ل درێژاهیا مێژوویێ گەلەک پەژیک پەیدا بووینە و بووینە ئەگەرێ مرنا رێژەکا زۆرا مرۆڤان، هەلبەت ئەڤ پەژیکا کۆرۆنایێ نە یەکەمە و دبیت نە دۆماهیک ژی بیت. هەر پەژیکەکا نوی پەیدا دبیت بەرژەنگ و سەربارکێن خۆ هەنە دبیت هندەک ژوان ببنە ئەگەرێ مرنێ وەکی: ئیبولا یا دیسەمبەرا 2013 ل ئەفریقیایێ دەرکەفتی کۆ بوویە ئەگەرێ مرنا 11325 کەسا ژ 28652 تۆشبوویان کۆ رێژا مرنێ دبیتە نێزیکی: 39%.(1) دەرئەنجامدا دیاردبیت کۆ پەژیکا کۆرۆنا یێ نە یەکەم پەژیکە و دیسا دبیت نە دۆماهیک ژی بیت.
بەری بچینە ناڤ هویر هویرکێن پەژیکا کۆرۆنایێ، ب فەر دزانم سەرقەلەمەکێ سەبارەت میکرۆبان بنڤیسم.
میکرۆب چنە و ژ کیڤە دهێن؟
میکرۆب زیندەوەرێن بچووکن لدۆرماندوری مە هەنە لێ ژ بەر بچووکاتیا قەبارەیێ وان ب چاڤ ناهێنە دیتن. میکرۆب دناڤ ئاڤێ دا، ئاخێ و هەتا دناڤ هەوای ژی دا دژین، هەروەسا لەشێ مرۆڤی ژی جهەکە بۆ ملیونان میکرۆبان کۆ تێدا دژین. ئەو میکرۆبێن ژدەرڤەی لەشی دژین هندەک ژ وان شیان هەنە بهێنە ڤەگوهاستن بۆ لەشێ مرۆڤی ب ڕێکا هەناسەدانێ، خوارنێ، مەلەڤانیکرنێ و …هتد. هندەک میکرۆب دبنە ئەگەرێ نەخۆشیێ و هندەک ژی مفای دگەهیننە مرۆڤی ئەڤە دزڤریتە ڤە بۆ جورێ میکروبان، جین و فرەزوری یا وان، یان هندەک جاران جهێ وان د لەشێ مرۆڤی دا کۆ هندەک میکرۆب هەنە دبیت د ئەندامەکێ لەشی دا د مفادار بن و د ئەندامەکێ دی دا د زیانبەخش بن… میکرۆب یێن بەربەلاڤ د بوارێ پزیشکیێ دا ئەڤەنە: بەکتریا، ڤایرۆس، هندەک جۆرێن فەنگەسا و
جورەکێ دی هەیە دبێژنێ سەرەتایی ( protozoa) ئەڤ جۆرە دبیتە ئەگەرێ: نەخۆشیا پشیکان و مەلاریا …هتد لێ ژبەرکۆ بابەت گرێدی ڤایرۆسانە، دێ هندەکێ ل سەر ژیانا ڤایرۆسان دەینە دیارکرن.
ڤایرۆس
ڤایرۆس زیندەوەرەکێ بچیکە، دبیتە ئەگەرێ نەخۆشیێ بۆ مرۆڤان، گیانەوەران، رووەکان هەتا هندەک میکرۆبێن دی وەک بەکتریایێ. ڤایرۆس زیندی نە، لێ نەشێن ب تەنێ بژین یان بزێن. زاراڤێ زیندی دکەڤیتە سەر ڤارۆسان ژبەرکۆ هەمان تۆخمێن زیندەوەران هەی ئەو ژی ژێ پێکهاتینە وەکی: ناڤکە ترشی. ڤایرۆس خودان ئێک جورێ ناڤکە ترشی نە کۆ دبیت DNA بیت یان RNA یان ناڤکە ترشێ ئێک داڤ یان دوو داڤ. ئەڤ ناڤکە ترشە تایبەتمەندن ب دیارکرنا گەوهەرێ ڤایرۆسی کۆ دهێتە پێچان دناڤ پرۆتینەکی دا، داکۆ ئەڤ پرۆتینە پاراستی بمینیت دهێتە پێچان ب پرۆتینەکێ دی یێ کۆ دبیتە کەڤلۆژانکێ ڤایرۆسی. ڤایرۆسان پێتڤی ب هندەک خانێن دی یێن زیندی هەیە دا ل سەر بژین و زۆرببن لەوما ئەو خانەیێن مرۆڤان، گیانەوەران، رووەکان یان میکرۆبان دکەنە ئارمانج.
فەرە بزانین خانەیێن زیندی چەوا دشێن پرۆتینان بەرهەم بیینن دا ژیان و زۆربوونا ڤایرۆسان پێتر روهن بیت.
خانەیێن زیندی مەکینەیێن تایبەتێن بەرهەمئینانا پرۆتینان هەنە یێن دبێژنێ رایبۆسوم ( Ribosome ) کۆ ئەڤ مەکینە دکەڤنە بن فەرمانا ناڤکا خانێ ئەوا کودێ جینی (ناڤکە ترشێ DNA) یێ خانێ هەلدگریت، مەکینەیێن بەرهەمئینانا پرۆتینان دگەهننە (DNA) رادبن ب بەرهەمئینانا پرۆتینان ب میکانزمەکا تایبەت لدویڤ پێتڤیا لەشی. دەمێ ڤایرۆس دهێتە دناڤ لەشێ مرۆڤی دا ب وان رێکێن مە ئیشارەت پێ دای خانەیێن لەشی دکەنە ئارمانج، ژبەرکۆ خانە یەکا بنچینەیا لەشێ زیندەوەری یە و ب فرمانێن لەشی رادبیت ڤایرۆس ب رێکا هندەک کلیلێن تایبەت دچیتە دناڤ خانێ دا، وەکی بەری نها مە ئیشارەت پێ دای کۆ ڤایرۆس هەلگرێ کودێ خۆ یێ جینی یە دبیت ناڤکە ترشێ DNA یان RNA بیت لەوما پشتی دگەهیتە دناڤ خانەیێ دا ب رێکا کودێ خۆ یێ جینی مەکینەیێن بەرهەمئینانا پرۆتینان د ئێخیتە د بن فەرمانا خۆ دا و هوسا خانە دبیتە مەکینەیەک بۆ بەرهەمئینانا هژمارەکا زۆر یا ڤایرۆسان.
هوسا ڤایرۆس دناڤ لەشی دا زۆردبن و دبنە ئەگەرێ نەخۆشیان یان هەتا هندەک جاران دبنە ئەگەرێ مرنێ.
هەلبەت پسیارەک دهێتە هەبوونێ لەش چەوا بەرگریا زۆربوونا ڤان ڤایرۆسان دکەت؟
لەشێ مرۆڤی ژ خانەیان، شانەیان، ئەندامان و کوئەندامان پێکدهێت هەمی پێکڤە کاردکەن دا لەشی هەڤسەنگ و پاراستی بهێلن.
ئێک ژ کوئەندامێن لەشی کوئەندامێ بەرگیری یێ یە، ئەڤ کوئەندامە بەرپرسە ژ پاراستنا لەشی دژی هەر تەنەکێ بیانی کۆ رادبیت ب نیاسینا وی تەنی، هێرشکرن و ژناڤبرنا وی. هندەک جاران هندە خانە هەنە کۆ دبێژنێ خانەیێن بیرکەر ڤان تەنا دنیاسن بۆ پاراستنێ ژ دووبارە تۆشبوونێ. ژبەرکۆ بابەت یێ کویرە دێ هندەکێ ل سەر میکانزما بەرگیریێ بەحس کەین:
بەرگیری یێن لەشی دبنە دوو جۆر بەرگیریا بنەرەتی (innate immune) ئەوا کاردکەت دژی هەر هۆکارەکێ نەخۆشیێ کۆ پێکدهێت ژ پیست و لینجە ماددە کۆ وەکی بەربەستێن فیزیکی کاردکەن و هەر وەسا ژ ترشێن گەدەی و هندەک خانە یێن سپی یێن خوینێ.
جۆرێ دووێ بەرگیریا خواستی (acquired immune) کۆ ئەڤ جورێ بەرگیریێ ئارمانجا وێ جۆرەکێ دیارکریە ژ هوکارێن نەخۆشیێ پێکدهێت ژ مەژیێ هەستی، سایموسە رژێن، لیمفەگرێیان، خالخالک، باهیڤۆکان و ئەدینویدێ.
بەرگیریا بنەرەتی:
هەلبەت دەما هۆکارەکێ نەخۆشیێ مرۆڤی تۆش دکەت دێ کەڤیتە بەر بەرگیریا گشتی وەکی وان بەربەستێن فیزیکی یێن مە بەحس کری.
پیست ناهێلیت هۆکارێ نەخۆشیێ بگەهنە دناڤ لەشی دا، هەروەسا خوهێ و چەوری دەرددەت کۆ گەلەک پێکهاتەیێن کیمیایی یێن ژەهراوی بۆ گەلەک هۆکارێ نەخۆشیێ تێدا هەنە.
لینجە ماددە وەک بەربەستەکێ فیزیکی کاردکەن بۆ گرتن و راگرتنا هۆکارێن نەخۆشیێ.
لێ ئەگەر هۆکارێ نەخۆشیێ شیا ژ بەربەستێن فیزیکی دەرباز بیت و بچیتە دناڤ لەشی دا ( چ ب رێیا برینەکێ یان سۆتنێ یان…هتد) هنگی بەرگیریا بنەرەتی دێ بەرسڤدانا وان میکرۆبان دەت ب هەودانێ. هەودان زنجیرەکا رویدانا یە تۆشبوونێ ژناڤ دبەن و ساخبوونێ بلەز دئێخن د ئەنجامێ بەرگیریا بنەرەتی دا هندەک نیشان دیاردبن وەکی: سوربوون، وەرمتن، تالێهاتن و ئێشان ئەڤەژی پەیدا دبن ژ ئەگەرێ دەردانا هستامینی یێ کۆ کاردکەت د بەرگیریا بنەرەتی دا ل جهێ تۆشبوونێ دبیتە ئەگەرێ هاتنا خوینێ ب شێوەکێ پێتر بۆ جهێ توشبوونێ و موولوولێن خوینێ پێتر دپیارۆبن دا رێ بدەن خانەیێن سپی یێن پشکدار د بەرگیریا بنەرەتی دا وەکی: (داعیرکەرا مەزن، خانەیا سپی یا هەڤتا، کوژەکە خانەیا سرۆشتی) بگەهنە جهێ تۆشبوونێ و بشێن هوکارێ نەخۆشیێ ژناڤببەن.
بەرگیریێن خواستی:
ئەو بەرگیری یە کۆ ئارمانجا وێ جۆرەکی دیارکری یە ژ هۆکارێن نەخۆشیێ پێکدهێن ژ گەلەک ئەندامان و خانەیێن سپی یێن خوینێ کۆ ئەڤەژی بەرگیری یێن خواستی بۆ لەشی دابین دکەن و پشکداریێ د راوەستاندنا گەشە و زۆربوونا هۆکارێن نەخۆشیێ دا دکەن.
لەشێ مرۆڤی خانەیێن لیمفی یێن هەین کۆ رادبن ب بەرگیریا لەشی، دژینکەئین دەما هۆکارێ نەخۆشیێ دادعیرن ئەنتیجینان ل سەر روویێ خۆ دیاردکەن کۆ خانەیێن لیمفی وان وەک تەنەکێ بیانی دنیاسیت و میکانیزما بەرگیریێ دەستپێدکەن.
خانەیێن لیمفی پێکدهێن ژ:
خانەیێن T کۆ د مەژیێ هەستی دا دروست دبن و سایموسە رژێنی دا گەشە دکەن.
• خانەیێن T دبنە سێ جۆر: (هاریکار، ژەهراوی و راوەستێنەر)
خانەیێن B ئەو ژی د مەژیێ هەستی دا دروست دبن و هەر ل وێرێ گەشەیا وان تەمام دبیت.
• خانەیێن B دبنە دوو جۆر: (پلازمە خانە، خانەیێن بیرکەر)
بەرگیریا خواستی ژی دبیتە دوو جۆر:
1/ بەرسڤدانا بەرگیریا خانەیی یێن خۆ خانەیێن T یێن ژەهراوی پێ رادبن ژبۆ ژناڤبرنا خانەیێن تۆشبووی ب ڤایرۆسان یان هۆکارێن دی یێن نەخۆشیێ.
2/ بەرسڤدانا بەرگیری یا دەردانی کۆ خانەیێن B (پلازمە خانە) پێ رادبن بۆ بەرهەمئینانا دژە تەنان بۆ ئەنتیجینێن هۆکارێ نەخۆشیێ.
نها دێ میکانزما هەردوو جۆرێن بەرگیریا خواستی دیارکەین:
دەما خانەیێن لیمفی ئەنتیجیناێن ل سەر روویێ خانەیا دژینکەئین دبینن پیڤە دنوسیێن و رادبن ب دەردانا خانەلڤۆکان (ئەنتەرلۆکین 1) ژبۆ چالاککرنا خانەیا T یا هاریکار، خانەیا T یا هاریکار رادبیت ب دەردانا (ئەنتەرلۆکین 2) ژبۆ هاندنا خانەیا T هاریکار دا دابەش ببن و ببنە یان خانەیێن T یێن کۆژەک ژبۆ ژناڤبرنا خانەیێن تۆشبووی. (بەرگیریا خانەیی)
بەرگیریا دەردانی دا خانەیا T یا هاریکار دابەش دبیت دا خانەیێن B چالاک بکەن کۆ تێدا هندەک خانەیێن B دێ بنە پلازمە خانە و هندەک خانەیێن بیرکەر.
پلازمە خانە دژەتەنان پەیدا دکەن کۆ ب ئەنتیجینان ڤە دنوسیێن و ب رێکەکا نە ئێکسەر چالاکیا وان رادوەستینن و ژناڤدبەن ب هاریکاریا داعیرکەرا مەزن، د بەرگیریا دەردانی دا خانەیێن بیرکەر هوکارێن نەخۆشیێ دنیاسیت ژبۆ پاراستنێ ژ دووبارە تۆشبوونێ ب هەمان هۆکارێ نەخۆشیێ.
ل ڤێرێ سێ پسیار دهێنە هەبوونێ، ئەرێ ئەگەر هوکارێ نەخۆشیێ نەبیت کوئەندامێ بەرگیری یێ خانەیێن لیمفی بەرهەدئینیت؟ بەرسڤ، بەلێ ژبەرکۆ ئەگەر چ هوکارێن نەخۆشیێ ژی نەبن ئەڤ خانەیێن هاتینە بەرهەمئینان پشتی ماوەیەکی د هەلوەشن ب رێکەکێ یا کۆ دبێژنێ Apoptosis دا کۆ هەڤسەنگیا لەشی ب پارێزن.
پسیارا دووێ ئەرێ ئەگەر هوکارەکێ نەخۆشیێ هاتە دناڤ لەشێ مرۆڤی دا پشتی ساخبوونێ بەرگیریا لەشێ مرۆڤی کێم دبیت بۆ تۆشبوونەکا دی؟ بەرسڤ، نەخێر چونکی کوئەندامێ بەرگیریێ بلیونان خانەیێن لیمفی بەرهەمدئینن کۆ هەر ئێکی وەرگرێن خۆ یێن پرۆتینی یێن هەین.
پسیارا سیێ ئەرێ پشتی هۆکارێ نەخۆشیێ دهێتە ژناڤبرن کوئەندامێ بەرگیریێ بەردەوام دبیت؟ بەرسڤ، نەخێر چونکی خانەیێن T جۆرەک هەیە دبێژنێ خانەیێن T یێن راوەستێنەر کۆ رادبن ب نەهێلانا بەرسڤدانا بەرگیریێ پشتی قورتالبوونێ ژ هوکارێ نەخۆشیێ.
ل پێش کۆ ئەم بەحس بکەین کۆ کۆرۆنا شەرەکێ بایلۆژی یە یان نە؟ فەرە هندەکێ بەحس بکەین کا کۆرۆنا چیە؟
کۆرۆنا ڤایرۆس
کۆرۆنا بنەمالەکا ڤایرۆسانە ژ ناڤکەترشێ RNA یێ ئێک داڤ پێکهاتینە، کۆ ڤایرۆسێن گیانەوەرنشینن د لەشێ گیانەوەران دا هەنە دبیت ببنە ئەگەرێ نەخۆشیێ بۆ گیانەوەران ژی، لێ هندەک ژوان دهێنە ڤەگۆهاستن بۆ مرۆڤی و دبنە ئەگەرێ نەخۆشیێ. ئەڤ ڤایرۆسێن کۆرۆنا هاتینە ناڤکرن لدویڤ ساخلەتێن وان یێ فیزیایی کۆ شێوەیەکێ گرۆڤر هەیە ل سەر شێوەیێ تانجەکێ لەوما پەیڤا کۆرۆنا کۆ ژ لاتینی یێ هاتیە وەرگرتن ب مانایا (تانج) دهێت. ئەڤ وێنەیێ ل خوارێ ڤایرۆسا کرۆرۆنا دیاردکەت لژێر میکرۆسکۆپێ:
کۆرۆنا ڤایرۆس ئەو بنەمالا ڤایرۆسانە یێن کوئەندامێ هەناسەیێ تۆشدکەن و دبنە ئەگەرێ تەنگەنەفەسیێ و هەتا مرنێ ژی. دەرئەنجام دا بۆ مە دیاردبیت کۆ ( COVID-19) نە ڤایرۆسەکێ نوی یە بۆ سەر کۆمەلەیا ڤایرۆسا، لێ ئەندامەکێ نوی یە ل سەر بنەمالا کۆرۆنا ڤایرۆسان ب واتایا هندێ کۆ بەری نها ژی ئەڤ ڤایرۆسێ کۆرۆنا هەبوویە و مرۆڤ تۆشکرینە و بوویە ئەگەرێ مرنا رێژەکا مرۆڤان. ئەو ڤایرۆسێن بەری (COVID-19) هەبووینە ئەڤەنە(2):
1/ (SARS تەوشا دژوارا تیژوارا هەناسەیێ) کۆ ل سالا 2002 – 2004 ل چینێ دیاربوو کۆ ببوو ئەگەرێ مرنا 813 کەسان ژ 8437 تۆشبوویان کۆ رێژا مرنێ دبیتە: 9.6%
2/ (MERS تەوشا رۆژهەلاتا ناڤین یا هەناسەیێ) کۆ ل سالا 2012 ل سعودیێ دیاربوو کۆ ببوو ئەگەرێ مرنا 858 کەسان ژ 2494 تۆشبوویان کۆ رێژا مرنێ دبیتە: 34.4%
3/ (COVID-19 نەخۆشیێن ڤایرۆسا کۆرۆنا 2019) ل دیسەمبەرا 2019 ل چینێ دیاربوو
هەتا کۆ 14 ئادارا 2020 ئامار ددەنە دیارکرن کۆ بوویە ئەگەرێ مرنا 5593 کەسان ژ 149976 کەسان کۆ رێژا مرنێ دبیتە: 3.73%
لدویڤ ئەوا هاتیە دیارکرن کۆ ڤایرۆسا کۆرۆنا بەری نها ژی هەبوویە و مرۆڤ تۆشکرینە، کۆ هەر ژ دیاربوونا یەکەم ڤایرۆسا کۆرۆنا (SARS) زانایان دایە دیارکرن کۆ ئەڤ ڤایرۆسە گیانەوەرنشینن و ژ گیانەوەران هاتینە ڤەگۆهاستن بۆ مرۆڤان. لەوما هەتا نها باوەری هەیە کۆ ڤایرۆسا (COVID-19) ژ چەکچەکیلەیان هاتیە ڤەگۆهاستن بۆ مرۆڤان.
ژبەرکۆ ئەڤ ڤایرۆسە کوئەندامێ هەناسەیێ تۆشدکەن، ڕێکێن ڤەگۆهاستنا وی گەلەک ب لەزن بۆ میناک ئەڤێن ل خوارێ رێکێن ڤەگۆهاستنا ڤایرۆسا کۆرۆنا نە:
• پەشکێن بێهنژینێ
• پەشکێن کۆخکێ
• هەناسەدان
• ڤایرۆس دمینتە زیندی ل سەر روویێ تشتێن نەزیندی بۆ چەند ساتەکان لەوما دشێت بهێتە ڤەگۆهاستن ل سەر روویێ تشتێن نە زیندی بۆ دەڤ، دفن یان گوهێ مرۆڤی و بیتە ئەگەرێ نەخۆشیێ
ئەڤ ڤایرۆسە دەما دچیتە دناڤ لەشێ مرۆڤی دا و کوئەندامێ هەناسێ تۆشدکەت دبیتە ئەگەرێ دیاربوونا بەرژەنگێن وەک (تا، کۆخک، تەنگەنەفەسی، ئێشانا ماسولکەیان و خاڤبوون) لێ دبیت ئەڤ بەرژەنگە پشتی 14 رۆژان ژ تۆشبوونێ ب ڤایرۆسی دەرکەڤن و مرۆڤ هەست پێ بکەت. خۆشبەختانە هندەک ژێدەر دبێژن کۆ هەتا بەرژەنگ دیارنەبن ڤایرۆس ناهێتە ڤەگۆهاستن.
ژێدەر:
• https://www.cdc.gov/vhf/ebola/history/2014-2016-outbreak/index.html
• https://www.who.int/emergencies/mers-cov/en
