چه‌مكی گۆڕان ته‌نها چه‌مكێكی سیاسی ڕووت نییه، كه بكه‌ره سیاسیه‌كان كاری له‌سه‌ر بكه‌ن. به‌ڵكو خۆی له‌خۆیدا هه‌ڵگری جه‌وهه‌رێكی كولتورییه. كاتێك باس له‌گۆڕانكاری ده‌كه‌ین ده‌بێت باس له‌گۆڕینی هه‌موو ئه‌و فۆرمه كۆنینه بكه‌ین، كه له‌نێو كایه جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگه‌دا كاری خۆی ده‌كات. مه‌به‌ستم لێره‌دا ئه‌وه‌یه؛ گوناهه‌یه‌كی گه‌وره ده‌كه‌ین كه‌ته‌نها گۆڕان بده‌ینه به‌ر سێبه‌ره خۆشنوده‌كانی لیستێك یان پارتێك، سه‌رجه‌م ئه‌و گۆڕانكاریه كولتوریانه له‌یاد بكه‌ین كه ئه‌و چه‌مكه له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵیده‌گرێت.
بزواته‌كان كاتێك ده‌بن به‌دێڕی سیاسی تۆكمه، كه پێش ئه‌وه مێژوویه‌كی كولتوری و ڕۆشنبیری بۆ خۆی پێكهێنابێت. دوایی دروستبوونی ڕسته‌ی سیاسی، دوای دروستبوونی بكه‌ری سیاسیش، نابێت له‌كایه‌كانی نوێیه كولتوریانه دا‌ببڕێت كه ئه‌وی هێناوه‌ته نێو شه‌پۆله‌كه‌وه، ده‌نا شه‌پۆله‌كه ئه‌ویش له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌بات. گه‌ر چاوه‌ڕوانی ئه‌وه بكه‌ین پارتێكی سیاسی له‌بنه‌چه‌وه و به‌ته‌نها كۆمه‌ڵگه ئازاد بكات، ئه‌وا تووشی شكستی ده‌بین له تێگه‌یشتن له‌جۆری میكانزمی په‌یوه‌ندی نێوان سیاسه‌ت و كولتور. گۆڕانكاری به‌بێ زه‌مینه‌ی كولتوری نوێ گه‌شه‌ناكات. ئه‌م پێشه‌كیه كورته له‌خزمه‌تی ئه‌م ئاوتۆبیۆگرافیای ڕاپه‌ڕینی خوێندكارانی ١٩٦٨ له‌فه‌ڕه‌نسا و ئه‌ڵمانیادایه، ڕاپه‌ڕینێك بوو ده‌م و چاوی ڕۆژئاوای له‌ڕۆژئاوایه‌كی كۆنه خوازه‌وه گۆڕی ، بۆ ڕۆژئاوایه‌كی لیبرال و كراوه.
له‌م نوسینه‌دا ته‌نها ئه‌و كرۆنۆلۆژیه (گێڕانه‌وه‌یه‌كی زه‌مه‌نی) ده‌خه‌مه‌ڕوو كه پێش چه‌نده‌ها ساڵ له‌دووتوێی نوسینێكی درێژدا سه‌باره‌ت به شۆڕشی نه‌وه‌كان بڵاومكردبۆوه، به‌داخه‌وه زۆر له‌خوێنه‌ران له‌به‌ر خراپی بڵاوبوونه‌وه‌ی گۆڤاره‌كه، كه ئێستا له‌یادم نه‌ماوه كامه گۆڤاره، ئه‌و بابه‌ته‌یان نه‌بینیبوو. گرنگی ئه‌م كڕۆنۆلۆژیه لای من پێشكه‌شكردنی مۆدێله‌كه كه خوێنه‌ر خۆی بتوانێت به‌راووردكاریه‌ك له‌نێوان ئه‌زمونه‌كانی خۆی و دنیادا تاوتوێبكات. ئه‌م نوسینه ته‌نها له‌م ڕوانگه‌یه‌وه، هه‌وڵدانێكه بۆ وه‌گه‌ڕ خستنی توانای به‌راووردی له‌نێوان ئه‌زمونی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌م دوایه‌ی كوردستان و په‌یدابوونی ئۆپۆزیسیۆنه‌كان له‌كوردستاندا.
باس له ڕاپه‌ڕینی 1968 فه‌ڕه‌نسا ده‌كه‌ین و ده‌ڵێین؛ پێشئه‌وه‌ی ئه‌م ڕاپه‌ڕینه ، یان ئه‌م شرۆشۆچكه‌یهRevolteوه‌ك چۆن ناوی ده‌نێن ببن بەڕاپەڕینی خوێندکاری وسەندیکایی، له‌خودی خۆیاندا پرسخستنه سه‌ر کولتور بوو له كۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژئاوایی دوای جه‌نگی جیهانی دووهه‌م. پرسیاری گرنگی قوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت بوو، ئەو پرسیارە فەلسەفیانە بوون لەنێو هەناوی نەوەی جەنگی جیهانی دووهەمدا سەریانهەڵدابوو. ئەو بیرمەندانەی وەک ئادۆرنۆ وهابرماز ومارکۆز وسارتەر وکامۆ چەندەها دیکە زەمینەی دیباتەیەکی گەورەیان بۆ ئەو ڕاپەڕینە خوڵقاند.
ژان پۆڵ سارتەر خۆی نمونەی ئەو ڕۆشنبیرە چالاکەبوو کەبۆپشتگیری ڕاپەڕینی خوێندکارانی ئەڵمانیا گەیشتە شتوتگراد ولەوێ لەسەر تەنەکەیەک ڕاوەستاو گوتاری بۆ خوێندکاران خوێندەوە. سیمۆن دۆبۆڤوار کاریگەریەکی جوانی هەبوو لەسەر پرسیاری فێمینستی و ئازادکردنی جەستەی مێینە وپەیوەندیەکانی نێوان نێرومێ…
موزیک ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لەم بزواتەدا، بە تایبەت بۆ پشتگیریکردن لەجوڵانەوەکانی دژی جەنگی ڤێتنام لەئەمریکا وئەوروپادا. موزیکی ڕۆکن ڕۆڵی باندی ( ڕۆڵن ستۆن) بوو بەبەشێک لەو بەرگریکردنەی نەوەی نوێ لەشوناسی خۆیان. لۆگۆی (زمان درێژکردن) لەهەمو شوێنکدا دەبینرا، لۆگۆی مۆسیقای ڕۆک بوو کەزمانی لەکۆمەڵگەی پیر و موحافزکارەکان درێژ دەکرد. گۆرانی (جەنگاوەری شەقام) ی باندی (ڕۆڵن ستۆن) بوو بە کۆنسێرتی دژی شەڕی ڤێتنام. بوونی جیڤارا وەک سومبۆلێک بۆ شۆڕش وئازادی گەلان تێکەڵی ئەو کەش وهەوایە بوو. ئەمە جگەلەوەی گوتار ودیباتەی نێوان بیرمەندانی قوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت وخوێندکارانی ڕاپەڕیوی زانکۆکان هێزێکی گەورەی بەخشی بەگۆڕینی کەش وهەوای سیاسی لەئەوروپادا.
دیاره پرسیاری نێوان تیۆره و پراكتیك، خه‌ون و واقیع،ئایدۆلۆژیا ویۆتۆبیای ڕۆمانسیانه،چه‌پ ودوژمنكاری،كرانه‌وه‌وسێكسواڵیه‌ت وده‌سه‌ڵاتخوازی، ده‌وڵه‌ت و جەماوەر، كۆمه‌ڵگه‌ی گه‌نده‌خۆری شمەکخواز و مرۆڤی تاك ڕه‌هه‌ند و زۆر پرسیاری دیکەی فیکری وفەلسەفی ئەو زەمینە کولتوریە دەوڵەمەندە بوون کەڕێخۆشکەر بوون بۆ ڕاپەڕینی مای 1968.
كرۆنۆلۆژی شۆڕشۆچكەی مای 1968 لەفەرەنسادا باشترین نمونەمان پێشكەش دەكات لەسەر سەرەتای گەڕەلاوژەكان و دۆزینەوەی خاڵە قورسەكانی كێشەكان، كە سەختبوونیان لەبەریەكەوتنەكاندا خۆی دەبینێتەوە. دەبێت ئەوەش بڵێن كە هێڵە گەرمەكانی نێوان دوونەوەی جیاواز ڕۆژ به‌ڕۆژ و ساڵ لەدوای ساڵ كێشەی نوێی كەڵەكە دەكردە، بەجۆرێك كەئیدی جیاوازیەكان گەیشتە ئاستێك كە چیتر (مارشی ناسیونالیستی) حكومەتی ژەنڕاڵ دیگۆل و پاراستنی نەتەوەی فەڕەنسی لەهەڕەشەكانی دەرەوە، كاریگەری نەبوو بۆ سەر نەوەی داهاتوو. نەك لەبەر ئەوەی نەوەی شەستەكانی سەدەی ڕابوردوو كوڕانێكی لامسەلایی و ئاژاوه‌چی بوون، هەر وەك چۆن ئاوەها لەلایەن كۆنزەرڤاتیفەكان (كۆنەپارێز) و ناسیونالیستە پیرەكانەوە وەسف دەكران، نەخێر، بەڵكو ئەمان نەوەیەكی نوێ بوون بەمۆتیڤێكی نوێ و ژیانێكی نوێیەوە، دەیانەویست هەموو ئاسەوارەكانی جەنگ لە نێو ئەقڵی باوی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەو سەردەمە دەركێش بكەن. درێژە پێدانی ئەو كۆنەخوازیە چیتر لەگەڵ خەونەكانی نه‌وه‌ی نوێدا نەدەگونجا، ئەوروپای داوی جەنگ، ئەوروپایەك بوو زاخاودرابوو بەخەون بەدواڕۆژەوە، خەونی دواڕۆژیش لەگەڵ درێژبوونەوەی دەسه‌ڵاتی دیگۆلیەكان و ژەنراڵەكانی ناسیونالیست و كۆنەپارێزەكانی فەڕەنسادا دەبووە كابوسێكی ناخۆش و هەناسەتوندیەكی ئازادی. چیتر ئەو سوستێمە سیاسی و ئیداریە نەیدەتوانی لەگەڵ ئەو سێبەرە وكەش و هەوا كۆمەڵایەتیە بگونجێنێت، كە نەوەی نوێ خەونی پێوە دەبینی. (هۆشمەندیەكی دیكە) جێگەی هۆشمەندی بەرگری و گوتاری نەتەوەیی و ناسیونالی دەگرتەوە، هۆشمەندیەك بە دواكاریی (ڕیفۆرمی بنچینەیی) لەبوارەكانی پەروەردە و سیاسەتی خوێندنی باڵا و زیاتر فراونكردنی پەیوەندیەكانی نێرو مێ لە كۆلێژ و بەشەناوخۆییەكاندا سەریهەڵدەدا.
زانكۆ تەقلیدیەكان كەهێشتا لە باڵاخانە كۆنینەكانیاندا مابوونەوە، بەو بەڕێوبردنە و مامەڵە تەقلیدیە كۆنەپارێزە لەگەڵ خوێندكاراندا، جێگەی ناڕەزایی خوێندكاران بوون، كەخەونی نوێی مۆدێرنیزەكردن و لیبرالیزه‌كردنی كۆمەڵگە بووە خەمێكی گەورەیان، ڕۆژ بەڕۆژ داواكردنی ڕیفۆرم و ناڕەزایی لەسەر شێوزای سوستێمی زانكۆیی پەرەی دەسەند، تاوەكو ئەوەبوو لە مانگی مای 1968 دا گەڕەلاوژەكان دەستیان پێكرد و لێرە و لەوێ تەشەنەی سەند تاوەكو لەشۆڕشۆچكەی 1968 دەموچاوێكی مێژوویی بۆخۆی پێكهێنا. نەك تەنها لەفەڕەنسا بەڵكو هەموو نەوەی نوێیی ئه‌مریكای لەگەڵ خۆیدا هێنایە نێو شەڕ و ئیدیا و كێشمەكێشمەكانیەوە. لە دوایدا ئه‌م ڕاپه‌ڕینه بەیەكێك لە درزتێكەوتنە گرنگەكانی مێژوویی ئەوروپایی و جیهانیش دەژمێرێت، بەوەی ئەوروپای جارێكی دیكە هێنایە سەر پێداچوونەوە و نوێبوونەوە و مۆدێرنیزەكردنی كۆمەڵگەكانی خۆیان لەهەموو بوارەكاندا.
(هێڵە گەرمەكان)، ئه‌و ئیدیا نوێیانه بوون كه سەرەتای دیاریكردنی ئەو هێڵە جیكاریانە بوون لەنێوان دوونەوەدا، لەنێوان دوو ئیدیا و جیهانبینیدا، بەشێوەیەك، كە یەكێكیان لەفۆرمی دەسەڵاتدا خۆی بەرجەستەكردبوو. ئەوی دیكەیان كەنەوەی (منداڵەكان) بوون لەفۆرمی جوڵانەوەی خوێندكاری و فیكری و بڵاوكراوە و سیمینار و گۆڤار و ڕۆژنامەی تایبەت بەخۆیان، دەسەڵاتی باوكەكانیان خستە بەردەم پرسیاری پڕ گومانەوە. بەڵام ئازیزانم لەكوێ (هێڵی گەرم) كێشرا لەوێندەرێ پێكدادان دەستپێدەكات. گەڕەلاوژەكان سەرەتای دەركەوتنی هۆشمەندیەكی كۆمەڵایەتین كە نۆرم و بەها و مۆڕاڵ و ئەخلاقی كۆمەڵایەتی و ئیدیای باوی كۆمەڵایەیتی دەخەنە بەردەم چوارچێوه‌ی تازه له‌نۆرم و بەهای تازەی جیاواز و پێناسەی نوێ. ئه‌مه هەوڵدانێكە بۆئەوەی شوناسێكی نوێ بدەن بەخۆیان. گەڕەلاوژەكان فۆرمێكی نوێی نەوە و و بیروڕانوێیەكان بوون لە گەردوونێكی توڕە و دەرماگیردا.
لێره‌وه كڕۆنۆلۆژیه‌كی بچوكی شۆڕشۆچكەی 1968 بەمشێوەیەی خوارەوە بوو :
-
٭ مای 1968: دوای ئەوەی خۆپیشاندانێكی خوێندكارانی زانكۆی سۆربۆن قەدەغەكرا، خوێندكاران هەستان بەگەڕەلاوژە و زانكۆیان بۆ ماوەەیەكی دوور و درێژ داگیر كرد، تاوەكو پۆلیس ناچاربوو بێتە ناو زانكۆوە و زیاتر لە دووسەد خوێندكار بەندكران، ئێوارەكەی لە گەڕەكی (لاتین) كە زۆربەی دانیشتوانی خوێندكارانی زانكۆ بوون گەڕەلاوژە دەستیپێكرد، بەگشتی شەش سەد كەس بەندكران.
-
٭ سەندێكاكانی كرێكاران و ڕێكخراوە جەماوەریەكان و پیشەییەكان هاوكاری خۆیان و پشتگیریان لەدواكاریەكانی خوێندكاران نیشاندا. خوێندكاران دوای ڕیفۆرمی ڕادیكاڵیان دەكرد لەزانكۆكاندا، لە شێوازی وانە گووتنەوە وە بیگرە تاوەكو پڕۆگرام و زیاتر فراوانكردنی پەیوەندیەكانی نێرومێ. بۆنموونە؛ داوای تێكەڵكردنی بەشەناوخۆییەكانی خوێندكارانیان دەكرد و دوای زیاتر فراونكردنی پەیوەندیە سێكسواڵیەكانیان دەكرد لەسەر بنچینەیەكی مۆدێرن نەك كۆنەخواز.
-
نەقابەكان دوای كرێی زیاد و باشكردنی باری گوزەران و جۆری بیمەكانی بیكاری و كۆمەڵایەتی و تەندروستیان دەكرد. لەهەموو لایەكەوە گەڕەڵاوژەكان دەستیپێكردبوو، چیدی زەمەنی باوی ڕۆژانە ژیان نەدەجوڵاند، زەمەن زەمەنی جوڵاوی گەڕەڵاوژەكانبوون كەفۆرمی داواكاری و فۆرمولەكردنە و شێوەبازكردنەوەی كۆمەڵگەیان لەخۆ گرتبوو..
-
13 ی مای 1968: زیاتر لە یەك ملیۆن كەس بەشداری خۆپیشاندانێكی گەورەیان كرد، دوو ڕووداوی گرنگ لەو نێوەندەدا زیاتر گەڕەلاوژەكانی دەكرد بە مانگرتن و دواكاری فۆرمولەكراو وگوتارێكی تایبەتی پێدەبەخشی و ڕه‌واخوازی سیاسی پێیەخشی. ئه‌م گوتاره سیاسیه له‌م دوو خاڵه‌دا به‌رجه‌سته بوو؛
یەكەمیان: سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فەڕەنسا پۆمیدۆ( Pompidou) باسی لەئازادكردنی بەندكراوەكان كرد.
دووهەمیان: بەشداریكردنی نەقابەكان و كرێكاران بەتایبەتی لەخۆپیشاندانەكەدا، بەمەش مەسەلەكە لە گەڕەلاوژەیەكی نەوەیەكی نوێی خوێن گەرمەوە گوزرایەوە بۆ نێو بوارێكی فراوانتر و گەورەتر، ئەویش دواكاریەكانی چین و توێژەكانی كۆمەڵ بوو بۆ مۆدێرنیزە و چاكسازی باری ژیان.
-
مەترێز و پێكدادان و ئۆتۆمبێل سوتاندن زۆربەی ناوچەكانی باریسی گرتبۆوە، (ژەنراڵ چارلس دیگۆل) پلانی ئەوەی دادەنا بە سوپا ئەو خۆپیشاندانانە خامۆش بكاتەوە.
-
لەهەموو دیوار و سووچ وپەنای شاری پاریس دروشمی جۆراوجۆر هەڵواسرابوو، لە هەموو كون وكەلەبەرێكدا بەیاننامە بڵاودەكرایەوە، هەموو بەگشتی داوای ڕیفۆرمی بنەڕەتیان دەكرد. سوستێمی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگەیان بەگەندەڵی و كۆنەپارێز و نەگونجاو لەگەڵ ڕۆحی سەردەم لەقەڵەمدەدا. زیادكردنی كرێ و چاكسازی بنەڕەتی لەسوستێمی خوێندن و فراوانكردنی پەرەواێزەكانی ئازادی تەوەرەی ئەو هەموو گفتوگۆ و مێزگردانە بوون كەخوێندكارانی زانكۆ و ڕۆشنبیران و نوێنەری نەقابەكان سازیاندەدا.
-
دروشمی وەكو (چاكسازی وڕیفۆرم) و (ڕێكخراوە پیشەیە ڕەسمیەكان، قەحبەخانەن) (فانتازی بۆگرتنە دەسەڵات دەبێتە واقیع) و (ئێمە جیهانمان دەوێت، هەر ئێستاش دەمانەوێت) ( ده‌سه‌ڵاتی ڕووته‌كان) له‌جیاتی (ده‌سه‌ڵاتی ڕووت) به‌رزكردبۆوه. ئەمە و چەندەها دروشمی دیكە ناوەڕۆكەكانی كۆتایی هێنان بوو بەدەسەڵاتخوازی پیرەكانی جەنگ و دەسەڵاتی پیرەكان بەگشتی. دەبێت ئەوەش بڵێین كەشەڕی ڤێتنام و زۆرانبازی نێوان دەوڵەتە گەورەكان لەسەر دابەشكردنی دەسەڵاتی خۆیان لە كیشوەرەكاندا، بەتایبەت لەنێوان هەردوو براوەی سەرەكی جەنگی جیهانی دووهەم، ئەمریكا و سۆڤیەت، سەرەتای دابەشبوونی كەش و هەوای كۆمەڵگەكانی ڕۆژئاوا بوو بەسیاسەتێكی جەنگخوازانە و درێژەپێدانی یاساكانی ( باری نائاسایی) بۆ زیاتر كۆنترۆلكردنی كۆمەڵگە و ئازادیە كەسیەكان .ئەم بارە نائاساییە لەهەموو لایەكی دنیادا، لە ئەمریكا و لە ئەڵمانیاشدا، خوێندكارانی هێنایە سەرجاده.
-
چەمكی (شەڕی شەقامەكان) و (پەرلەمانی شەقامەكان) دەهاتە نێو ئەدەبیاتی سیاسی و فیكریەوە، دەبێت ئەوەش بڵێین كاریگەری هونەری موزیكی (ڕۆكن ڕۆڵ) كاریگەریەكی تایبەتی هه‌بوو.دیسكۆكان شێوازی نوێیی سەماكردنیان پێشكەشدەكرد ، كەزیاتر لە ڕوویی دەرخستنی پێستی ڕووت و سێكسواڵیەتەوە خۆی ڕێڕەوخواز كردبوو.
-
لەئەمریكادا دروشمی (دڵداری لەجیاتی جەنگ) لەسەر هەموو زارێك بوو. گۆرانیبێژ و موزیكەیكی ڕۆكی وەك (ڕۆلین ستۆنگ) گۆرانیەكی بەناوی ( شەڕكەری شەقام ) Street Fightin Man” بەرهەمهێنا، زۆری نەبرد حكومەتی ئەمریكایی ئەوسا ئەو گۆرانیەی بایكۆت كرد و سانسۆری خستە سەر بەوەی لە ئیزگەكاندا لێبدرێت. لەبەرامبەر ئەوەدا، ملیۆنەها كاسێت وقەوان فرۆشران، موزیك و هونەری ڕۆك كاریگەریەكی گەورەیان هەبوو لەسەر دروشمەكان، لەهەمانكاتیشدا گەڕەلاوژەكانیان لە كەش و هەوایەكی هونەریدا فۆرمولە دەكردەوە، دەربڕین بوو لە توڕەیی نەوە نوێیەكان لەبەرامبەر (پیرەكانی جەنگ ).
-
لە چاوپێكەتنێكی ڕۆژنەمانەوانیدا گۆرانبێژ وموزیكەیەكی وەك (Frank Zappa) لەگەڵ گۆڤاری كونكرێت Konkret گووتی: پێویستە ئێمە جێ بەپیرەكان لەق بكەین و بچینە شوێنی ئەوان…. ئەم ڕستەیە بە ڕستەیەكی سەرەتانی دەژمێردێت، بەشێوەیەكی زۆر سادە دەربڕینی كەش و هەوای گەڕەلاوژە و شۆڕۆشچكەی 1968 بوو.
-
حكومەتی دیگۆڵ لەناچاریدا هەڵبژاردنی ڕاگەیاند، ڕاستە كۆنزەرڤاتیفەكان لەم هەڵبژاردنەشدا كورسی زۆریان بەدەست هێنا، بەڵام حكومەت ناچار بوو زۆر ڕیفۆرم بەئەنجامبگەیەنێت، لەژێر ئەو گوشاره‌ی جوڵانەوەی خوێندكارانی 1968 دا لەهەموو بوارەكاندا، كۆمەڵگە كرانەوەی بەخۆیەوە بینی، جوڵە و ئازادیەكان گەیشتنە ئاستێكی دیكە و دیموكراسیەت لە ئەوروپادا خوێن گەرمیەكی دیكەی پێبەخشرا.
شۆڕشۆچكه‌ی ١٩٦٨ له ئه‌ڵمانیا
بۆئەوەی بەشێكی دیكەی ئەم پانۆراما خێرایە تەواو بكەین ، كەلەخزمەتی باسەكەماندا دەیهاروژێنین، بەپێویستی دەزانم كورتەیەكی پێناسەیی شۆڕشۆچكەی 1968 لەئەڵمانیادا بخەیەنە ڕوو، بەو سیفەتەی ئەڵمانیای دوای نازیەت و جەنگ هێشتا لەنێو ئاسەوارەكانی جەنگدا دەژیا، نەوەی باوكەكان و كوڕەكان ، لەزۆرانبازیەكی تیژبەردا بوون. شۆڕشۆچكه‌ی 1968 لە فەرنسادا جارێكی دیكە هەموو كێشە هەڵپەسێردراوەكانی تەقاندەوە، دەبێت ئەوەش بڵێـین كە چەپ و (بزوتنەوەی چەپی ته‌وباوی \ خەیاڵی) كاریگەر بە چەمكی پارتیزانی و شەڕی جادە و (ئەنتی فاشیزمی خەیاڵی) لەنێو خوێندكارانی زانكۆدا هێڵێكی پان و پۆڕی بۆخۆیان فەراهەمكردبوو.
بوونی چەند ئەكتیڤیستی وەك( ڕوودی دوتچكه Rudi Dutschke) لەئەڵمانیا و (كۆن بێندیتCohn-Bendit) لە فەڕەنسا زیاتر ڕەهەندێكی (نەوەخوازی) بەخشی بەجوڵانەوەكە، پەیوەندی پتەوی ئیدۆلۆژی وسیاسی لەنێوانیاندا و لەهەمان كاتیشدا پەیوەندی كاریگەری نێوان هەموو گەڕەلاوژە و شۆڕۆچكەكانی 1968 لەبزوتنەوەی دژی جەنگی ڤێتنام و ڕەگەزپەرستی لە ئەمەریكادا بەشێكی دیكەی كاریگەریەكانی ئەو جوڵانەوەیە بوو…موزیكی ڕۆك و مۆدەی قژ درێژی و نیشاندانی جەستەی ڕووتی و پانتۆڵی جێـنـز لەجیاتی قاتی كۆنەخوازانە. دەركردنی چەندەها گۆڤاری سێكسی و ئازاد كەباس لە ئازادی جەستە دەكات و نیشاندانی چەند فۆتۆیەك كە (پۆڕنۆگراف نین) بەقەد هێندەی سێكسواڵی ئازادن و سێكس پابەند دەكەنەوە بە ئاشتیخوازیەوە، وەك چەكێك دژی جەنگەكانی دوای شەڕی جیهانی دووهەم نمایشده‌كرا. كەش وهەوای نەخۆشانەی جەنگی سارد، ئەو كەش و هەوا هاوتەریبانە بوون كە گەڕەلاوژەكانیان لەنێو كەش و هەوایەكی بزوێنەردا ئۆرگانیزە ده‌كرد.
لەئەڵمانیادا بزوتنەوەی خوێندكاران لەڕووی ناوەڕۆكەوە بەهەمان كرۆنۆلۆژی لێكچووی فه‌ڕه‌نسادا تێپەڕدەبوو، بەڵام زیاتر كولتوری چەپی خەیاڵی بەسەردا زاڵبوو، بزوتنەوەی وەك (ئاپۆ-APO) كەكورتكراوەی ( ئۆپۆزیسیۆنی دەره‌وەی پەڕلەمان) بوو، لەگەڵ گروپەكانی دیكەی خوێندكاران و كرێكاران جوڵێنەری گەڕەلاوژەكان بوون. (ڕودی دوتچكە)ی ڕابەری بزوتنەوەی چەپی خوێندكاران لەلایەن ڕاستڕەوێكی توندڕەو به‌ناوی (باخمان) تەقەی لێكراو بەسەختی بریندار بوو. بریندار بوونی دوتچكە بووە هۆی هەڵایساندنی توندوتیژی لەنێوان خوێندكاران و پۆلیسدا. ئۆتۆمبێل سوتاندن و مۆلۆتۆف هاویشتن و(توندوتیژی دژی شتومەك ) گەیشتە ئاستێكی ترسناك. دۆتچكە تاوەكو 1979 ژیا و لەدەرئەنجامی ئەو ئەو هەوڵی تیرۆرە كۆچی دوایی كرد. باخمانی ڕاستەڕەو لەزینداندا خۆی كوشت.
بەمشێوەیە دوای تەقەكردن لە دوتچكە، لەبەرلین و دەوروبەری شەڕو پێكدان لەنێوان خوێندكاران و پۆلیس دەستیپێكرد و 1968 بەم دەروازە سەختە دەستی پێكرد. لەهەموو شوێنێك خوێندكاران و ئەندامانی (ئاپۆ) باسیان لە (پارتیزانی شارەكان) دەكرد، باسیان لە توندوتیژی دەكرد وەك هۆكارێك بۆ گەیشتن بەئامانجەكان. باس لە درزتێبوونی سوستێمی باوی ئیداری وسیاسی ئەوساكە دەكرا و كۆبوونەو بیروڕای جیاواز و توندو تیژی سیفەتی دیاری گەڕەلاوژانە بوو.
كێشەی چەپ و توندوتیژی چەپڕەوی چەندەها تێزی لەخۆ گرتبوو كەجێگەی گفتوگۆبوون، بەم شێوەیە تەقەكردن لە دۆتچكە و برینداربوونی، ئەو هەموو كێشانەی هێنایە كایەوە كەسەردەمانێك بوو لەدوای جەنگەوە كەڵكە بوو بوون، زانكۆكان و ژووری پڕۆفیسۆرەكانیش بەر له‌داگیركردنی خوێندكارانی توڕە كەوتن. تەنانەت خوێندكاران بیرۆی فەیلەسوفی خۆشەویستیان (تیۆدۆر ئادۆرنۆ)ی فه‌یله‌سوفی دیاری قوتابخانه‌ی فرانكفۆرتیان داگیر كرد. ئادۆرنۆ لەنامەیەكیدا بۆ (هێربرت ماركۆز) ك ەلە 14 ی فێبروارلای 1969 دا نوسیویەتی :
[ ئازیزم هێربێرت ، ئێمە مەجبوربووین تەلفۆن بكەین بۆ پۆلیس، بەڵام مەسەلەكە وا بڵاوكرایەوە هەر وەك ئەوەی ئێمە توندیژیمان بەكارهێنابێت نەك خوێندكاران! زۆر پڕوپاگەندە و قسەڵۆكیان بڵاوكردەوە و زۆربەی ئەو هەواڵانە بەچەندەها ڕەنگ وبۆ، لێرە و لەوێ بڵاوكرانەوەتەو و لنگەوقوچ كراوە. بێگومان ئەم جۆرە هەواڵە لنگەو قوچانەت پێگەیشتووە..]
بڕوانه؛ ڕاینهارد مۆر : ماسیەكی تێر . گۆڤاری شپیگل 20/ 1998.
Reinhard Mohr , Der satte Fisch. DER SPIEGEL 20/1998
ئادۆرنۆ مەجبور بوو بانگی پۆلیس بكات و لەلایەن زۆر لە خوێندكارانی خوێن گەرمی تەوباوی ئادۆرنۆش بەپیاوی حكومەت ناوزەدكرا، به‌مه‌رجێك تێزەكانی ئادۆرنۆ و قوتابخانەی فرانكفۆرت ئیلهام بەخش و پشتەوێنەی ئەو بزوتنەوەیە بوون. تێزه‌كانیان دەخوێندرایەوە و گفتوگۆیان لەسەر دەكرا. لەگەڵ ئەوەشدا گرنگی ئەو شۆڕشۆچكەیە لەلای یەكێكی وەكو (ئادۆرنۆ) لەو درز تێبوونەدا خۆی دەبینیەوە كەخوێندكاران لە دژی سوستمێكی (دیموكراتی لە فۆرمدا) ئەنجامیاندا. من پێموایه كه خوێندكارانی ٦٨ شه‌ست و هه‌شت ئەو سوستێمەیان خستە بەردەم پرسیاری سەختەوە، گەڕەلاوژەكانی ئەوان پرسیاری دیموكراسی فۆرمال و لیبرالیزه‌كردنی كۆمەڵگە به‌ره‌و كۆمپانیاخوازی هێنایه به‌رباس. لێره‌وه چەمكی (دیموكراسیەكی فۆرمال) یان دیموكراتی له‌فۆرمدا نه‌ك له‌جه‌وهه‌ردا به‌ڕای من یه‌كێك بوو له‌و ده‌ستلێدانه ترسناكانه‌ی كه ئه‌م جوڵانه‌وه‌یه ده‌ستی بۆبرد و ئه‌قڵی سیاسی ئه‌وروپایی به‌ره‌و كه‌شوهه‌وایه‌كی نوێ ڕاپێچكرد. دیموكراتیه‌تی فۆرمال مانای ئەو دیموكراتیە دەگرێتەوە لە شێوە و دەركەوتندا بوونی هەیە، بەمانای دیموكراسیەتێكی بێ ناوەڕۆك و جەوهەرە و ڕۆژ بەڕۆژ مرۆڤی دەخستە بەردەم كێشەی شمه‌كخۆری ( گەندەخۆری –كۆنزومه‌ریزم ) و كاریگەری بێبەزەیی كۆمپانیاكانەوە…دووهه‌م خاڵ پێموایه ئه‌م ته‌وژمه له‌دژی ( به كۆمپانیزەكردنی كۆمەڵگە) بوو، كه زۆر كێشەی كۆمەڵایەتی و سیاسی قوڵی هێنابووە گوڕێ. دیموكراسیەت بەرەو دیموكراسیەتێكی فۆرمال و ڕووكەش خۆی ڕێڕەوخواز كردبوو، به‌ره‌و به كۆمپانیاكردنی كۆمه‌ڵگه و بچوكردنه‌وه‌ی به‌های مرۆڤ و شێوازی ژیانی بۆ ژێر سیاسه‌تی كۆمپانیاكانی سه‌رمایه‌دارییه‌وه. لێره‌وه خوێندكارانی شه‌ست و هه‌شت هەڕەشەیەكی هەقیقی بوون لە بەرامبەر سوستمێكی سیاسی، كە سیاسەتی (دیموكراسیەتی فۆرمال)ی له‌پێناو به‌كۆمپانیاكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی پراكتیزەدەكرد. لێره‌دا جێگه‌ی سه‌رنجه بڵێین؛ كه له‌ڕۆژگاری ئه‌مڕۆماندا ئه‌م مه‌ترسیه له‌كوردستاندا هه‌ڕه‌شه له پێگه‌یشتنی سروشتی پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كات.
به‌مشێوه‌یه دەسەڵاتی حكومه‌ته‌كانی ڕۆژئاوا له دوای جه‌نگی جیهانی دووهه‌مه‌‌وه لەمەزندەی ئەوەدا بوون، بەو نۆرم وبەها باوانەی دوای جەنگەوە دەتوانن كۆمەڵگە بەڕێوەبەربن. ئیدی لەم كەشوهەوا قەیراناوییەدا، چەمكەكانی وەك ئازادی و ڕیالستی وئەقڵانیەت و زانین و ڕەخنە و كۆمەڵگای پیشەسازی و مرۆڤی تاكڕەهەند و مرۆڤی گەندەخۆر و شمەكخوازی و ئیگۆئیزمی، ئەو چەمكانە بوون بەدرێژایی ساڵانی دوای جەنگی جیهانی دووهەم ، تێزی ڕەخنەی فەلسەفی و سیاسی ڕۆشنبیرانی چالاكی ڕۆژئاوایی بوو.
دەرهاویشتەكانی سوستێمی كاپیتالیستی و كێشەی بەها و نۆرمە تازەكان و لیبرالیەت و عوسابیەتی كەرتبوونی ئەڵمانیا بەدووبەشی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواو كێشەی نەوەكانی پێشوو و لێپسراوێتیان بەرامبەر هەڵبژاردنی ناسیونال سۆسیالزم و ڕەدووكەوتنی هیتلەر له‌ڕابوردوودا و ملكەچیان بۆ تێزەكانی ڕەگەزپه‌رستی و پاكتاوكردنی جولەكە و ئاسەوارەكانی لەسەر ئەڵمانیان و باجەكانی جەنگ و داگیركردن…هەموو ئه‌مانه ئەو پرسیارە هەڵواسراوانە بوون لەپەراوێزی 1968 دا جارێكی دیكە گفتوگۆیان لێدەكراو (هێڵەگەرمەكانیان) ڕادەكێشا بۆ مۆدێرنیزەكردنی كۆمەڵگە و فراوانكردنی بوارەكانی ئازادی و دیموكراسی.
ئەمە لەكاتێكدا بوو، كەجیاوازی بیروڕا هەبوو لەنێوان سەرانی فەلسەفی قوتابخانەی فرانكفۆرت كەخۆی لەخۆیدا پشتە وێنەی تێزی ئەو جوڵانەوەیە بوون، بۆنمونە؛ ( لەكاتێكدا ژەنرال دیگۆل لەتاو خوێندكاران و شەڕكەرانی شەقامەكانی پاریس هەڵات بۆ ناوچەی (بادن بادن) ی ئەڵمانیا، هەر لەوكاتەدا (هێربێرت ماركۆز) لەبەردەم چوارهەزار خوێندكاردا باسێكی بەنێونیشانی (مێژوو و باڵابوون و گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی ) پێشكەشكرد و باسی لە لەدایكبوونی (مرۆڤی نوێ ) دەكرد ..
Reinhard Mohr , Der satte Fisch. DER SPIEGEL 20/1998
لەلایەكی دیكەوە هابرماس لەنوسینێكیدا بەناوی (شەش تێز دەربارەی تاكیك و ئامانجەكان وشیكردنەوەی هەڵوێستی لاوانی ئۆپۆزیسێۆن) دا خوێندكاران ئاگاداردەكاتەوە لە (شوڕشێكی تەوباوی و خەیاڵی ) و داوایان لێدەكات كە جیاوازی بكەن لەنێوان تیۆرە و دنیای واقیعدا، لەنێوان خەون و هەقیقەتدا. هابه‌رماس داوای لێكردن كەپشت ببەستن بە میدیای نوێ و كاریگەریان هەبێت لەسەر ڕۆشنبیرانی ئەكتیڤ و توێژە كاریگەرەكانی كۆمەڵگە. بەمانایەكی دیكە هابرماس ڕەخنەی لەڕۆمانسیەتی شوڕشگێڕانەی توندوتیژ دەگرت و داوای زیاتر ئەقڵانیزەكردنی و فۆرمولەكردن و بیرخوازیكردنی داواكاریەكانی دەكرد، لەڕێگەی ئه‌قڵانیه‌تی ڕەخنەگرانەوە، داوی دۆزینەوەی ڕەهەندە مێژووینە گرنگەكانی دەكرد. ئەم تێزانە لەلایەین لایەنگرانی ئاپۆ APOو چەپەكانەوە چەندەها گفتوگۆ و وەڵامدانەوەی ڕەخنەگرانەی لەخۆ گرتبوو.
لەوانەیە جوانترین لێكدانەوە لەمەڕ شۆڕشۆچكەی 1968 لەم چەند دێڕەی كڵاوس لێگەڤی چڕبێتەوە و ببێه‌ته ڕسته‌ی كۆتایی باسه‌كه‌مان كەدەڵێت: خوێندكاران ویستیان بەرگی پڕۆلیتاریایەكی باڵایی و ئاڤانگراد ببپۆشن، كرێكارانیش خەونیان بەسۆسیالیستی و سۆسیالیزەبوونی كۆمەڵگەوە دەبینی، ئەم بەروارە 1968 پێناسەی قوناغێكی گواستنەوەی هەڵس و كەوت و ژیانە بۆ نێو كۆمەڵگەی پۆست مۆدێرن و پۆست پیشەسازی …
بڕوانه؛
Claus Leggewie, 1968 ist Geschichte. Aus Politik und Zeitgeschichte (B 22-
23/2001 ….هەروەها بڕوانە؛ http:www.dhm.de
ته‌واو
تێبینی؛ سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م باسه له‌ناو نوسینه‌كه‌دایه.
ته‌نها دانانی لینكی بابه‌ت ڕێگه‌پێدراوه.