لە بارەی موقەدەس و هونەرەوە

لە بارەی موقەدەس و هونەرەوە

هۆشەنگ شێخ محەمەد

ئەم نووسینە بەشێکە لە پڕۆژەی کتێبێک.

 

 

 

(١)

سەرەتا

لە باسکردنی پێوەندی نێوان موقەدەس و هونەر، ناوی موقەدەس پێش دەخەم، چونکە موقەدەس ئەو هەرێمە نادیارەیە کە لە هونەردا جیلوە دەکات. وەک چۆن لە دین و کایەکانی تریش ئاشکرا دەبێت. پێوەندی موقەدەس لە نێو شیعری کوردیدا، بەتایبەتی شیعری کلاسیکی، وەک هونەرێک کە شێواز و ناوەڕۆکێکی زیندو و چالاکی هەیە، یەکێکە لە تەجەلییاتی موقەدەس. ئەزموونی کۆمەڵێ شاعیری گەورەی کورد وەک؛ مەلای جەزیری، فەقێ تەیران، مەحوی، بێخود، وەفایی، مەولەوی و هتد..، ئەم ئەزموونانە لە هەقیقەتدا لە پاڵ هونەردا، ئەزموونێکن بۆ بەرجەستەبوونی موقەدەس لەنێو زماندا.

زۆربەی کۆنە شاعیرانی کورد، فەقێ و مەلا و زانای ئاینی بوون، دینیش وەک شیعر و هونەر تەجەلییەکە لە تەجەلیکردنەکانی موقەدەس، بۆیە دەبێت زوو ئەوە بڵێم موقەدەس تەنیا بە دین نەبەستراوەتەوە، بەڵکو پێوەندی نێوان دین و هونەر و موقەدەس، پێوەندییەکە بریتییە لە جیلوەکردن، موقەدەس لە هەردوو کایەکەدا جیلوە دەکات، پێوەندی نێوان هونەر و دینیش، پێوەندییەکی زۆر ئاڵۆز و تەنانەت دژ و ناتەبایە لە هەندێ کات و شوێندا. دین و هونەر هەردووکیان لە ناوچەیەک، یان بازنەیەک ململانێ دەکەن کە هی موقەدەسە. دوای هاتنی ئیسلام، شیعر تووشی هێدمەیەکی گەورە بوو، بەوەی ئیدی چیتر ناتوانێت جیلوەی موقەدەس و پاسەوانی هەقیقەت بێت. بۆیە پێوەندی نێوان دینی ئیسلام و شیعر و هونەر بە گشتی، لەوانە وێنەکێشان و پەیکەرتاشین و شێوەکاری بە گشتی و مۆزیک و هتد..، تووشی کۆمەڵە کێشەیەکی گەورە و هەقیقی بوو و چەندین هونەرمەند و شاعیر لە ئەنجامی ئەو پێوەندییە گرژە خوێنیان رژا!

دینی ئیسلام کە ویستی کۆنتڕۆڵی موقەدەس بکات و هونەریش حەرام بکات، هونەر بەردەوام بوو لەسەر ئەوەی موقەدەس لەنێو خۆیدا ئاشکرا بکات. درێژە بە موقەدس بدات و بە بەردەوامی جیلوەی پێ بدات.

شیعر وەک ژانرێکی ئەدەبی و هونەری، هەر لە کۆنەوە پێوەندی لەگەڵ موقەدەس بەستووە، (هۆمیرۆس)ی شاعیر لە رێی (ئیلیادە و ئۆدێسە) بە شیعر باسی خواوەند و موقەدەسی یۆنانی کردووە. هەر لێرەوە ئەزموونی شیعری و ئەزموونی دینی تێکەڵاو و ئاوێتەی یەکدی دەبن. تێکەڵبوونی هەردوو ئەزموونی دین و هونەر لە رێی شیعردا، پێوەندییەکی سێ کوچکەیی لە نێوان هونەر و دین و موقەدەسدا پەیدا دەکات.

پێوەندی نێوان موقەدەس و هونەر لە جیهانی مۆدرندا، کە (ماکس ڤێبەر) بە (جیهانی داماڵدراو لە موقەدەس وەسفی دەکات)، جیهانێک کە لەسەردەمی باڵادەستی تەکنەلۆژیا و سەردەمی تیرۆر و سەرمایەداری دڕندە و ئابووریی بەرخۆری بەسەریدا زاڵە، پێوەندی نێوان موقەدەس و هونەر، تووشی کۆمەڵێ کێشەی قووڵ دەبێت. لەلایەکی دیکەوەش تووندوتیژی دین چ لە رووی مێژووییەوە و چ ئەزموونەکانی نوێی تووندڕۆکان لە ئەفغانستان و تەقاندنەوەی پەیکەری بوودا، قەدەغەکردنی مۆزیک و سینەما، ئەزموونی داعش و کاولکردنی مۆزەخانە و شکاندنی پەیکەرەکان و تەقاندنەوەی گۆڕی پێغەمبەران، قەدەغەکردنی هونەر بەشێوەیەکی گشتی وەک ئەوەی هونەر چالاکییەکی خراپەکار و بەرجەستەکردنی کوفر و حەرام بێت.

بۆیە باسکردنی موقەدەس و هێنانەوەی بۆ نێو رۆشەنبیری کوردی و یادەوەری کورد بە تەئویلێکی نوێ، دەبێتە ئەزموونکردنێکی نوێی رەمزی بۆ واتا، بۆ مانا، لەسەردەمێکدا کە ژیان بێ مانا و بێ قووڵایی بووە.

باسکردنی موقەدەس لە هونەر و دیندا، لە کاتێکدا هەردوو کایەکە لە پێوەندییەکی ناسرووشتی دان لەلایەک، لەلایەکی دیکەش هەردووکیان دین و هونەر، لەنێوخۆیاندا تووشی گرێ و کێشەی زۆر قووڵ و گەورە بوونەتەوە، بۆیە سەختە لەنێو هونەر و دینی ئێستادا لە جیلوەکردنی موقەدەس بگەڕێین.

ئەگەر ئەزموونێکی موقەدەسیش لە هونەر و ئەدەبی ئێستادا هەبێت، جارێ سەختە بیاندۆزینەوە و کەشفیان بکەین، بەڵام خۆشبەختانە تۆژەری ئەم بوارە دەتوانێت، لە شیعری کلاسیکی کوردی، جیلوەکردنی زۆری موقەدەس بدۆزێتەوە و باسیان بکات.

 

 

 

 

 

 

 

(٢)

ساتی گەشتکردن بەرەو ڕۆح

ئەو ساتەی (سورەوەردی ١١٥٥-١١٩١) درک دەکات، کە مەنتیقی مەشاییەکان ناتوانێت بیرکردنەوە لە هەڵە بپارێزێت، لەسەر زمانی یەکەم مامۆستا (ئەرستۆ) دەڵێت: (بۆ چارەکردنی کێشەکان بۆ رەوانی خۆت بگەڕێوە).

ئەم گەڕانەوەیە بەشێوەی سەفەرکردن، یان گەشتکردن بەرەو ناوەوە، بەرەو رەوانەوە وەک رووداوێکی روحی روودەدات. ئەم ساتە یەکێکە لە ساتە هەرە گرنگەکانی مێژووی مرۆڤ، هەرچەندە ئەوەی ئەو رووداوە پەیدا دەکات، کەسێکی کوردی موسڵمانە، بەڵام رووداوەکە وەک نامەیەکی یەزدانی بە هەموو مرۆڤێک دەگات، هەموو کەسێکی دیندار و بێدین، رەش و سپی، هەژار و دەوڵەمەند و هتد…، لەخۆ دەگرێت، چونکە ئەم رووداوە ناسنامە ئایدیۆلۆژی و دینی و زانستی و کۆمەڵایەتی و مێژووییەکان تێدەپەڕێنێت و تێگەی (دژ و دژمنایەتی)یش رەت دەدات، مرۆڤ دەباتە سەرووی ئایدیۆلۆژیا و جیاکارییە سیاسی و دینی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەکان. رووداوەکە پۆتێنشیالێکی روحی قووڵی تێدایە، کە دەتوانین بڵێین یەکێکە لەساتە هەرە قووڵەکانی روحی مرۆڤ لەسەردەمی خۆیدا! چونکە هەموو ناسنامە ساختەکان توڕ هەڵدەدات و مرۆڤ بۆ نێو خۆی دەباتەوە، بۆ ئەو شوێنەی کە هیچ ناسنامەیەکی تێدا دیار نییە، تەنیا روحە لە قووڵایی خۆیدا، شوێنێکی بێگەرد، ناشوێن بە واتا سۆفی و فەلسەفییەکەی، کە دواتر هونەر لە تابلۆ و ئاواز و مۆزیکدا بەرجەستەی دەکات. گەیاندنەوەی مرۆڤ بۆ شوێنی ئیشراق و کەشفکردنی نادیار، گەشتی مرۆڤی سۆفییە لە مێژوودا.

پرسیارەکە ئەمەیە، ئەم گەشتە مێژووییە لە رۆژگاری ئەمڕۆدا کە هەموو شتێکی تێدا دەفرۆشرێت و هەموو شتێک تێیدا لە پێناو دەسەڵات و زاڵبووندا رەوایەتی پێدراوە، چۆن ئەم گەشتە بەرەو ناوەوە ئەنجام دەدرێت؟ چۆن ئەو ساتە گرنگە مێژووییە لە هونەر و ئەدەب و زماندا بەرجەستە دەبێت؟ مەبەستیشمان لە بەرجەستەبوونەکە لایەنە تەکنیکییەکە نییە، بەڵکو ناوەڕۆکی گەشتەکەیە.

بەکورتی لەم رۆژگارەدا چۆن بەرەو ناوەوەی خۆمان گەشت بکەین؟ موقەدەس لە رێی هونەر و ئەدەب و زماندا دەتوانێت چیمان پێشکەش بکات؟!

 

 

 

 

 

 

(٣)

موقەدەسی شاد

سۆفیگەری بەگشتی گەشتە بەرەو باتین، دەروون، یان ناوەوە، جێهێشتنی دەرەوە و رواڵەت و رووکەشە، بەڵام دەبێ بەبیرخۆمانی بهێنینەوە، گەشتکردن بۆ دەروون و ناوەوە، وەک گەشتکردنی دەرەوەی مرۆڤ نییە بەرەو جیهانی ماددە و شوێنەکان، جا شوێنەکان چ دوور بن یان نزیک، چونکە زۆربەی ئەوانەی بەرەو دەرەوە گەشت دەکەن، زوو یان درەنگ دەگەڕێنەوە، بەڵام زۆربەی ئەوانەی بەرەو ناوەوە گەشتیان کرد، نەگەڕانەوە، کوژران، سووتێندران، پارچەپارچەکران و لە خاچ دران و خۆڵەمێشیشیان بە رووبارەکاندا وەرکردن، سەریان بەسەر رمێکدا ئەو شار و ئەوشاریان پێکرا (حەللاج و سورەوەردی و هەمەدانی وهی تر) سۆفیگەلێک بوون لەم گەشتەدا نەهاتنەوە، ئەوان کوژران، بەڵام قاتیلەکانیان ویستیان چیرۆکی چارەنووسی ئەم ستەمکارییە بکەنە رەمزێک بۆ دەسەڵات و هێز و ئایدیۆلۆژیایان. ئەم ستەمە مێژووییە بەناوی خودا و دین و موقەدەسەوە بکەنە مێژووی زاڵبوونی مرۆڤ بەسەر مرۆڤدا.

ئەو سۆفییە گەورانە شەهیدبوون بەو واتایەی هەم رێزێک لە گەشتەکەیان بگیرێت و هەمیش وەک شایەدی رووناکییەکانی جیهانی نوور و هەقیقەت تۆماربکرێن. تەنیا بە سورەوەردی دەوترێت شێخی شەهید، بەڵام لە راستیدا هەموو سۆفیگەلی کوژراو، شەهیدن بەو واتایەی جیهانی نووریان دیوە و شایەدن لەسەر هەقیقەت. لەسەر حیکمەتی خوداوەندی، لەسەر نووری هەق.

بۆیە ئەو وشە و دەق و کتێب و  نامە و چیرۆک و شیعرانەی لەدوای خۆیان بەجێیانهێشتوون، واتا ئەدەب و هونەر و زمانەکەیان، شێواز و شکلی نووری ئەم هەقیقەتەیە، کە ئەوان لەسەری شایەدبوون و نەوە دوای نەوە بە مرۆڤی پێشان دەدەن! ئەوان بە خوێن لەسەر کۆتایی جیهانی ماددی و دەسەڵات و ئایدیۆلۆژیا ئیمزایان کرد!

سۆفییەکان کوژران. دەسەڵاتدارەکانیش درێژە بە بازرگانی خۆیان دەدەن! ئێستا هەموو شتێک دەفرۆشرێت، تا دینیش! بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا واتای ئەوە نییە بە رەشبینی یان بە ترس و شەرمەوە باسی موقەدەس بکەین، چونکە ئەگەر ناونیشانێکی گشتی بۆ موقەدەسی شیعری کلاسیکی کوردی دابنێم، بە (موقەدەسی شاد) ناودێری دەکەم، وەک ئەزموونی (شادی) لای نیتچە لە زانست و  زەردەشتەکەیدا.

 

 

 

 

 

(٤)

موقەدەس و ئیشراق

سۆفییەکان لەبارەی کۆمەڵێ پرس و چەمکی گەورە و گرنگ پرسیاریان کردووە و ویستوویانە لە رێی دەروونەوە وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگانە بدەنەوە، لەوانە پرسیارکردن لەبارەی خودا، جیهان و مرۆڤ. پرسیارکردن لەبارەی نبوەت، ویلایەت، ئیمامەت، مەحەبەت، عیشق، ئەوینداری، مەقام و حاڵەکان. لای سۆفییەکان هەرحەرفێک لە حەرفەکان، هەر ناوێک لەناوەکان دەبێتە گەشتێکی هزری و روحی قووڵ و دەریایەکی بێ بن بۆ لێکدانەوە و تۆژینەوە و گەڕانی بێ وچان و راچەنینی روح و مێشک و دەر و دەروونی سۆفی. ئەوەی سۆفییە گەورەکان، شەهید و مەقتوولەکان لەم بارەیەوە کردوویانە، خەرمانێکی مەعریفی ناوازەیە، لەرێی ئەم بەرهەمانەوە تێدەگەین، هیچ دڵۆپە خوێنێکی رژاوی ئەم سۆفییانە بەفیڕۆ نەڕۆیشتووە و لە تەواوی مرۆڤەکانی سەر گۆی زەویدا تەجەلا دەکات!

مەلای جزیری دەلێت:

میننەت ژ خودایێ کو ب عەبدێ خۆ مەلایێ

ئیکسیرێ غەمێ عیشقێ، نە دینار و درەم دا

دەکرێت هەر سێ جەمسەری سەرەکی بوون (خودا، مرۆڤ و جیهان)، لەلایەن دیندار و علمانی و دەروونزان و مامۆستا و ئەکادیمییەکانی زانکۆکان باسیان لێوە بکرێت، بەڵام بێ ئەوەی وەک مەلای جزیری مننەتباری زاتی رەها بن، بەوەی ئیکسیری غەمی عیشقیان پێدراوە نەوەک پارە و پوول. ئەم ئیکسیری غەمی عیشقە، تەنیا لە گەشتی ناوەوە کەشف دەکرێت.

مرۆڤ کە لەگەڵ پشکوتنی خونچەگوڵێک، خزانی دڵۆپە خوناوێک بەسەر پێستی گیادا، دەتوانێت ئیکسیری غەمی عیشق بدۆزێتەوە و بزانێت شتێک پەیدا دەبێت، پاک و بێگەردە و هێشتا زمانیش فریا نەکەوتووە ناوی لێبنێت و بەئاسایی بکاتەوە! ئەو ساتە کە دەروون لەگەڵ پشکوتنی گوڵێکی وردیلەی سەر گۆی زەوییەکی پانوپۆڕ و گەورە و گران، خزانی خوناوێک لەسەر پێستی گیایەک، ئەو ساتەیە کە سورەوەردی (ئەرستۆ)ی خستەوە نێو دەروونی خۆیەوە، ئەو ساتە پاکەیە، کە گەشتی روح کەشفی خۆی دەکات، لە ڕێی شکۆفەکردنی گوڵ و خزانی خوناو ئەو پاکییە دەبینێت، (موشاهەدە) دەکات و دەبێتە شایەدی کەشفبوونی (موقەدەس)، ئەمەیە ئیکسیری غەمی عیشق!

موقەدەس، ئەو ساتە پاکەیە کە دەروون، روحی قووڵی مرۆڤ لە شتێک، رووداوێکی وەک شکۆڤەی گوڵ، خزینی خوناو تەجەلا دەکات! ئەو تەجەلایە پاک و بێگەردە ئیکسیری عیشقە، کە لە قووڵایی دەروونەوە بۆ مرۆڤ وەک رووناکی دەردەکەوێت.

مەلای جزیری دەڵێت:

مە ب ئیشراقی سوئالەک ژ لەبێ غونچە گوشا کر

گۆ ب ئیلهامێ دزانی د سوئالا مە جەوابە

سۆفی، شاعیر، رۆشەنبیر و مرۆڤی ئیشراقی، کە پرسیار لەبارەی بوون و پرسگەلی وەک عیشق و پێوەندی و ئازادی و هەقیقەت و چارەنووسی خۆی دەکات، کە لەبارەی مەقام و حاڵەکان دەپرسێت، کە ژیان و جیهان و مرۆڤ دەبنە پرس. دەزانێت وەڵامەکان لەنێو خۆیدا پەنهانن و دەبێت لە دەروونی خۆیاندا وەڵامەکان کەشف بکات.

ئەو ساتانەی رووداوگەلێکی وا کەس لەسەریان ناوەستێت، کەس نایانبینێت، مەگەر کەسێکی ئیشراقی باڵا نەبێت، ئەم رووداوانە (شکۆڤەی گوڵ و خزانی خوناو) پەیداکاری وەڵامی پرسە کۆن و نوێکانی مرۆڤی خاوەن غەمی عیشقن. چونکە ئەو ساتانە لە دەروونەوە پەیدا دەبن و سەر بە (وەختی) تایبەتی مرۆڤی سۆفین، نەوەک سەر بە زەمەنی سەردەم و چەرخ و کاتگەلی فیزیایی و تەقویمەکانی دەرەوەی دەروون بن.

 

 

 

 

 

(٥)

موقەدەس و کات

مرۆڤ بۆ گەشتی دەروون دەکات؟ چونکە ئەو واقیعەی تێیدایە بەرگەی ناگیرێت و تەحەمول ناکرێت. واقیع هەم کاتە و هەم شوێنە، بەڵام گەشتی روحی لە شوێندا ناکرێت، بەڵکو ئەزموونێکی زەمەنییە، سۆفی دەتوانێت بە گرتنی ساتی ئیشراقی موقەدەس، ئەزموونی موقەدەس لەنێو واقیع و جیهاندا بکات.

شوێن لە واقیعدا جێگەی وێنەکانە، ئەو وێنانەی کە بەرگەیان ناگیرێت و ویژدانی ئینسانی تەحەمولیان ناکات. شوێن هەتا جێگە دینییەکانیش وەک (مزگەوت و کەنیسە و پەرستگە و هتد…،) کە پێویستە حزوورێکی خواوەندی و باتینییان هەبێت، بەڵام لەسەردەمی مۆدەرنیزم و پۆستمۆدەرنیزمدا، ئەو شوێنانەش بۆ سۆفی نابنە ئەزموونێکی روحانی، بەڵکو ئەو شوێنانەش وەک دامودەزگەکانی تری جیهانی هاوچەرخ، دین تێیدا بەرهەم دەهێندرێت، نەوەک موقەدەس تێیدا جیلوە بکات!

بۆیە ئەزموونی موقەدەس ئەمڕۆ دەکرێت لەرووی زەمەنییەوە لە رێی (وەخت)ەوە بەدیبێت. چونکە رووداوەکە روحییە، نەوەک مێژوویی یان کۆمەڵایەتی یان دینی و هتد..، بۆیەشە لە ئەدەبیاتی سۆفیگەریدا ئەگەر موقەدەس لە شوێنێکدا بەرجەستە ببێت، ئەوا ئەم شوێنە (ناشوێنە) پشت چیای قاف و هێلانەی سیمرغ و ئەو دەروونەیە کە هیچ وێنەیەکی دیاری تێدا نییە.

بانگەوازی روح بۆ موقەدەس و گەشتی روحی و رەوانی لێرەوەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ ناوەوە، بۆ نادیار، چونکە لەوێ هێشتا وێنە بەرجەستە نەبووە، لەوێدا جێیەک هەیە ناشوێنە، تاریکە، دیار نییە، وێنەیەکی تێدا نییە لە وێنەکانی واقیع بچێت، یان لە وێنەکانی نێو زمان بچێت.

لەم ئەزموونەدا، دەروون دەبێتە شوێن، یان جێ، کە وێنەی نییە، دیار نییە، کەس ئەدرێسەکەی نازانێت تا لەڕێی مەنتیق، یان زمانەوە گەمارۆی بدات. کە دەروون جێیی نەبێت، تەنیا لە رووی زەمەنییەوە دەکرێت بگیرێت. چونکە ئەو ساتەی کە رەوان ئیشراق دەکات و ناوەوە رووناک دەکاتەوە، هیچ شوێنێک و جێیەک پەیدا ناکات، بەڵکو یەکسەر پەردە لەسەر بوونێکی سەرڕێژبووی بەردەوام نوێبووەوە دیار دەدات. واتا بوونەکە لەنێو وەختی سۆفیدا تەجەلی دەکات، نەوەک لە زەمەنی نێو واقیعدا.

بەم شێوەیە دەکرێت مرۆڤ لە هەموو شوێنێکدا، لە هەموو جێیەکدا، ئەو گەشتە روحییە بەرەو ناوەوە بکات، پێویستی بە هیچ سەفەرێک لەنێو شوێندا نییە، دەتوانێت لە ماڵی خۆیدا بەرەو ناوەوە بڕوات.

(٦)

لە موقەدەسدا مرۆڤ بەرەو خۆی درێژدەبێتەوە

لە رووی مێژووییەوە گەڕانەوە و گەشتەکانی دەروون، یان میعراجی روحی سۆفی بەرەو موقەدەس، هەمیشە بووەتە شۆڕشێکی قووڵی ویژدان، ناوەڕۆکی گەشتەکە ئاوێتەی جۆرە شۆڕشێک دەبێت کە گەف لەدەسەڵاتی سیاسی و دینی و کۆمەڵایەتی و ئەدەبی سەردەم دەکات. ئەو گەشتە باتینییە، مرۆڤ بەرەو خۆی درێژ دەکاتەوە نەوەک بەرەو حزب و مزگەوت و سیاسەتی ئیسلامی و علمانی. هەروەها ئەزموونی شیعری و هونەریش لەنێو کەشی باوی ئەدەب و هونەر و زمانی سەردەم دەردەکات. چونکە ئەگەر لەبارەی ئەم گەشتە بنووسیت، یان شێوازی گەشتەکە لە ئەدەب و هونەردا بەرجەستە بکەیت، قسە لەبارەی روحەوە دەکەیت، ئەو وێنانە پێشان دەدەیت کە کەسەکانی تر نەیاندیوە، یان دیویانە و لەسەری نەوەستاون، وەک وێنەی پشکووتنی گوڵەکە، کە رەنگە دەیان و سەدان و ملیۆنان کەس بیبینن، بەڵام تاکوتەران ئەوانەی ساتی ئیشراقەکە درک دەکەن! بۆیە ئەو جۆرە دیتن ودرککردنە گیان و ویژدانێکی زیندوو درێژ دەکاتەوە. لەم ئەزموونەدا مرۆڤ بەرەو خۆی دەکشێت، بەرەو مرۆڤبوونی خۆی گەشت دەکات و شتەکانی دەرەوەی مرۆڤ لە دەسەڵات و دین و دامودەزگەکانی کۆمەڵی مرۆڤ بەجێدێڵێت. تێکەڵ بەبارێکی دوور و کۆن و رەسەن دەبێت، دەچێتە پشت ئەو مرۆڤەی لەنێو کەلتووردا گەورە بووە و شارستانی خۆی بنیادناوە.

پەڕینەوە بۆ پشت ئەو مرۆڤە مەدەنی و مۆدەرنە، پەڕینەوە و جێهێشتنی بەهاگەلی سیاسی و دینی و کۆمەڵایەتی و ئابووری ئەو شارستانییەتەن، کە مرۆڤیان بەرەو سستەم و دەوڵەت و قەرز و قۆڵەی کۆمپانیاکان بردووە. لە سستەمی هاوچەرخدا، مرۆڤ لەنێو دیار و دیاردا باز دەدا، هەتا لەنێو ئەدەبیشدا، ئەدیبەکان، بەتایبەتی شاعیران، ئەزموونەکەیان بریتییە لە گەمەیەکی زمانەوانی لەدیار بۆ دیارەوە، ئەو ئەدەبە هاوچەرخە شاعیر لە فیزیکەوە بەرەو میتافیزیک نابات، بەڵکو لە بازنەیەک دەیخولێنێتەوە کە واقیعە و دیارە، هەر ئەو وێنانە بینا دەکاتەوە کە لە واقیعدا دەیانبینێت، لە باشترین حاڵەتدا سوریالییەتێک بە وێنەکان دەبەخشێت، بەڵام ئەقڵ و هەستەکانی هەر دیوێکی ئەو وێنانەن، کە لە واقیع و لەنێو زماندا بەردەوام دەیانبینێت و دەیانداتەوە. بۆیە ئەزموونی شیعری کوردی نوێ بە گشتی دیار و رواڵەتییە، بەرەو نادیار نەڕۆیشتووە. رەنگە لە رووی تیۆرییەوە لێرەو لەوێ باس لەوە کرابێت کە شاعیر ناتوانێت بارە میتافیزیکییەکەی خۆی بۆ نێو دەقێک بگوازێتەوە، واتا لە رێی زمانەوە میتافیزیک بهێنێتە نێو فیزیک، بەڵام ئەمە هەر قسەیەکە و نەسەلمێندراوە. چونکە وێنەی شیعریی نوێ، هەر وێنە دیارەکانی مرۆڤن لەسەردەمی مۆدرن و دوای مۆدرندا. بۆیە لە ئەزموونی شیعری نوێدا شاعیر نەیتوانیوە گەشتێک بەرەو ناوەوە بکات، بۆیە زمانەکەش بە گەمەکانییەوە نەیتوانی بچێتەوە نێو قووڵایی مرۆڤەوە. لەسەر لێواری واتا و شێوازی بابەتەکان چەقی بەست. چونکە لە بنەمادا شاعیر خۆیشی نەیزانی و تا ئێستاش نازانێت لە چ دەگەڕێت؟ لە خۆی دەگەڕێت تا خۆی بناسێت، یان دەیەوێ زمان بناسێت، یان میتافیزیک بناسێت؟

کۆمەڵێک ئەزموونی شیعری گەشتێکی زمانی بوون بەرەو قووڵایی زمان خۆی، بەڵام با بپرسین زمانی  کوردی لە قووڵایی خۆیدا چی کەشف کرد؟! چ واتایەکی نوێی بە زمان بەخشی؟ جا لەرێی قووڵایی زمان و واتای نوێی زمان مرۆڤی بەرەو کوێ درێژ کردەوە؟ ئایا ویستی پێمان بڵێت مرۆڤ درێژکراوەی زمانی خۆیەتی؟ ئایا مرۆڤی کورد درێژکراوەی زمانی کوردییە؟ لەگەڵ پێشبەریکردنی هەندێ ناو و چەمک لەنێو ئەزموونی شیعری نوێی کوردیدا، ئایا مرۆڤی کورد بوو بە درێژکراوەی ناو و چەمکەکان؟

ئەگەر مرۆڤی کورد لەرێی ئەم ئەزموونە شیعرییانە درێژکراوەی زمان و چەمکەکان بێت، واتا چی؟ ئایا گەشت بەرەو زمان و چەمکەکان مرۆڤی بەرەو خۆی درێژ کردەوە؟! وەڵامەکە دیارە نەخێر، چونکە زمان و چەمکەکان ناتوانن لە خۆیاندا موقەدەس کەشف بکەن، ئەزموونی موقەدەس پێش زمان و چەمکەکان دەکەوێت، لەوێدا لەم ئەزموونەدا، لەگەڵ بینینی شکۆڤەی گوڵ مرۆڤ درک دەکات درێژکراوەی خۆیەتی نەوەک شتێکی تر!

ئەم دەرچوونە لە سستەمی دەوڵەت و حزب و دامودەزگەکانی دین، کە مرۆڤ دەبێتەوە بە خودێکی بێگەرد و دەروونێکی سەربەخۆ، لە خۆیدا کێشەیەکی گەورەیە بۆ هەموو دەسەڵاتەکانی دنیا. بۆیە گەشتەکە دەبێتە شۆڕشێکی دەروونی و تیشکدانەوەی لەسەر دەرەوە دەبێت. دەسەڵاتیش لە هەقیقەتدا لە مرۆڤی باتینی دەترسێت!

 

 

 

(٧)

ئاشتبوونەوە لەگەڵ تاریکی

دەسەڵات کە لە مرۆڤی باتینی دەترسێت، بە گەلێ تۆمەت تۆمەتباری دەکات. هەر کایەیەک بە پێی زمانی خۆی تۆمەتباری دەکات، مرۆڤی باتینی بۆ نموونە دەبێتە خائین و کافر و کۆنخواز. ئەمەش وامان لێدەکات بپرسین دەبێت مرۆڤی باتینی چی بێت و کێ بێت وا جێگەی مەترسی بێت؟

ناوی باتین، دەروون، نەفس، روح، رەوان، هەتا خودیش، کۆمەڵە ناوێکن لە رۆشەنبیری کوردیدا زۆر کاریان لەسەر نەکراوە، باتین پێچەوانەکەی زاهیرە، دەروون پێچەوانەکەی دەرەوەیە، نەفس پێچەوانەکەی جەستەیە، روح لەبەرابەر ماددەدا دێت، خود رەنگە گونجاو بێت لەبەرابەر ناسنامەی دابنێین.

باتین و بەتن و موبەتەن و بەتانە و هەناو و دەروون چەندین ناوی تر، دەتوانین لە زمانی کوردیدا بە سک و ئەوەی لە ژێرەوەیە و لە بنەوەیە و دیار نییە شەڕحی بکەین. باتین هەمیشە جێی مەترسییە بۆ کۆمەڵ، جا ئەو کۆمەڵە سیاسی، یان دینی، یان کۆمەڵایەتی بێت. بۆیەشە زۆر جار ئەگەر مرۆڤ لە کەسێک بترسێت و بەدگومان بێت پێی دەڵێت: (سک ڕەش) یان (هەناو ڕەش) واتا ئەو ڕەشایەتییەی لە ناوەوە و لە دەرووندا هەیە. باتین کە دیار نییە، لە جێیەکە بە ڕەش وەسف بکرێت، ڕەشیش لە تێگەیشتنی باوی ئێمەدا پیس و ترسناک و شەڕە. دژی رووناکی و خێرە. پێوەندی نێوان باتین و رەشاتی، باتین و بنەوە، باتین و نادیاری، باتین و نەزانین، باتین و گومانبردن لە مرۆڤی باتینی، رەگێکی درێژی مێژوویی هەیە، باتینییەکانی نێو ئیسلام، کە سورەوەردی یەکێ بوو لەوانەی بە (ئیسماعیلی) تۆمەتبار کرا، هەمیشە جێگەی مەترسی بوون بۆ دەسەلاتی دینی و سیاسی. بۆیەشە بە زۆر شێواز دژایەتی کران.

ئەمڕۆ جیهانی هاوچەرخ، کەبەرەو رواڵەتییەکی بێ سنوور و دەرەوە و سەرەوە و دیار خۆی بە تووندی چەسپاندووە، ئیشکردن لەسەر ئەم ناوانە لە دنیای هاوچەرخدا، قورستر و گرانترە لەوەی چاوەڕێی دەکەین. دەرچوون لە ناسنامەکان و لە ئایدیۆلۆژیا و سایکۆلۆجیا و زانستەکانی تر و ئەوەی ماددییە، هەروەها گەڕانەوە بۆ سەرچاوەکانی خود و کەشفکردنی موقەدەس لە ساتەکانی ئیشراقدا، ئاشتبوونەوەی مرۆڤە لەگەڵ تاریکی و رەشی و شەڕدا! لێرەدا ئەو پرسیارە دەکرێت: (ئاشتبوونەوە لەگەڵ تاریکی، یان شەڕ واتای چی؟!) مرۆڤ کە لەگەڵ شەڕ ئاشت بێتەوە ئەی چاکە چی بەسەر دێت؟ ئاشتبوونەوە لەگەڵ شەیتان چی لە خوداوەند دەکات؟ ئەو جۆرە پرسیارانە لە سنووری باتین دەردەچن و وجوودی مرۆڤ و مەعریفەکەی دەهەژێنن.

لەلایەکی دیکەوە دەسەڵاتەکان پێویستییان بە (پیرۆزی) و (پیرۆزکردن)هەیە. کە ئەو ناوەش لە زمانی کوردیدا بۆ (موقەدەس) بەکاردێت و خەرمانێکی مەعریفی لەسەر بیناکراوە، بەڵام من دەبێت ئەوە روون بکەمەوە، کە جیاوازییەکی جەوهەری لە نێوان (موقەدەس) و (پیرۆزی) دادەنێم.

 

 

 

 

(٨)

موقەدەس و پیرۆزی

ئەگەر موقەدەس ئەو ساتە پاکە بێت، کە مرۆڤ لەگەشتی گەڕانەوە بۆ ناوەوە لە ڕێی ئیشراقەوە کەشفی دەکات، ئەوا پیرۆزی ئەو ساتەیە کە مرۆڤ لە ڕێی رووکردنە دەرەوە، لە رێی ئامرازی  هەستەکی و ئەقڵی، شتێک، یان کەسێک بە ئامانجێکی ماددی پیرۆز دەکات، وەک بتێکی پیرۆز و خواوەندێک، یان نیمچە خواوەندێک دەیپەرستێت.

موقەدەس ئەگەر رەوایەتی بە مرۆڤ بدات بەوەی خۆی، خۆی هەڵبژێرێت و خۆی لە ئیمان و جۆری ژیانکردنی خۆی بەرپرس بێت و بۆ سەرچاوەکانی خودی خۆی بگەڕێتەوە، بەڵام پیرۆزی رێ بە مرۆڤ نادات بەوەی لە دەرەوەی ئەو بەها و رەوشتەی هەر بتێک دەیسەپێنێت، هەڵبژاردنی تری بخرێتە بەردەست. لە موقەدەسدا مرۆڤ پێوەندی خۆی لەگەڵ ژیان و ئیمان و جیهان دەبەستێت، لە پیرۆزیدا ئەو پێوەندییانە بتێک یان بتەکان دەیسەپێنن.

ئەگەر موقەدەس لەگەڵ تاریکی و رەشیدا ئاشت دەبێتەوە، ئەوا پیرۆزی تەنیا دەتوانێت لەگەڵ رووناکی و سپیدا دەست تێکەڵ بکات و خۆی تێدا بنوێنێت. پیرۆزی وەک سیفەتێک دەچێتە سەر ئەو بتانەی لەبەر رووناکیدا پەیدابوون و هیچ پێوەندییەکیان بە تاریکی و ناوەوە نییە.

پیرۆزی ئاماژەیە بۆ شوێنێک، یان شتێک، یان کەسێکی گەورە و بەترس و بەڕێز و شکۆ و دەسەڵاتدار و بەهێز، شتێک کە قوربانیکردن و سرووت و رێورەسمی تایبەت بەخۆی دەوێت. پیرۆزی واتایەکی بتپەرستی هەیە، هەروەها جۆرە حەرامێک بەسەر خەڵکدا لەبەرابەر خۆیدا دەسەپێنێت.

ناوی موقەدەس لە وشەی (قادوش)ی عیبرییەوە هاتووە، لەوێش ناوەکانی قادوس و قدوس و قودس و روحی قودس جوبرەئیل، هەروەها قودسی و قودسییەت و (قدس الله سره) و کۆمەڵێ ناوی تری لێدەبنەوە. لێرەوە یەکێ لەم بەکارهێنانەی موقەدەس بە (سرووش) دەبەسترێتەوە، لە ڕێی (روحی قودس) کە فریشتە جوبرەئیلە و فریشتەی پەیامهێنە لە خوداوە بۆ مرۆڤ.

سۆفییەکان دەڵێن ئێمە زانین و مەعریفە راستەوخۆ لە خوداوە وەردەگرین، بۆ نموونە سورەوەردی دەڵێت، (کتێبی حیکمەتی ئیشراق) بەیەکجار لە رۆژێکی عەجیبدا روحی قدوس خستییە دڵمەوە! ئیبن عارەبی کە (نیزام) کچەی شۆخ و شەنگ دەبینێت، سرووشی حیکمەت و هەقیقەتی بۆ دێت. (شێخی سەنعان) دوای دیندارییەکی درێژ و قووڵ و گەورە، لە ڕێی کچێکی مەسیحی سرووشی یەزدانی بۆ دێت و لە دینی ئیسلام وەردەگەرێت. ئەم جۆرە سرووشانە، ساتی ئەو ئیشراقەیە کە ئەقڵ بەسەر رەواندا دەیکات. مرۆڤ لەگەڵ بینینی گوڵێک، کچێک، خەونێک، بیستنی دەنگێک وەک مەولانا، چاوی دڵی دەبێتەوە و سرووشی بۆ دێت. (چاوکرانەوە) یان (بەصیرەت) یان (مەعریفەی قەلبی- دڵناسی) لەو ساتە پەیدا دەبێت کە موقەدەس لە شتێک جیلوە دەکات. جیلوەی موقەدەسی سورەوەردی لە سرووشی کتێبی حیکمەتی ئیشراق بوو، کە روحی قودس بەیەکجار لە رۆژێکی عەجیبدا بۆی هێنا و خستییە دڵییەوە. هی سۆفییەکانی تریش بە هەمان شێوە.

هەموو کەسێک دەکرێت، لە ڕێی شتێک، هەڵوێستێک سرووشی بۆ بێت و جیلوەکردنی موقەدەس ببینێت. بەڵام پیرۆزی بەم شێوەیە لەدایک نابێت. پیرۆزی لەرێی هەستەکانی دەرەوە کە هەر بە زیندانی دەرەوە دەمێننەوە، بێ ئەوەی بچنە ناوەوە و لە دەروونەوە بە چاوی دڵ ببیندرێن خۆیان دەردەخەن. چاوی سەر ئەگەر شتەکە، یان رووداوەکە نەخاتە دەروونەوە و لەوێ لە باتیندا لە وێنە رەسەن و هەقیقییەکەی نەگەڕێت، ئەوا هەر بە وێنە واقیعی و بتدارییەکەی خۆی دەمێنێتەوە. واتا هەر بەو پیرۆزییە دەمێنێتەوە کە وەک بتپەرستی وایە. ئەم جۆرە پیرۆزییە، خەساندنی چاوی دڵ و بەصیرەت و سرووشە. پیرۆزی دژ بە سرووش ئیش دەکات و قبوڵ ناکات دوای پێغەمبەران جوبرەئیل پێوەندی بە کەس بکات و سرووشی یەزدانی بۆ بێنێت.

پیرۆزی دەیەوێت مۆنۆپۆڵی موقەدەس بکات و تەنیا لەدەست ئەو کەسانە بیهێڵێتەوە، کە پێیوایە پیرۆزن. نەوەک ئەوەی موقەدەس لە هەموو سەردەمێک و شوێنێک بۆ هەموو کەسێک ئیمکانی جیلوەکردنی هەبێت.

 

 

 

 

(٩)

موقەدەس و مردن و حزوور

مردن کێشەی سەرەکی مرۆڤە، کێشەی مرۆڤ ئەوە نییە، کە دەمرێت، بەڵکو کێشەکە لەمەدایە کە ژیان کۆتایی دێت، وەک هایدێگەر دەڵێت مرۆڤ دەزانێت بوونەوەرێکە روو لە مردنە، یان بەرەو مردنە. لێرەدا پرسیارەکە ئەمەیە، ئێمە کە بەرەو مردنین چۆن بەرگەی ئەو کۆتاییە بگرین؟ چۆن بەرگەی ئازارەکەی بگرین؟ (ڤتگنشتاین) دەڵێت: ئازار ئیمزای کۆتایی هەموو بوونەوەرەکانە، رەنگە ئاژەڵ و رووەکیش هەست بەئازار بکەن و ئێمە نەزانین، بەڵام مرۆڤ لەوە سەرکەوتوو بوو کە مێژووی ئازارەکانی خۆی بنووسێتەوە و گێڕانەوەیەکی لەسەر بنیات نا وتی ئەو جۆرە ئازایەتییە بۆ ژیانکردن تەنیا بە شتێکی موقەدەس دەکرێت، تا نەمری مومکن ببێت!

سۆفییەکان و روحانییەکان، زووتر و قووڵتر لە دیندار و علمانییەکان لەم بەرەو مردنە تێگەیشتن. بۆیەشە حزوور بووە بابەتێکی سەرەکی لە تێگەیشتن و ئەدەبی سۆفیگەریدا. تەحقیقکردنی حزوور بەم ساتە ئیشراقییانە دەکرێت، کە تێیدا مرۆڤی عاریف درک بە موقەدەس دەکات، یان جیلوەکەی لە شتێکدا دەبینێت. ئەو جیلوەکردنە بردنەوەی شتەکانی دەرەوەیە بۆ ناو ئەو خودەی لەگەڵ شتەکە یەکە، ئەو یەکەی خود و شتەکان بە هێزی خۆشەویستییەوە دەکاتەوە بە یەک. ئەو یەکە بەرەو مردن دەڕوات، لێرەدا بە شادی بەرەو مردن دەڕوات و بەرگەی ئێرە و بوون دەگرێت!

شتەکانی دەرەوە، بە مردنیشەوە ئەو کاتە لەگەڵ خود دەبن بە یەک، کاتێک موقەدەس تێیدا جیلوە دەدات و ناوەوەمان سەرلەنوێ خەلقی دەکاتەوە. خود جارێکی دی جیهان لەنێوەخۆیدا خەلق دەکاتەوە، ئەمەیە حزوور!

 

 

(١٠)

موقەدەس و ڕەهایی

دین و هونەر، لە بازنەی رەهاییدا ململانێ لەگەڵ یەکدی دەکەن، دین بەتایبەتی ئیسلام ویستوویەتی هونەر نەبێتە بەرجەستەکاری رەهایی، تەنانەت تا رادەی حەرامکردنیش ویستویەتی بازنەی رەهایی لە هونەر حەرام بکات. هەروەها ململانێی موقەدەسیش دەکات، کە لە هونەردا جیلوە بکات.

هونەر بە گشتی پێوەندی بە رەهایی و باڵایی هەیە، پێوەندی هونەر بە موقەدەسیش پێوەندییەکی کۆنە. ئەو پێوەندییەش دەگەڕێتەوە بۆ رەهەندەکانی هونەر و موقەدەس. چونکە هونەر رەهەندێکی موقەدەسی تێدایە و موقەدەسیش رەهەندێکی هونەری هەیە.

هونەری کوردی، بەتایبەتی لە شیعر و موزیک و گۆرانیدا، لەسەرەتای خۆیدا وەک چالاکییەکی روحی دەردەکەوێت، کە پێوەندی بە میتافیزیک و دین و سۆفیگەرییەوە دەکات و موقەدەسیش لەنێو خۆیدا ئاشکرا دەکات. هونەری موزیک و گۆرانی و شیعری کلاسیکی کوردی دەبێتە رووداوێکی روحی و رەمزی و موقەدەس و ئاوێتەی ڕەهایی دەبێت.

 

چونکە دینیش دەیەوێت تەنیا خۆی بازنەی رەهایی داگیر بکات و بەسەر هەموو رووداوێکی نادیار و روحی و رەمزیدا زاڵ ببێت، تەنانەت هەرێمی موقەدەسیش لەنێو خۆیدا کۆنتڕۆڵ بکات. بۆیە لەنێوان دین و هونەردا، ململانێیەک سەرهەڵدەدات، تا هونەر نەبێتە ئەو هەرێمە رەهایەی موقەدەس ئاشکرا بکات، دین دەیەوێت لەرێی پیرۆزییەوە بەسەر موقەدەسدا زاڵ ببێت و لەڕێی موقەدەسیشەوە هونەر کۆنتڕۆڵ بکات.

سۆفیگەری وەک بزاوێکی روحی لەنێو دیندا، کە لەگەڵ رەهایی و نادیار و غەیب و نەزاندراودا پێوەندی دەبەستێت، لە پێشکەوتن و شۆڕشەکانی خۆیدا لەژێر دەسەڵاتی فەقیهەکان و شەریعەت و تەریقەت دەردەچێت و سەربەخۆ دەچێتە نێو بازنەی رەهایی، لەوێوە موقەدەس و رەهایی ئاوێتەی یەکدی دەبن.

کە موقەدەس رەها بێت، وەک رووداوێکی روحی دەتوانێت لە هەموو سەردەمێکدا جیلوە بکات و هیچ شتێکی ماددی ناتوانێت رێگەی خۆدەرخستنی یان مانیڤێستی لێبگرێت.

لە دنیای مۆدەرنیزم و دوای پۆستمۆدەرنیزمدا کە ویستی لەڕێی ئەقڵدا، رەهایی بکاتە شتێکی مەحاڵ. هەر لەڕێی بەخواکردنی ئەقڵ پێوەندییەکی تری بۆ ئەقڵ و رەهایی، واتا ئەقڵ و موقەدەس رێکخست. لێرەوە پێوەندی ئەقڵ و موقەدەس بووە کێشەیەکی گەورەی ئەقڵ و موقەدەس پێکەوە لە جیهاندا.

 

 

 

 

(١١)

موقەدەس و ئەقڵ و کاری هونەری

ئەگەر خاڵێکی دەستنیشانکراو لەبارەی موقەدەس و ئەقڵ دانەنێین، ئەوا لە بنباری باسکردنەکە دەرناچین! چونکە لەسەردەمی پێشیندا، ئەستێرەکانیش ئەقڵ بوون! لەنێوان ئەقڵ و فریشتەکاندا یەکبوونێک هەبوو، ئەقڵ لەدەرەوەی مرۆڤ بوو .

پلاتۆ وەک یەکەم فەیلەسوف باسی ئەقڵی کرد و دوای ئەویش ئەرستۆ بایەخێکی زۆری بە ئەقڵ دا، لەنێو فەیلەسوفانی موسڵماندا فارابی و ئیبن سینا لەم بارەیەوە زۆریان نووسیوە. بەڵام هەموو ئەم باسانە لێرەدا جێگەیان نابێتەوە. (من لە پڕۆژەی تر باسم کردوون، پێویست ناکات لێرە دووبارەیان بکەمەوە)، لەفەلسەفەی نوێدا دوای (کانت)ی فەیلەسوف زەمینەیەکی وا دروست بوو، کە باس لە ئەقڵ بکرێت، یەکسەر بیرکردنەوە بەرەو هەردوو شێوە کانتییەکەی بڕوات، ئەقڵی پەتی کە بە شێوەی (ئەمە چییە؟) پرسیار لە بارەی شتگەلی هەمەکی دەکات، لەگەڵ ئەقڵی کردەکی، کە بە شێوەی (ئەوە کێیە؟) پرسیار دەکات.

لێرەدا من نامەوێت بەم شێوە و ناوەڕۆکە پرسیار لە بارەی پێوەندی موقەدەس و ئەقڵ بکەم، بەڵکو یەکسەر دەچمە سەر (ئەقڵی فەعال ) یان (ئەقڵی قودسی) کە لە لایەن سۆفییەکانەوە باسکراوە و بایەخی پێدراوە، کە ئەم جۆرە ئەقڵە سرووشتێکی خواوەندانەی هەیە، واتا وەک ئەقڵەکانی تر نییە بێت و ببێتە مەنتیق و سستەم. پێناسەکردن و پێوانەکردن بکات. بەڵکو لە رێی ئەم ئەقڵە فەعالەوە حیکمەت و مەعریفە مومکن دەبێت.

ئەقڵی قودسی یان ئەقڵی فەعال، دەتوانێت موقەدەس لەنێو هونەردا کەشف بکات. هایدێگەر کە پرسیار لەبارەی هونەرەوە دەکات، وەک سەرچاوەی کاری هونەری باسی دەکات، کاتێ کە پرسیار لەبارەی سەرچاوەی کاری هونەری دەکەین، یەکسەر بیرکردنەوەمان بۆ لای هونەرمەند دەڕوات، کە کاری هونەری بەرهەم دێنێت و بوونی پێدەبەخشێت. واتا هونەرمەند سەرچاوەی کاری هونەرییە، بەڵام هایدێگەر گومان لەم وەڵامە دەکات، چونکە ئەم وەڵامە واتای ئەمەیە کاری هونەری لە لایەن خودگەلێکی توانادار لەهونەردا بەرهەم دێت. ئەم وەڵامەش لەسەر بنەمای دیتنێکی بەئاگا و ئازاد لە حوکمی پێشوەختە پەیدا نەبووە. من لێرەدا ئەو بۆچوونەی هایدێگەر بە پێوەندی موقەدەس و ئەقڵی قودسی یان فەعالەوە دەبەستمەوە، بەمەی ئەقڵی قودسی پشت بە حوکمێکی پێشوەختە نابەستێت، بەڵکو ئازادە لە حوکم و پێناسە و پێوانەکاریی پێشوەختە و هەتا لە پێڕەو و قوتابخانە هونەرییەکانیش.

ئەقڵی فەعال، ئەقڵێکە لەناوەوەدا سرووش و ئیلهامی خۆی وەردەگرێت، یان بەواتایەکی تر، جوانی دەرەوە، هی سرووشت یان هی هونەر، دەخاتە نێو خۆی و لەنێوەخۆیدا وەک رەمزێک تەماشای دەکات، وەک هێمایەک کا چ شتێک لەخۆیدا دیار دەدات؟! نەوەک ئەوەی لەدەرەوەدا بۆ گشت دیارە. لێرەدا کاری هونەری بەرهەمی ئەو ئەقڵە نییە کە پێشوەختە بە جیهانی دیار گۆشکراوە، بەڵکو کاری هونەری دەبێتە کاری ئەو ئەقڵە قودسییەی لەنێو تاریکییەکانی خۆیدا، روح و موقەدەس کەشف دەکات و دەیخاتە نێو تابلۆ هونەرییەکەی.

کاری زۆرێک لەو هونەرمەندانەی سۆفییانە ئیشیان کردووە وەک (کاندێنسکی١٨٦٦-١٩٤٤) و (مالڤیچ١٨٧٨-١٩٣٥) بەجۆرێک لە جۆرەکان بەم ئەقڵە قودسییەوە ئیشیان کردووە، تا لە ساتێکی ئیشراقیدا، ئەو دۆخە هەست پێ بکەن، کە لەنادیاردا خۆی دەردەخات. دیاربوونی ئەوەی لە تاریکیدا دێتە دەرێ و لەگەڵ دیاربوونی خۆی جیلوەی موقەدەسیش دیار دەدات!

 

لەنێو ئەو کارانەدا، کاریگەری ئەو ساتە ئیشراقییانەی ئەقڵی قودسی دەبینینەوە، لەوێوە بە ئاشکرا لەپێوەندی نێوان موقەدەس و ئەقڵی فەعال و هونەر دەگەین. ئەو شتانە دیار دەبن، کە لە رێی ئەقڵی پەتی و کردەکیدا دیار نابن. کاری هونەریش لەم تابلۆیانەدا، دەبنە کاری خودێکی تازە دەرکەوتوو، نەوەک گۆشکراو بە پاشخانێکی وێنەدار. لەم ئەقڵە فەعالەدا، هێزەکانی خەیاڵ و وەهم، لە هێزی یادەوەری پاك بوونەتەوە و لە تاریکیدا جووڵە دەکەن. ئەوەی جووڵەشیان پێدەکات و جووڵەکەیان دیار دەدات، رووناکی ئەو ساتەیە کە موقەدەس لە قووڵایی دەرووندا خۆی بۆ خۆی دیار دەدات،  لەگەڵ ئەو دیاربوونە، کارێکی هونەری جیاواز لە هەموو کارەکانی تر پەیدا دەبێت! بە کورتی ئەقڵی فەعال ئەقڵی کەسانێکی ئیشراقییە، کە لەکاری هونەریدا بێ پێشوەختەیەکی گۆشکراو بە جیهانی دیار و وێنە و نواندنگەل، لە تاریکییەوە لە وێنەی ناوەوە دەگەڕێن. هەروەها ئەوەی تەماشای کارە هونەرییەکەش دەکات، دەبێت یادەوەری خۆی لە وێنەگەلی باو پاک بکاتەوە، تا بە وەختی پاک و موقەدەسی هونەری بگات!

لەم ساتە پاکەدا، تابلۆ، لە رووی کانڤاس و رەنگ و شێوە و سێبەر و رووناکی و هێل و هەر شتێکی تر وەک ماددە لە بەرهەمهێنانی تابلۆکەدا بەشداربووبێت، بەهایەکی نییە، بەڵکو ئەو بەشە بیرۆکە و جوانی و شتی ترە، بەڵام هەقیقەتی تابلۆکە لە دیووی ناوەوەی ئەم کەرەستانەیە، واتا ئەوەی لەنێو ئەو تابلۆیەدا جیلوە دەکات. واتا تابلۆیەکە لەوێوە دەبێ بە کاری هونەری، کە کەرەستەکانی دەرەوە بەرجەستەی ناوەوە دەکات. بە رووناکییەکەی بەرجەستەی تاریکی دەکات، بە ماددەکەی بەرجەستەی روح دەکات. واتا تابلۆی هونەری ئەو فیگۆرە، یان رەنگە، یان هێلە نییە، کە لە ئێمەوە دیارە، بەڵکو تابلۆی هونەری ئەو روحەیە، کە ئەو فیگۆر و رەنگ و هێلە بەرجەستەی دکەن!

 

 

 

 

(١٢)

موقەدەس لە نێوان شوێن و جێدا

لێرەدا سەرەتا پێویستە ئەوە روون بکەمەوە، کە (شوێن) بە واتای (مکان) و (جێ) بە واتای (محل) بەکاردێنم، بۆ ئەوەی بزانین، کە جێ دەکەوێتە نێو شوێنەوە. ئەگەر پیرۆزیی دینی سەکۆیەکی هەبێت بۆ پەڕینەوە لەنێوان جێیەکی ئاساییەوە بۆ جێیەکی پیرۆز. بەو واتایەی دەرگەی کەنیسە، یان دەرگەی مزگەوت و دەرگەی پەرستگە، مرۆڤ لە جێیەکی ئاساییەوە بۆ جێیەکی پیرۆزی دەپەڕێنێتەوە. واتا دین شوێن بۆ سەر جێی پیرۆز و ئاسایی دابەش دەکات. خاکی ناو مزگەوت و کەنیسە و پەرستگە جیایە لەگەڵ خاکی ئەو شەقامەی مرۆڤ بۆ ئەوێ دەبات.

مرۆڤی دینی شوێن وەک جێی جیاواز دەبینێت، چونکە خودا بە مووسای وت: (لێرە نزیک مەبەرەوە، پێڵاوەکانت داکەنە، چونکە ئەو جێیەی تۆی لێ وەستای پیرۆزە) (سیفری خروج، ئیسحاحی٣؛٥) کەواتە لەشوێندا جێ هەیە پیرۆزە و جێیش هەیە ئاساییە وەک (مێرسیا ئێلیاد) لە کتێبەکەی باسی دەکات.

ئەم جێیە پیرۆزە، ئەو خاڵەیە، کە دەبێتە چەقی جیهان و ژیانی مرۆڤ لەم جیهانەدا. ئەو (چەق)، یان (ناوەند)ە وا دەکات ئاراستەکان پەیداببن و ئەزموونی ژیانیش بۆ مرۆڤ ببێتە سرووشێکی وجوودی.

لەبەرابەردا مرۆڤی نادینی، یان علمانی، شوێن وەک جێیەکی ئاسایی دەبینێت و لە پیرۆزی و موقەدەسی دادەماڵێت! بۆ ئەویش هیچ شوێنێک نە پیرۆزە و نەموقەدەسە.

بەڵام لە راستیدا شوێن هەندێ جێی هەیە، رەهەندێکی دیکەی رەمزی هەیە، کە لای هەموو مرۆڤێک لەوەختێکدا جیلوەیەکی قودسی تێدا بەرجەستە دەبێت.

هەموو کەسێک لەگەڵ هەندێ شوێندا، وەک؛ (جێگەی لەدایکبوون، ماڵی منداڵی، یەکەم قوتابخانە، جێژوان، رێگەی پیاسەیەک لەگەڵ کەسێکی تایبەت و هتد..،) هەموو ئەو جێیانە توانای ئەوەیان هەیە ختووکەی مرۆڤ بدەن و جۆرە موقەدەسێکی تایبەتی لا پەیدا بکەن. جا مرۆڤەکە دیندار بێت، یان علمانی، ناتوانن ئەمە رەت بکەنەوە، کە  لە زۆر جێدا، هەست بە موقەدەس دەکەن؟!

 

 

 

 

 

(١٣)

موقەدەس و  هەست و واقیع

کە مرۆڤ تەماشای گوڵەکە، یان خزانی خوناوەکە دەکات و هەست بە موقەدەس دەکات، ئایا ئەم موقەدەسە لەکوێ پەیدا دەبێت؟ لە گوڵ و خوناوەکە، یان لە مرۆڤەکەدا؟ مرۆڤ تا بیر لەم دووانەیە بکاتەوە لە تۆڕی بیرکردنەوە دەرباز نابێت و بە خودی خۆی ناگاتەوە.

دەرباز بوون لە دووانەیی بەمە پەیدا دەبێت، کە مرۆڤ لەرێی هەستەکانەوە بچێتە نێو خودی بابەتەکە و لەناوەوە بیبینێت، واتا بینینی خۆت ئەوەیە لەناوەوە خۆت ببینیت، ببیتە خۆت! ببیتە گوڵ، ببیتە خوناو. ژیانی ئەوان بە ژیانی خۆت بژیت. هەستکردن بەوەی خودی تۆ، تۆیە، گوڵە، خوناوە، ناسینی خۆت و گوڵ و خوناوی لێ پەیدا دەبێت.

گرنگترین خاڵ لەم هەستکردن بە خۆبوونەدا، ئەوەیە کە تۆ بێ دەستکاری زانست و دین و هەر جۆرە بیرکردنەوەیەک، واز لەخۆت دێنێت وەک ئەوەی کە هەیە، هەروەها شتەکانی تریش وەک خۆیان لەرێی هەستی ناوەکیت دەناسیت. واتا بەهەستکردن دەکەویتە نێو ژیان، نێو واقیع، نەوەک لە رێی بیرکردنەوە.

ئێمە کە هەر شتێک دەبینین، ئەگەر لەرێی بیرکردنەوە بۆی بچین، دەتوانین شیتەڵ و شیکاری و توێکارییەکی فیزیایی و کیمیایی بۆ بکەین و لەم رێیەوە بیناسین. ئەم رێگەیە تووشی دەهشەتێکی وجوودی و مەعریفیمان ناکات، چونکە بە پێی بیرکردنەوەیەکی زانستی هەموو شتێکی شتەکەمان بۆ شی دەکاتەوە و تێمان دەگەیەنێت گوڵەکە، یان خوناوەکە چییە؟ واتا شتەکەمان بۆ تەجرید دەکات، شتەکە لە نێو ژیان دەردەهێنێت و دەیخاتە نێو تاقیگە و لەرێی بیرکردنەوە و شیکار و توێکاری و وردکردنەوەی پێمان دەڵێت چییە؟ بەڵام مرۆڤی هونەرمەند، شتەکە ناباتە نێو تاقیگە و بیری لێناکاتەوە، بەڵکو وەک خۆی وەریدەگرێت و دەیباتە نێو ناوەوەی خۆی، نێو دەروونی، نێو تاریکییەکانی، نێو ناخی، دەزانێت واقیع لەرێی شیکاری و توێکاری ناناسرێت، بەڵکو لەرێی ئەو هەستە دەناسرێت کە لەناوەوەدا پەیدا دەبێت.

هەستکردن بە موقەدەس لەکاتی پشکوتنی گوڵێک و خزانی خوناوێکدا، زانین و چاوکرانەوەی مرۆڤ لەم ساتەدا، تەنیا گوڵەکەت پێ ناناسانێت، بەڵکو خودیشت پێ دەناسێنێت، واقیعت پێدەناسینێت، موقەدەسی تۆ لەگەڵ موقەدەسی رەها و هەمەکی درک پێدەکەیت!

بینینی واقیع بەتەنیا بەس نییە، بەڵکو مرۆڤ دەبێت بچێتە نێوی و هەستی پێبکات و ژیانی ئەو واقیعە لەناوەوەدا بژیەت. واقیع بۆ  مرۆڤی هەستدار، بابەت نییە، شتێک نییە لەدەرەوەی مرۆڤ بێت، (من) و (ژیان) نین، منێک هەیە ژیانە و ژیانێک هەیە منە!

ئێستا هەموو ئەو شتانەی مرۆڤ رۆژانە، لەژیانی واقیعدا دەیکات، رووچۆن بەنێو تۆڕی بەرژەوەندی و کار و راکەراکەی ژیان، درۆودەلەسە و بەرژەوەندخوازی و دەسەڵاتخوازی و خۆسەپاندن و هتد..، وایکردووە مرۆڤی واقیعی ئەمڕۆ، هیچ شتێک مەندەهۆشی ناکات و هەستی راناچڵەکێنێت، وەک بینینی شکۆڤەی گوڵێک، یان خزانی خوناوێک. واتا هیچ هونەرێک لە سرووشت و مرۆڤ و جیهان و پێوەندی نێوان جەمسەرەکان، خودا و جیهان و مرۆڤ نابینێت، واتا خاڵیبوونەوەی واقیع لە هونەر و خاڵیبوونەوەی ژیان لە مرۆڤی هونەرمەند، مرۆڤێک کە هەست بە ژیان بکات نەوەک بیری لێبکاتەوە. هەست بە سرووشت بکات نەوەک بیری لێبکاتەوە، هەست بەخودا بکات نەوەک بیری لێبکاتەوە.

مرۆڤی هونەرمەند ژیانی واقیعی وەک هونەرێک دەژیەت، مرۆڤی واقیعی ئێستاش، وەک کەسێک دەژیەت کە واقیع ئەوەیە کە ئەقڵ لەڕێی دەوڵەت و دین و کۆمەڵگە بۆی دروستکردووە.

مرۆڤی هونەرمەند ئەو کەسە نییە، کە هونەر دەخوێنێت. نەخێر ئەو کەسەیە، کە لەنێو ئەو واقیعە ماددییەدا هێشتا هەست دەکات، ناوەوەی، دەروونی، ناخی زیندووە! دەتوانێت ژیان وەک هونەر ببینێت و ئەویش وەک هونەرمەندێک درک بەم واقیعە هونەرییە بکات!

واقیعی ئەمڕۆ بۆ زۆربەی ئەندامانی کۆمەڵگە، پێچەوانەی ئەو (خەیاڵ)ەیە، کە نووسەران دەینووسن! لای زۆربە واقیع ئەوەیە کە هونەرمەند لێی هەڵدێت! بەڵام لە هەقیقەتدا واقیع بۆ هونەرمەند و نووسەر ئەوەیە، کە هێشتا  تێیدا مەندەهۆش دەبێت و لەبەرابەر شکۆڤەی گوڵ، خوناو هەست بە دەهشەت دەکات!

 

 

 

 

 

 

(١٤)

موقەدەس و خود

کە پرسیار لەبارەی خود وەک بابەتێک بکەین تووشی کێشەیەکی سەرەکی دەبینەوە، ئەویش ئەوەیە خود لەنێو خود دەردێنین و وەک بابەتێک تەماشای دەکەین و هەوڵی ناسینی دەدەین. زاناکان، فەیلەسوفان و لاهوتییەکانیش هەوڵیانداوە بابەتییانە باسی خود بکەن و تێیبگەن، بە ئێمەیشی بناسێنن.

پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەمەیە، ئەگەر موقەدەس خودی بێت، خود چییە؟ پێوەندی نێوان موقەدەس و خود چییە؟

سەرەتا موقەدەس دۆخێکە، یان حاڵ و مەقامێکە مرۆڤ بە شەخسی تێیدا دەژیەت، واتا لە خودەوە ئەزموونی دەکات، نەوەک شتێک بێت لەرێی مەنتیقەوە پێناسە بکرێت، یان وەک چەمکێک شی بکرێتەوە. پێناسەکردنی هەر شتێک چەند وردیش بێت، هێشتا ناگاتە ئەزموونکردنی شتەکە. پێناسەکردنی ژیان، نابێتە ژیانکردنی کەس خۆی. پێناسەکردنی خود، نابێتە هەستکردنی کەس بە خودی خۆی. چونکە مرۆڤ ئەزموونی پێناسەی ژیان ناکات، بەڵکو ئەزموونی ژیان خۆی دەکات.

ئەم ژیانە بابەتی لێکۆڵینەوەگەلی مرۆییە، بەڵام لای خود ژیان پرسیارێک نییە کا بابەتییە، یان کەسییە؟ بەڵکو ئەوەیە کە خود خۆی کەشفی ئەم ژیانە بکات، چۆن دەژیەت و چۆن کەشفی موقەدەسی تێدا دەکات!

ئەو کەسەی خودی خۆی بناسێت، بەردەوام بەخودی خۆی ئەزموونی موقەدەس دەکات، نەوەک وەک بابەت، بۆیە تەنیا ئەو خۆی دەتوانێت بزانێت موقەدەس چییە و چۆنە و لە کوێیە؟ چونکە خود لەناوەوە دەناسرێت نەوەک لەدەرەوە.

لەزمانی کوردیدا، کۆمەڵێ وشەمان هەیە، کە بۆ مرۆڤ بەکاریدێنین وەک (کەس، تاک، من، ئەز، خۆم و خود) ناوی کەس لەبەرابەر کۆمەڵ بەکاردێت، تاک لەبەرابەر کۆمەڵگە، من و ئەز لەبەرابەر تۆ، خۆم لەبەرابەر ئەو، بەڵام خود سەربەخۆیە و لەبەرابەر کەسی تر بەکارنایەت، بەڵکو حاڵێکی ئەخلاقی و سایکۆلۆجی وەردەگرێت. پتر لە دۆخێک دەچێت کە مرۆڤ تێیدەکەوێت، بە واتایەکی ئەرێنی. خود جۆرێک لە سەربەخۆیی و ئازادی هەیە، کە تێیدا هەست دەکات جیاوازە لە کەس و تاک و ئاوەڵناوەکانی تر. خود تاکە، یەکە،کاتێ حزووری دەبێت، هەموو شتێک دەخاتەوە نێو خۆی و وەک کونەرەشەکان قووتی دەدات!

 

 

 

 

(١٥)

موقەدەس و سۆفیگەری

دەرێ مەیخانەیا عیشقێ سەحەر عارف زیارەت کر

ب ئابێ چەشم و خونێ دل، وزوو بەست و تەهارەت کر

(مەلای جزیری)

سەرباری ئەوەی کە دین ویستی رێگرێک لەبەردەم شیعر و شاعیران دابنێت و چیتر شوانی هەقیقەت و رەهایی و موقەدەس نەبن، بەڵام دەبینین شیعری کلاسیکی کوردی، بێگوێدانە ئەو ویستە دینییە، بە ئیرادەوە درێژەی بەو شوانییەی خۆی دا.

سۆفیگەری و عیرفان بە شێوەیەکی گشتی، ئەزموونی گەڕانە لە رەهایی، شیعریش یەکێکە لەو شتانەی دەتوانێت لە رێی زمانەوە تا قووڵترینی ئەو ئەزموونە شۆڕببێتەوە.

پێوەندی شیعر و نادیار، لە کلاسیکی کوردیدا، پێوەندییەکی هەم قووڵ و هەم بەهێزە. لە رێی رەمز و هێماوە ئەم قووڵی و هێزە وەردەگرێت. بەشێوەیەک کە لەنێو شیعری کلاسیکدا هەست بەدامەزراندنەوەی جیهان لەنێو ئەزموونی جیهانی شاعیرەکان دەکەین!

زمانی شیعری کلاسیک، وەک مەلای جزیری و شاعیرانی تریش دەڵێن، لەدەرگەی عیشقەوە بە ئاوی چاو و خوێنی دڵ، دەستنوێژ هەڵدەگرن و خۆیان پاک دەکەنەوە. لێرەوە زمانی عاریف، زمانێکە لەنێو موقەدەسدا رادەچەنێت نەوەک لەنێو عەقیدە و شەریعەتدا. دەیەوێت لەبارەی ئەو ساتە پاکەوە قسە بکات، تا ئەزموونی سەحەری ژیان، بەرەبەیانی هەستکردن بە عیشق، بە ئاو و خوێنی خۆیەوە ئەزموون بکات. باس لە وێنەگەلی نادیاری دەرەوەی ئەو واقیعە بکات، کە مرۆڤ تێیدا گیربووە!

زمانی عیرفان، بە تەنیا زمانی شیعر نییە، بەڵکو زمانی بوون و حزوورە! زمانی ژیانکردن و ئەزموونکردنی بوون خۆیەتی. بوون بۆ سۆفی شتێکی بابەتی نییە تا لە دەرەوەی خۆی تەماشای بکات و لەرێی مەنتیق و ئەقڵەوە بیناسێت، ئەم رێگەیە بە کەڵکی ئیشراقییەکان نایەت و بە پێچەوانەوە ئەم رێگەیە تووشی ونبوون و کوێربوونیان دەکات، وەک ئەوە وایە بە چرایەکەوە لە رووناکی خۆر بگەڕێیت؟! ئەزموونی (سورەوەردی) کە لەزۆربەی ئەزموونە شیعرییەکانی کلاسیکی کوردیدا رەنگیداوەتەوە، ئەوەیە لە رێی ئیشراقەوە بوون بناسیت، واتا بوون لەرێی شهوودەوە دەناسرێت نەوەک لەرێی دەرەوە.

بۆ ناسینی بوونیش، (من)ی سۆفی و عارف، مەسافەی نێوان خۆی و بوون هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەمە مەرجی یەکەمە بۆ ئەوەی عارف هۆشیاری بەم (من)ەی نێو واقیع لاببات و پەردەکان هەڵبگرێت و فەنا ببێت. بە ئاو و خوێنی دڵ، خۆی بشواتەوە و پاک ببێتەوە. لەو کاتەدا وەک (مەلای جزیری) تێدەگات کە ئەو قەبەسێکە لە موقەدەس:

(جانا ژ جەمالاتە موقەدەس قەبەسم ئەز)

عارف کە خۆی دەباتەوە نێو زاتی موقەدەس و پێوەندییەکانی لەگەڵ هەموو شتەکانی تری دەرەوەی ئەم موقەدەسە دەبڕێت، فەنابوونی لەنێو ئەم موقەدەسەدا دەبێتە ئەزموونێکی خودی و دەروونی، هەروەها لە هەمانکاتدا جیلوەکردنی بوونیشە.

ئەزموونی سۆفی، یان عارف ئەوە پیشان دەدات، کە موقەدەس لەپشت شتگەلی ماددی پەردەپۆش کراوە، کە ئەم پەردانە لادەدرێن، دیار دەبێت. عارف کاتێ موکاشەفە دەکات، (جەمال و جوانی رەهایی – خودا) دەبینێت، نهێنی و وشە و حزووری خوداوەندی بۆ کەشف دەبێت. تێکەڵ بە رەهایی دەبێت.  لەم جیلوەکردنەدا نووری (نووری نووران) هەموو شتێک رووناک دەکاتەوە، کە شتەکانیش هەمووی بە (سەرڕێژبوون) لە نووری ئەو دەرچوون، بۆیە هەموو بوونەوەرەکان بە مرۆڤیشەوە رووناکن، موشاهەدەی ئەم رووناکییە پەردەلادانە لەسەر موقەدەس.

ئەزموونی سۆفی، قووڵترین ئەزموونە لەگەڵ موقەدەسدا، ئەم ئەزموونە توانیویەتی لە نێو شیعر و هونەردا جیلوە بکات. بۆیە لە نێو زمان و هونەری عیرفانیدا، رەهایی دوو رەهەندی هەیە، دەر و دەروون. دەرەوە دیارە و دەروونیش پەنهانە. لێرەوەیە دیوی نادیاری رەهایی- بوون نهێنی و رازە. هەڵهێنانی ئەم رازەش تەنیا بە دابڕان لەدەرەوە و چوونەوە بۆ نێو دەروون و ژیانکردن تێیدا پەیدا دەبێت.

لێرەدا زۆر لە رەخنەگران دەڵێن: (ئەمە هەڵهاتنە لە واقیع) و دەتوانن چەندین تۆمەت ئاراستەی عاریف و شاعیر و هونەرمەندان بکەن، بەڵام ئەم تۆمەتانە بە دڵنییایەوە لەسەر بنەمای ئەقڵێکی وەسفی پەیدا دەبن و بۆ عارف شتێک نییە رێی ئەو گەڕانەوە و ژیانکردنە ناوەکییەی لێبگرێت، چونکە لەگەڵ ئەم دابڕانە لەدەرەوە و چوونەوە بۆ ناوەوە، حزووری مرۆڤی عارف و شاعیر و هونەرمەند پتر دەبێت، دەتوانێت زیاتر بە نێو قووڵایی بووندا شۆڕببێتەوە. پتریش ساتگەلی ئیشراقی موقەدەس بگرێت! (مەلای جزیری) دەڵێت:

مەحبووب ب دل بت، مە ب ئەڤراز چ حاجەت؟

عەنقا ب خوە بێتن، فڕ و پەرواز چ حاجەت؟

نەی دوورە حەبیبێ مە، چ فەریاد و فغان کین

وێ گوه ل زەمیرا دلە، ئاواز چ حاجەت؟

(١٦)

موقەدەس و رەمز

مەلای جزیری دەڵێت:

شیعرا تە “مەلا” سیحرێ شەکەرریزە بە موعجیز

زانم ژ لەبێ لەعلێ تە ئەڤ لەفز و ئەدا گرت

چونکە ئەزموونکردنی موقەدەس ئەزموونێکی روحیانەیە، بۆیە دەبێتە ئەزموونێکی راستەوخۆی کەس لەگەڵ رەهاییدا، ئەم ئەزموونە زمانی مرۆڤیش لە زمانێکی ئاسایی بۆ زمانێکی رەمزی دەگۆڕێت. وەک چۆن سۆفی کە لەپەردە دەردەچێت و لە پشت پەردەوە هێز و وزەی زمان دەدۆزێتەوە، زمانێکی رەمزیی نوێ دادەمەزرێنێت. لە ئەزموونکردنی موقەدەسیشدا، زمانی شیعر، یان زمانی هونەر، لە پیت و وشە دەردەچێت و دەبێتە بینین! زمانێک کە لە وشە پتر دەڵێت، دەبێتە زمانێکی رەها، یان بە زمانی سۆفییەکان زمانی خودا، کە زمانی خەلقکردنە!

لەو دەمەی مرۆڤ هەست بە موقەدەس دەکات، ساتێکی باڵای مرۆڤە، ساتێکی خواوەندانەیە، کە تێیدا مرۆڤ هەست بە پاکبوونەوە و هارمۆنیا لەگەڵ گەردوون دەکات. ئەو ساتە وەک هیچ ساتێکی تر نییە، مرۆڤ لەو ساتەدا وەک خوداوەند لە هیچ کەسێک و شتێک ناچێت. بۆیە قسەکردن لەم ساتەدا، دەبێتە قسەکردنێکی باڵا و لەسەرووی دۆخی ماددی مرۆڤەوە، دەبێتە قسەیەکی رووناک و زمان تێیدا لەنێو نووری رەهاییدا دەدرەوشێتەوە.

لەم ساتەدا کەشفی موقەدەس وا دەکات هونەرمەند، یان شاعیر، وەک سۆفی وتووێژێک لەگەڵ رەهایی دابمەزرێنێت، واتا دیالۆگێک لەنێوان مرۆڤ و رەهایی پەیدا دەبێت. تابلۆی هونەری، یان دەقی ئەدەبی دەبێتە هاوشێوەی رەهایی. زمانی رەهایی یان نووری زمان، ئەو نهێنییە هەڵدەگرێت کە زمانی رەمزی لەنێوەخۆیدا پێی ئاوسە. زمانی ئەو کەسەی لە ساتی کەشف و ئەزموونکردنی موقەدەسدایە، دەبێتە هەڵگری رەمز و هێما، کە تێیدا شتەکان وەک شت نامێنن، بۆ نموونە (مەی) لە شیعرەکانی کلاسیکدا چیتر مەی نییە و دەبێت بە (رەمز). هەموو شتێک لە ساتی بینینی موقەدەسدا دەبێتە رەمز بۆ رەهایی. بۆیە پێوەندی مرۆڤ بە شتەکانەوە، چیتر پێوەندی مرۆڤ و شت نییە، بەڵكو پێوەندی مرۆڤ و رەمزێکە لە رەمزەکانی رەهایی!

لەم ئەزموونەدا مرۆڤ لە رێی ئەم زمانەدا فێرە خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ گەردوون دەبێت، فێر دەبێت بە شێوازێکی باتینی کتێبی جیهان بخوێنێتەوە، بەم زمانە رەمزییە لەوە دەگات کە بوون و ژیان لە هەقیقەتدا چین!

 

 

 

 

(١٧)

موقەدەس و خەیاڵ

سۆفییەکان کە بە پرسیاری بوون و زمان و موقەدەس سەرقاڵ بوون، تەنیا لە رێی فکرەوە بەم ناوانەوە سەرقاڵ نەبوون، بەڵکو زۆریان بە ئاشکرا، پشتیان لە فکر کرد و روویان لە مەعریفەت کرد. بەمەش جیاوازییان لە نێوان فکر و مەعریفەت دانا. ئیبن عارەبی یەکێکە لەو سۆفییە گەورانەی وتی؛ وازهێنان لە بیرکردنەوە، تەسلیمبوونە بە خالیق، بیرکردنەوە رەوان خەوشدار دەکات و روح بێ بیرکردنەوە پاکترە. بیرکردنەوە لای زۆربەی سۆفییەکان ئامانجی زاناکانی مەنتیق و وێنەزانەکانە، بۆیە پێیان باشترە بۆ ئەوانی بەجێبێڵن! بەڵام خۆیان وەک ئیبن عارەبی دەڵێت خەریکی زانستی نەخوێندەوارین (العلم الأمي). مەعریفەتی سۆفییەکان سیفەتێکی خواوەندی هەیە، بەڵام فکر سیفەتێکی سرووشتی هەیە. سۆفییەکان بە خۆیان دەڵێن (عارف) چونکە لە ئەزموونی کەسیی خۆیانەوە بە مەعریفەت دەگەن، بە کەشفێکی موحەقەق، ئەزموونێک کە هەڵە و پەڵە هەڵناگرێت، وەک بیرکردنەوە نییە، کە هەرگیز بێگومان نابێت.

مەعریفەی سۆفی ناسین و زانینێکە، بیرکردنەوەی تێدا نییە. بەڵکو (خەیاڵ) رۆڵی تێدا دەبینێت. (خەیالی خەلاق) گرنگترین پایەی ناسین و زانینە لای سۆفی. خەیاڵی خەلاق ئەو هێزەیە، ئەو نوورەیە دەبێتە پردی نێوان جیهانی هەستی ماددی و جیهانی نادیار. خەیاڵ وزەی داهێنانێکی ئازاد و لەبننەهاتووە، نوورێکە درک بە جیلوەکردنی موقەدەس و رەهایی دەکات.

خەیاڵ بڕیار لەسەر هیچ شتێک نادات، وەک ئەقڵ و بیرکردنەوەی مەنتقی نییە، کە ئامانجێتی بڕیار بە سەلماندن یان رەتکردنەوە لەسەر شتەکان بدات. یان بڕیار لەسەر راستی و ناراستی دیاردەکان بدات.

ئەو دەق و کارە هونەرییانەی بەرئەنجامی خەیاڵێکی خەلاقن، زادەی ئەزموونێکن ئەقڵ و بیرکردنەوەی لۆجیکی تێدا باڵادەست نییە، بە پێچەوانەوە نووسەر، یان هونەرمەند لە رێی خەیاڵەوە درک بە ساتی موقەدەس و خەیاڵی موقەدس و نادیار دەکات و بە جیهانی شەهادەتی دەگەیەنێت! ئەوەی لەم ساتەدا دەستی نووسەر، یان هونەرمەند دەگرێت خەیاڵێکی کارای نوورانییە، نەوەک بیرکردنەوە. تا بزانێت شتەکان لەنێو ئەودا، لە دەروونەوە، چۆن خۆیان ئاشکرادەکەن؟ بۆیە لەم جۆرە دەق و کارەهونەرییانە، زمان دەبێتە پانتاییەکی مەجازی بۆ ئەو شتانەی خەیاڵ دەیاندۆزێتەوە نەوەک ئەقڵ! بۆیە تەئویلی ئەم جۆرە دەق و کارانە، لە رێی ئەقڵەوە ناکرێت، چونکە ئەزموونێکن لەنێو رەهاییدا، ئەزموونێک کۆسپ و پردەکانی نێوان جیهانەکان هەڵدەگرێت، ئەزموونێک کە ئەقڵ تێیدا بندەکەوێت و خەیاڵ تێیدا سەردەکەوێت.

پێوەندی موقەدەس بە خەیاڵەوە شایەدە لەسەر ئەوەی، کە دەبێت زمان لە جیاتی ئەوەی پێوەندی بە فکر و ئەقڵەوە بکات، دەبێت پێوەندی بە خەیالێکی خەلاقەوە بکات!

(١٨)

موقەدەس و یەکبوون

پێش ئەوەی باسی یەکبوون بکەم، دەبێت بگەڕێینەوە سەر چەمکی (ئیشراق) وەک پێشمەرجێک بۆ یەکبوون. لای سۆفییەکان ئیشراق ئەو ساتەیە کە زاتی رەها “نووری نووران” سەرڕێژ دەبێت و ئێمەش نووری ئەو لە دەروون و رەوانی خۆماندا درک پێدەکەین. لە خۆماندا هەست بە رووناکی و ئیشراق دەکەین، دەزانین جەوهەرێکی نوورانین و پێوەندیمان بە نووری نوورانەوە هەیە. تیشکێکین لەو دەرچووین و پێوەندیش بەو دەکەینەوە.

لای فەیلەسوفەکان ئیشراق دەبێتە رێباز و لە کاتی بێگەردبوون و ئازادبوونی رەوان لە گەرد و خەوشەکانی ماددەوە، رووناکییە باڵاکان بەسەریدا سەرڕێژ دەبن و بۆی دیار دەبن. لەم ساتەدا مرۆڤ لە دەروونەوە سرووش، یان ئیلهامێکی راستەوخۆ وەردەگرێت و هەقیقەت دەناسێت. واتا کەسیی ئیشراقی ئەو مرۆڤەیە کە لەدەروونەوە دەبینێت. ئەم بینین (شهوود)ە کەشفە.

دەروونی مرۆڤ ئەو کاتە پشت پەردە کەشف دەکات و دەبینێت، کە لە پێوەبەند و تۆڕی ماددەوە دەرباز دەبێت، ئەو کاتە نووری نووران، یان رووناکی باڵا بەسەر ئەو دەروونەدا دەڕژێت، کە خۆی پاک کردۆتەوە.

موقەدەسیش بۆ ئەو کەسە کەشف دەبێت، کە کەسەکە ئامادە و ساز بێت. کەشفی هەر کەسێک جیایە لە کەسێکی تر، هەر کەسێکە و بە پێی توانا و (زەوق)ی تایبەتی خۆیەوە موقەدەس بۆی جیلوە دەکات. واتا چەمکی کەشف پێوەندی بە دەروونی پاک و بێگەردی کەسەوە هەیە، مرۆڤ چەند پاکتر بێت، موقەدەس پتر خۆی بۆ کەشف دەکات. تا رادەی ئەوەی بە پلەی بینین “موشاهەدە” بگات. بینینیش ئەو ساتەیە کە موقەدەس کار لە دەروونی مرۆڤ دەکات. واتا ئەو وێنەیەی ئەو دەروونە لە ساتی کەشف و بینیندا لە ناوەوە دەیبینێت. واتا هەقیقەت لە وێنەکەدا جیلوە دەکات. واتا ئەو ساتەی دەروون هەست بە یەکبوونی خۆی لەگەڵ رەهاییدا، لەگەڵ نووری نووران و هەموو بووندا دەکات.

ئەگەر بۆ سۆفییەکان چەمکی یەکبوون بینینی هەقی رەها و یەک بێت، کە گشت بە هەق هەیە. جا ئەو گشتە لەگەڵی یەک دەبێت، چونکە گشت بەو هەیە، لەخۆیدا نییە. لە عیرفانیشدا یەکبوون بارێکی دەروونییە لە ئەنجامی ئەزموونێکی تایبەت پەیدا دەبێت، کە سەرچاوەکەی خەیاڵێکی خەلاقە.

بۆ فەیلەسوفەکان یەکبوون، بەرزترین پایەکانی یەکبوونە، ئەوەی بەم مەقامە بگات وەک ئەوە وایە گەیشتبێتە زاتی رەها و هەموو پەردەکانی لاداون و ئەو شتە دەبینێت کە چاوی سەر نەیبینیوە، ئەوەی گوێ لێدەبێت، کە گوێچکەی مرۆڤ نەیبیستووە و ئەوە هەست دەکات، کە بەدڵی مرۆڤدا نەهاتووە، واتا زاتی عارف و زاتی رەها بوونەتە یەک شت!

بۆ نووسەران و هونەرمەندان و کەسانی ئاساییش، ئەو هەستی یەکبوونە لەکاتی پاکی و بێگەردی دەروون تا رادەیەک بە پێی ئامادەسازی نووسەر، یان هونەرمەند، یان کەسەکان پەیدا دەبێت. یەکبوون لەگەڵ هەر دیمەنێکی سرووشتی، یان هەڵوێستێک، یان رووداوێک، کەسێک و هتد..، وا دەکات هەستەکانی دەرەوە پەککیان بکەوێت و زمانیش نەتوانێت وەسفی ئەو ساتە بکات، کە مرۆڤی ئیشراقی لە رێی پەردەلادان و کەشف و بینین و زەوق و خەیاڵی خەلاق و یەکبوونەوە پێی دەگات!

هەستی یەکبوون، لەگەڵ نووری نووران، زاتی رەها، لەگەڵ ساتی پشکوتنی گوڵێک، خزانی خوناوێک، خۆرئاوابوون، بیستنی دەنگێک، فڕینی باڵندەیەک و هتد…، پێمان دەڵێت ئێمە گەردێکین لەنێو گەردوون و گەردوونیش گەردێکە لەنێو ئێمەدا!

 

 

 

 

 

 

 

 

تابلۆکانی ئەم دەقە؛ هونەرمەند بەهادین