ھەلکەت ئدریس عابد؛ فیودۆر دوستوڤێسکی، ژیانەکا ھەژار و بەرھەمەکێ زەنگین

Loading

ھەلکەت ئدریس عابد
ھەلکەت ئدریس عابد

بەرێ خوە بدێ ڤارینکا رحامن چەوا ئەکتەرەکا شانویێ دشێت زەلامەکێ ل سەر خوە و مەغرور بکتە لێبوک و ب رەقسینت، بەلێ پا ھینگێ ئەز گەنج بوم گەنجەکێ بچوک! (ژ رومانا مروڤێن ھەژار)

فیودۆر دوستوڤێسکی (١٨٢١-١٨٨١)وەک رومانڤیسەکێ مەزنێ جیھانێ دھێتە ناسکرن. ژبلی کو ئەو ب مەزنە رومانڤیسێ روسا دھێتە زانین. دسەرھندێرا ئەو ب زانایێ دەرونی و ھندەکێن دی وەکو فەیلەسوف دایە نیاسین. ھندی من بیرە من مەرەقا خواندنا بەرھەمەکێ وی دکر. بەری کو ئەز بخوینم من نە خواندنا وی ب کێماسیەک دزانی ژبو خواندەڤانەکێ بخوازت رومانا جیھانی بخوینت. من ھەو زانبو کو ئەو د دەمەکێ دا دوو کاران دکن. ھەم رومانێ دنڤیست و ھەم ژی مروڤی فێرێ ھونەرێ رومانڤیسینێ دکت.من زەحف ل سەر ژیانا وی خواندبو دوستوڤێسکیێ شورەشگێر یێ نساخ و ھەتایێ قومارچی، ژیان و بەرھەمێ دوستوڤێسکی ئێکا ھند دکت مروڤ ببێژت بەرھەمێن مەزن ژ ناخێن ب ئێش و ژان دەردکەڤن ژ کورێن فەقیر و ژارا چێدبن. ئەدەب قێریا بێدەنگیا مروڤانە. شورەشە ل دەمێ دکتاتوران.ژانا مللەتایە. ئەدەب کو چ زەنگین و ملکدار ژی کەیف و لەزەتێ ژێ ببین لێ بێی ھەژاران ئەو ناھێتە نڤیسین. دوستوڤێسکی مە فێری گەلەک تشتان دکت. یاکو من باوەرکری ئەوبو کەسێن ژیانەکا سادە قەبول بکن نەشێن رومانەکا رەنگدار بنڤیسن. یان ببێژم کەسێن دژیانا وان دە مغامەراتێن قارەمانێ رومانێ نەبن. ل ژیان و مرنێ نێزیک نەببن ئەو دشێن بومە بەحسێ چ بکن؟وەسفا گولا و رویبارێن ئاڤێ بەفرا سپی و کارێکتەرێن نەباوەرپێکری کەنگی کارێ رومانڤیسایە؟

چەند دەمەکە دخوزام رومانا (تاوان و سزا) بخوینم یاکو دوستوڤێسکی ل سالا ١٨٦٥ نڤیساندی. ئەو ب بەرھەمەکێ مەزن و ناڤدار دھێتە ناسکرن. کو چیروکا وێ بەحس ل گەنجەکێ دکت یێ کو ژ بەر ھەژاری و دەست کورتیێ دەست ژ خواندنا زانکویێ بەردایی. کو مەجبور دبت پیرەژنەکێ بکوژت ژ بەر پارێن وێ دا کو بشێن ژیانەکا جڤاکی دەربازبکت پاشی مەجبور دبت خویشکا وێ پیرەژنێ ژی بکوژت. دڤێ رومانێ دا دوستوڤێسکی نیشان ددت کو مروڤەکێ ھەمی شێوێن مروڤ بونا خوە ژ دەست داین. چ بوھا و رەنگێن ژیانێ ل دەف نەمان . پاشی ئەم ھند دبیننرەنگێ خوە یێ دەست پێکی زڤراند . جاردن ئەو بەرەف ژیانا مەلایکەتان چو. دوستوڤێسکی باوەریەکا تەمام ب توبەرکرن و پێشیمان بونێ ھەبو. ئەوی وەسان باوەردکر کو عەزاب و کول و ئێش و ژان دشێن مروڤی بگەھیننە بەختەوەریا راستە قینە. دڤێ رومانێ دا (تاوان و سزا) ئەو ھەڤرکیا دناڤبەرا زات و مروڤی دا نیشان ددت. ژبەرھندێ ئەو ب زانایەکێ دەروناسی ھاتیە ھژمارتن. ھەروە کو فریدریک نیشتە دبێژت : دوستوڤێسکی تاکە دەرونناسە کو ئەز تشتەکێ ژێ فێربویم.

ب ھەرحال فیودۆر میخائێلوڤیج دوستوڤێسکی ل سالا ١٨٢١ ل موسکو ژدایک بویە. بابێ وی نوژدار بو . ھەر ل وێ نەخوەشخانا کوبابێ وی نوژداری دکر ئەو ل وێ نەخوەشخانێ ژدایک بو . ھەر چ تشتەکێ ئەم ل سەر ژیانا ڤی نڤیسەری بخوینن. ژ ھندێ دویرناکەڤت کو ھەر وی چاڤێن خوە ڤەکرینە دیمەنەکێ نەخوەش یێ ژیانێ دیتی یە. ھەر دفنا وی بێھن ھەلکێشایە بێھنا دیتولێ و دەرمانان بویە. ژ خوە گوھێن وی ژ قێری و گوتنێن بابێ وی یێ کەڤنە شوپ تژی بوینە ھەتا وی رادەی کو وی کەربەکا مەزن و کویر ژ بابێ خوە ھەلگرتی یە. ھەتا پتریا دەما نفرین لێدکرن و مرن ژ بو وی داخواز دکر. ل ھەڤدە سالیاوی دەیکا وی دمرت. پشترا بابێ وی خانە نشین دبت و دەست ب کارێ چاندنێ دکت. کو دبتە خودان چەندین پاڵە. ژ ئەنجامێ سەرەدەریا وی یا خراب دگەل پاڵان گوتن و قەسێن کەشەفرێت. ئینا ئەبو ل سالا ١٨٣٩ ب دەستێ پاڵەیێن خوە دھێتە کوشتنێ. خەبەرێ کوشتنا بابێ دوستوڤێسکی دەرگە ھەکێ دی یێ دوزەخێ بو ڤی نڤیسکاری ڤەدکت . کو بو ھەتا ھەتا یێ ئەو ھەست ب وژدانێ دکت گەلەک پەشێمان دبت کو وی روژەکێ نفرینێن مرنێ ل بابێ خوە کرین. و چیروکا وی و نەخوەشیا تەپێ ژی ژ ڤێرێ دەست پێ دکت ھەروەکو خویشکاوی نڤیسای ئێکەم تەپا ھاتیە دوستوڤسکی ل سالا ١٩٣٩ بو ل دەمێ خەبەرێ کوشتنا بابێ وی گەھشتیێ. ژ خوە ب دیتنا ھەمی رەخنە گران ئەڤ چەندە د بەرھەمێن وی دا د دیارن. ھەتا کو سیگمون فروید دبێژت : ( دوستوڤێسکی کەسەکێ تاوان بارە ژ بەرکو ئەو کەرب و کینا د دلێ وی دە ئەگەر ب نڤیسینا رومانێ دەرنەکەتبا ئەوێ ببایە کوژەک و تاوانبار)

ئەوی ل گەنجینا خوە گەلەک بەرھەمێن ئەدەبی خواندن. دوستوڤێسکی ئەلکسەندەر پوشکین وەکو ماموستایێ خوە زانی. ببو شەیدایێ بەرھەمێن وی. ئەڤە د رومانێنوی دا دیارە ھەتا کو د رومانا مروڤێن ھەژار دا قارەمانێ رومانێ

(ماکار دیوفشکین) ل دەمێ نامەیا دھنێرت بو ڤرڤارا یێ ئەو چەوان بەحسێ بەرھەم و ئەدەبێ پوشکین دکت. ئەڤە ژبلی کو رەخنەگر ددنە دیارکرن کو ئەو گەلەک حەیرانێ نڤیسکارێن مەزن یێن وە کو بەلزاک و فیکتور ھوگو و شیلر و شکسپیر بو .

دوستوڤێسکی چ جار ھزر د تولڤەکرنا کوشتنا بابێ خوە دا نەکربو. قەت ل بیرا وی نەبو کو ھندەک پاڵە و کرێکاران بابێ وی کوشتیە ھەرچەندە ئەو بو کوشتنا بابێ خوە بێ حال ببو ھەتا رادێ نەخوەشیێ. لێ بەروڤاژی ھزرا تولڤەکرنێ ئەوی دەست دا خەباتەکا سیاسی شورەشگەری. چو دناڤ ھندەک رێکخراوێن چەپان دا. و ل دەست پێکێ دگەل بێلنسکی کار کر. و پشتی خراب بونا تێکەلیا وان چو دگەل شانەیەکا دی و ئارمانجا وی ئەو بو بەرگریێ ژ پاڵە و ھەژاران بکت کاردکر ژبو سەروەریا یاسایێ و دادپەروەریێ. ئینا ئەبو ل سالا ١٨٤٩ دگەل کومەکا ھەڤالێن خوە دھێتە گرتن.تەڤن و دراما ب ھێز ھەر ئەڤەیە یا ژ ژیانا دوستوڤێسکی ب خوە دا ھەی. زەلامێن دەستھەلاتێ وی ب کەسەکێ ترسناک دزانن. لەوران وەکو دەستھەلاتێن نھا بریارا کوشتنا وی ددن. ل دەما کو ئەو د رێزکری ب ستونێن دارڤەکرنێ ڤە د گرێدای. ل بەندا لولیێن تڤەنگا عەسکرا. داکو دوماھیک دلوپ ژ روناھیێ ژ چاڤێن وان بچت. کو نێزیک بو دوستوڤێسکی بەرەف وێ جیھانێ بچت یاکو بابێ وی چویێ. قەت مومکن نینە ئەو ب ڤەگەرتە ژیانێ. ب تومەتا سیاسەتێ و ب فەرمی بریارا سێدارەدانا وی دەرکەتی. و ل مەیدانا کو کەسێن مینا وان دھێنە سێدارەدان. نھا دوستوڤێسکی گرێدای یە. وەختە بھێتە کوشتن. کەس نینە بێژتە ڤان مالخرابا نەکوژن؟ ئەڤە دێ بتە دوستوڤێسکی دێ رومانا (تاوان و سزا) نڤێسیت؟ کەس نینە بێژتە ڤان عەسکەرا ڤی نەکوژن ئەڤە دوستوڤێسکی یە ھوین دێ کەلتور و رومانا روسی ھەمیێ خوەسارەت کن؟ نەباوەرم کەنگی رومان و کلتور ژ بو دەستھەلاتدارێن دکتاتور گرنگن. ئەز باوەردکم ئەڤە ئەو گوتنن یێن دوستوڤێسکی دگەل خوە کرین. دڤان کێلیکان دە دڤی دەمێ کو ژیان دوور و مرن نێزیک دە. دڤێ مەیدانا کو مەحالە ژیان وەکو جاران بزڤرت. کەسەک ل سەر ھەسپەکێ دھێت و دکتە قێری و دبێژت: (نەکوژن دەولەتێ بریارا لێبورینا وان دا) ھوسا دوستوڤێسکی جارەکا دی ھاتە ژیانێ. ئێ تابی ئەڤ کەسە دێ شێت تشتەکێ جودا نڤێست! ژبەرکو مرن ھەلبژارت دا وان کەسان قورتال بکت ئەو کەسێن بابێ وی ل سەر دەستێ وان ھاتیە کوشتن ئەو ژی پاڵە بون ( پاڵێ حزبێ و حکومەتێ و عەشیرەتێ کێ گوتیەتە کارێ رومانە)

ھەر چ لاپەرێ ژیانا دوستوڤێسکی تو ڤەکی دێ بینی نەخوەشیێ سەرێ ژ ھەمی تشتی ستاندی. ئەڤە ل لایەکی و لایەکی دی ئەو نەخوەشیێن بەردەوام دگەل کو ھەرتم گازندە ژ لەشێ خوە دکرن ژ زک ئێشێ رەق و حشکی و زەعیفیا وی زەلامەکێ قەرموک ژێ دەرخستبو. ل دەمێ کو حوکمێ سێدارێ ل سەر رادبت ئەوی نەفی دکنە سێبیریا و پاشی مەجبوری کارێ لەشکەریێ دکن. ئەو دکارێ خوە دا ھوستایە و ب سەر دکەڤت و دبتە ئەندازیارێ لەشکەری لێ ژ ئەنجامێ کو گەلەک دەین دکەڤنە سەر ئەو دەستا ژ ڤی کاری بەرددت. ھەتا کو ئەو عاشقی کچەکێ دبت ب ناڤێ (ماریا) و ل سالا ١٨٥٧ دەھواتا خوەدکن. ئەڤ کەسێ ھەتا نھا چ دەرگەھێن خێر و خوەشیێ ژبو ڤەنەبوین زەواج کر لێ ئەو ژی د دفنان دا ھات و پشتی دەمەکێ کێم ھەڤژینا وی ماریا ب ئەگەرێ نەخوەشیەکێ وەغەر دکت. دوستوڤێسکی ئانکو ژان ئێش…

ل داویێ دوستوڤێسکی ژنا دویێ دئینت بناڤێ تانی. و پشتی دەمەکێ دوستوڤێسکی فێری کارێ قومارێ دبت. وی دڤێت ب قومارێ زەنگین ببت ھەڤژین و زاروکێن خوە خودان بکت. لێ مخابن ئەو دبتە قومارچیەکێ مەزن. و ژبەر دەینا روسیا ب جە دھێلت و بەرەف ئەوروپا ڤە دچت و ل وێرێ ژی بەردەوام قومارێ دکت و ھەر خوسارەت دبت و کول و خەمێن وی سەد جار مەزن دبن. ھەڤژینا وی یا وەفادار تانی ب خوسارەت بونا وی دزانت ھەر چ زێرێ ھەی دفروشت و بو دوستوڤێسکی دھنێرت. دوستوڤێسکی د نامەیەکێ دا وەسان بو نڤێسی یە : ( ئەز دزانم من چ ئینایە سەرێ تە و ھە تا چ رادە ژیانا تە ترش و تەحل کریە. ئەز د رەوشەکا گەلەک خراب دادژیم و پێتڤی ب ھاریکارایا تە مە ھیڤی دکم پارا بومن فرێکە دابشێم ڤەگەرمە دەف تە )

ھوسا جاردن خوەلیسەرا تانی ھەر چ پارێ ھەی و ھەچیێ ب دەین ب دەست دکەڤت بو ھەڤژینێ خوە یێ رومانڤیس فرێدکت. لێ مخابن دوستوڤێسکی وان پاران ژی ل قومارێ ددت و ناڤەگرتە جەم تانی یا شرین کو ل بەندا دوستوڤێسکی یە . ل داویێ ب چ حالێ ھەی دوستوڤێسکی ھندەک پاران قازانج دکت و ڤەدگەرتە روسی و دەست ژ قومارێ بەرددت و تانی رێڤەبەرنا مالێ دگرتە ستویێ خوە. و دوستوڤێسکی جاردن دەست دەتە رومانێ و سەرکەفتنا دئینت و ل دوماھیا تەمەنێ خوە ئەو وەکو رومانڤیسەکێ مەزن دناڤ خەلکی دا دھێتە ناسکرن ھەتا کو ھەر چ جھێ ئەو د چتێ خەلک وی ددانە سەر ملێن خوە. ئەو ژی باجا کێشانا تویتنێ ددت سیھێن وی کول دبن خوین بلغەم تێکەل دبت، شێست سالیا خوە تەمام ناکت و ل سالا ١٨٨١ وەغەرا دوماھیێ دکت.

دوستوڤێسکی و رومانا ( مروڤێن ھەژار)

ئەڤ رومان دەستپێکا ژیانا نڤیسکاریێ ل جەم دوستوڤێسکی دەست پێدکت، بەرھەمێ وی یێ نەخری یە . لێ چ بەرھەم؟ ھەتا نھا ژی نزانم چەوان باوەربکم کو د بیست و چوار سالیا خوەدا نڤیساندیە. رەنگە ھەر ژ بەر ھندێ بت من چ گەنجێن وەسان دژیانێ دا نەدیتی نە. کو ل ڤی عەمری بەرھەمەکێ وەسان بنڤیسن نە ب تنێ رەخنەگرێن سەردەمێ خوە بەلکو خواندەڤانێن نھاژی ماتمای دمینم. دڤێت مروڤ بزانت نڤیکساری بەرھەمە. نە چا ڤەخوارن و چەو چەوە. ب ھزارن کەس ھەبون ل سەر وی دەمی خەونا وان ئەو بو ببنە رومانڤیس. ھەتا کو ئەم بزانن بوچی دوستوڤێسکی بو رومانڤێس و گەنجێن دی چونە گوڕی. ھەما بە سە ئەم باوەربکن دڤێت نڤیسکار راست و دروست بت بزانت کا چ بەرھەم دڤێت؟ دوستوڤێسکی ب ڤێ رومانێ ئێکا ھند کر ئەز پتر گرنگیێ ب بەرھەمێن وی بدم نە ب تنێ بخوینم بەلکو بزانم وی چەوان نڤیساندیە. پشتی ئەز ژ خواندنا ڤی بەرھەمی ب دوماھیک ھاتیم( مروڤێن ھەژار) قەت وێنێ دوستوڤێسکیێ گەنج نە دھاتە خەیالامن ھەر ئەو پیرەمێرێ پوترسبێرکی من ددیت رەنگە ھەتا نھا ژی ئەز دفکرم چەوان بیست و چوار سالیەکێ ئەڤ تەکنیک چیروک زمان و کارێکتەر نڤێسیبن. ئەو چەند ب کویری ژیانا ھەژاران وێنە دکت, خەما کرینا ساکویەکێ و فروتنا پێلاڤەکێ ژبو کرینا گولەکێ. ئەی ھەوار کولانێن پترسبورگا چەرخێ نوزدێ ب بەفرو سارمایا خوە یا زڤستانێ ڤە وی بو ھەتا ھەتا وێنەکرینە مادێ چەوا ژ پێش چاڤێن مروڤی چن.

دوستوڤێسکی ل سالا ١٨٤٤ دەست ب نڤێسینا ئەڤێ رومانێ کر. پشتی کو وی و ھەڤالەکێ خوە خانیەک ب کرێ گرتی ئەوی ب شەڤ روژ و ب نھێنی ھەمی ھێزا خوە دابو نڤێسینا ئەڤێ رومانێ بێی کو ھەڤالێ وی یێ کرێدار بزانت ئەو مژیلی نڤیسینا رومانەکێ یە . ھەتا ئێڤاریەکا مەھا گولانا سالا ١٨٤٥ ئەو ڤێ رومانێ ب دوماھیک دئینت. و ھەڤالێ خوە یێ کرێچی (گریگوریوفیچ) ب ڤێ نھێنیێ ھایدار دکت. و و دوستو ڤێسکی ئەڤێ رومانێ بو دخوینت. ئێڤاریەکا پترسبورکا فەقیر بو ئێکەمین جار ئەڤ رومانە دھێتە خواندن لێ ھەتا کو رومان ب دوماھیک دھێت. دلسوزە ھاڤالێ دوستوڤێسکی (گریگوریوڤیچ) تەحەمولێ ناکت و دەستخەتێ دوستوڤێسکی ژێ د ستینت و قەستا مالا شاعرێ نیشتمان پەروەرێ مەزنێ روس دکت کو وی دەمی (نیکراسوفی) بو. و ب شەڤ گریگوریوڤیچ دەست ب خواندنا رومانا مروڤێن ھەژار دکت بو نیکراسوفی. ھەتا بەرێ سپێدێ ئەو ژ خواندنێ ب دوماھیک دھێت. ئەڤ شاعرێ ھندێ مەزن نەشێت تەحەملێ بکت ل وێ شەڤا ھێشتا نەبویە سپێدە بەرەف مالا دوستوڤێسکی دچن و ل دەرگەھێ وی ددن دا کو پیروزباھیا وی بکن. ئەھا ئەڤە ئەو دەمەیە ھەیەجانا وی بلند ببت ئەو ژ بریارا خوە پوشمان نەبت کو بریار دایە ببتە رومانڤیس. پشتی چەند روژا و پشتی ئەو رومانا خوە نیشا رەخنەگرێ مەزن بێلینسکی ددت ھەما بێلینسکی ئێکسەر دبێژتێ : کرو تو د زانی تە یا چکری؟

ئەھا ھوسا ئەو بەردەوام بو لێ پشتی ڤێ رومانێ کو سەرکەفتن و ناڤ بو دوستوڤێسکی دروستکرین. لێ پشتی ڤی کارێ وی چەند رومان نڤێسین لێ نەشیا وەکو رومانا ( مروڤێن ھەژار) سەرکەفتن و ناڤ و دەنگیێ ب دەست بخت . لێ پشتی دەمەکێ درێژ ئەو ژ ژیانا نڤیسکاریێ ڤە قەتیای ھەتا کو رومانا ( تاوان و سزا و   برایێن کارامازف   و قومارچی) دنڤیست ھینگێ ئەو ب زمانەکێ ھونەری و تەکنیکەکا نوی دھێـتە مەیدانا ژیانا نڤیسکاریێ.

رومانا مروڤێن ھەژار رومانەکا زەنگینە کارێکتەرێن جودا و چیروکەکا باوەرپێکری نیشا مەددت. ئەو ب دروستی مە دبتە روژێن سار و ھەژار یێن پترسبورگا چەرخێ نوزێ. تشتێ ژ چیروکا وی بالکێش تر تەکنیکا وی یە کو ئەو رومانەکێ ڤەدگێرت ب رێکا ھندەک ناما کو کارێکتەرێن رومانێ ھەمی ناما بو ئێک و دوو دنڤیسین و رومان ژی ھەر ئەو نامەنە. لێ دڤی سەردەمی دە ئەو رومان ژ ھەر دەمەکێ دی پتر ئەز گرتم. رەنگە ژ بەر ھندێ بت مروڤێن ھەژار ل سەردەمێ من ژی پەیدا بون. چەند ھەژاری مەزنتر دبت روح شرینتر دبت عەشق مەزنتر دبت. دیمەنێن دوستوڤێسکی نڤیساندین ئەو ژیانا ھەژاریێ و لێگەریان ل پەی کارەکێ ھەر وەکو ڤرڤارا دنامەیەکێ دا دبێژتە ماکار دیوڤشکین. ئەز دخوازم کاربکم کار ب دەست من ناکەڤت. بتنێ کارەک یێ ب دەست من کەفتی ئەو ژی ببمە خزمەتکار ل مالەکێ. من نەدیت گەلەک ژ ژیانا ئەڤرو دویر. ئەز ماتمای و مەندەھوش مام ل وێ ھەژاریێ ل وێ سارما پترسبورگ و ل چەرخێ نوزدێ دوستوڤێسکی بەحسێ ھەمی ژیانا ھەژاریێ کر ھەتا کو ئەو مەجبور دبت زەیتێ بو چرایی و سوپا خوە قەر دکت. مروڤێن ھەژار رومانا دوستوڤێسکی ناڤ نیشانەکە ھەما ل وەلاتێ مە ژی ھەمان چیروک ھەیە. لێ ئەم نەشێن وەکو ماکار دیوڤشکین زەیتێ قەربکن!

 

مافی بڵاوکردنەوە بۆ نوسەر و کولتور مەگەزین پارێزراوە! ڕێنوس و خاڵبەندی تایبەتە بەنوسەر خۆی.
مافی بڵاوکردنەوە بۆ نوسەر و کولتور مەگەزین پارێزراوە!
ڕێنوس و خاڵبەندی تایبەتە بەنوسەر خۆی.