گفتوگۆ لەگەڵ محەمەد زەیمەران
سازدانی: محەمەد رەزا ئیرشاد
وەرگێڕانی: پێشڕەو محەمەد
تكایە ئەگەر دەتوانن پێمان بڵێن ژیل دولۆز وەك بیرمەندێكی پۆستمۆدێرن چ پێگەیەكی لە بیری فەلسەفی هاوچەرخی فەرەنسا و بەگشتی ئەوروپادا هەیە؟
زه‌یمه‌ران: دەتوانین ژیل دولۆز وەك یەكێك لە كاریگەرترین و بەتواناترین بیرمەندانی هاوچەرخی بواری فەلسەفەى نوێی خۆرئاوا دابنێین. ئایدیاكانی ئەو ئاراستەیەكی تازەى دەربارەى كۆمەڵگا، سیاسەت و فەلسەفە خستووەتە بەردەم رۆشنبیرە مۆدێرنەكانەوە. ئەو هەمیشە هەوڵیداوە پێشبڕیارە زیادەڕەوەكانی فەلسەفەى مۆدێرن شیتەڵ بكات و چەمكگەلێكی وەك یەكێتی، شووناس، هیرارشییەت و بنەما و پرەنیسپە جێگیرەكانی دیكۆنسترەكتیڤ كردووە و دۆكترینەكانی وەك جێگرتنەوە (alterance)، فرەیی و پلورالیی كردووە بە جێگرەوەیان. ئەو لێكۆڵینەوەكانی خۆى بە فەلسەفەى مێژوو دەستپێكرد و سەرەنجام گەیشت بە رەخنەى ئەدەبی.
شیزۆفرینشیكاری (شیكاری شیزۆیی) یەكێكە لەو روانگە پۆستمۆدێرنییەى، كە دەربارەى زانین و رەخنە و لێكۆڵینەوەى پەیوەندییە كۆمەڵایەتی، ئێپستمۆلۆژیی و ئەدەبییەكانی كۆمەڵگەى مۆدێرن بەكار براوە. ئەم زاراوەیە ئەگەرچی رواڵەتێكی دەروونشیكارییانەى هەیە، بەڵام پێدەچێت بۆ لایەنێكی زیاتر لەم روانگەیەش بەكاربهێنرێت. پرسیارەكەى ئێمە لێرەدا ئەوەیە ئەم زاراوەیە روویكردۆتە چ بنەماگەلێكی ئێپستمۆلۆژیی و بەكارهێنانیشی، چ دەرەنجامێكی لە رەخنە و شیكاری جیهانی هاوچەرخدا لێكەوتۆتەوە؟
زه‌یمه‌ران: پێویستە ئاماژە بەوە بكەین، كە گرنگترین و ناسراوترین كتێبی ژیل دولۆز بریتییە لە ئەنتی-ئۆدیپ ، لە ساڵی 1972 لەگەڵ فلێكس گواتاری بڵاویكردەوە. لە راستیدا ئەم كتێبە رەخنەگرتنە لەو گوتار و دەزگا مۆدێرنانەى ئارەزوو (desire)یان سەركوتكردووە و ئەو گوتارانەیش خەریكی بڵاوكردنەوەى ئایدیا فاشیستییەكان بوون تا بەهۆیەوە، گۆڕانكارییە رادیكاڵییەكانی كۆمەڵگا كۆنترۆڵ و لغاو بكەن. دەكرێت وەك خەباتگێڕێكی سیاسیی لە دولۆز بڕوانین، چونكە هەوڵیداوە كێشەكان لە چوارچێوەى كاتیگۆرییە فەلسەفییەكاندا شیكار بكات و بەدواى دۆزینەوەى رێگەچارەى كێشە كۆمەڵایەتییەكاندا بگەڕێت. دولۆز و گواتاری دەڵێن كەپیتالیزم (سەرمایەداری)، بریتییە لە سیستەمێكی شیزۆفرینیك. ئەوان لە كتێبەكەیاندا تەقەلایان كردووە شیكارییەكی قوڵ بۆ چەمكی ئارەزوو و خواست بكەن. بە بۆچوونی ئەوان، ئارەزوو و خواست دیاردەیەكی سیاسییە. بەدیدی ئەوان دەشێت ئارەزوو بكەوێتە نێو دوو حاڵەتەوە: یان سەبژێكتیڤ بێت و بۆ خودی خۆى بگەڕێتەوە، یان ئۆبژەكتیڤ بێت و دەسەڵات وەك پێوەری پەڕینەوەى خۆى سەیر بكات و ئامانجی خۆى لە دروستكردنی رێكێتی و سیستەمدا ببینێتەوە. بەشێوەیەكی گشتی لە سیستەمی سەرمایەداریدا ئارەزوو و خواست بە دەسەڵاتەوە گرێدەدرێن. دولۆز و گواتاری بە گەڕانەوە بۆ ئایدیاكانی نیتشە لە كتێبی دژەمەسیحدا، رەخنەكانی فوكۆیان لەسەر مۆدێرنیتە، كردووە بە ئامانجی بنەمایی نووسینەكەى خۆیان. لە راستیدا ئەوان تیۆریی ئارەزوویان لە فرۆید و بەتایبەت ڤیلهێلم رایش وەرگرتووە و دەڵێن ئارەزوو جەوهەرێكی شۆڕشگێڕی هەیە و بەدواى ئەوەدا دەگەڕێن تاوەكو بونیادە دژەمرۆییەكەى سەرمایەداری تێكبشكێنن و هەڵهاتن و بازدان بكەنە جێگرەوە و ئەڵتەرناتیڤ. ئەوان ئارەزوو دەبەستنەوە بە تیۆریی دەسەڵات لای فوكۆ و دەڵێن ئارەزوو لە پانتای دەسەڵاتدا دەجوڵێت و هەمیشە هەوڵدەدات لەگەڵ دیاردەكاندا پەیوەندی دروست بكات و پێیانەوە بلكێت. بزووتنی ئارەزوو گەرەنتی ئازادییە و بەجۆرێكیش دەسەڵاتی هەیە، كە سنوورداركردن و سەركوتكردنێك بوونی نەبێت، بەڵام كۆمەڵگاى سەرمایەداری ئەو بونیادەى هەیە، كە پانتایی جوڵەى ئارەزوو زۆر بە توندی سنووردار دەكات.
لێرەوەیە دولۆز بە ئارەزووی بەرهەمهێن (productive desire) دەگات، بەڵام بۆچی بە machine گوزارشت لەمە دەكات؟
زه‌یمه‌ران: بەڵێ! بەمجۆرەیە. دولۆز و گواتاری وەك پلاتۆن، هێگل و فرۆید ئارەزوو بە دیاردەیەكی نێگەتیڤ و نەرێ سەیر ناكەن، بەڵكو بە مەشینێكی دەچوێنن، كە پڕە لە جوڵەى بزووتن و پرۆسە. بۆیە ئەوان وەك مەشینێك لە جەوهەری ئارەزوو دەڕوانن، كە خاسییەت و تایبەتمەندی بەرهەمهێنەرانەى هەیە. لەوانەیە بشێت “ئارەزووی بەرهەمهێن”ی ئەوان بە تیۆریی ویست بۆ دەسەڵاتی نیتشە ببەستینەوە. ئەوان بە سوودوەرگرتن و گەڕانەوە بۆ نیتشە، ئەم تیۆرییەیان داهێنا. ئەوان دەڵێن ئارەزوو بۆ دەسەڵات وەك ئارەزوویەكی بەرهەمهێن لەبەرانبەر بە ئارەزوو بۆ سەركوتكردن لە كۆمەڵگادا دەستكاری دەكرێت. ئارەزوو بۆ دەسەڵات، نیشانەى ئەخلاق و رەوشتی رێبەرانە و ئارەزوو بۆ سەركوتكردنیش دیمەنی خواست و ویستی نزمەكان و كۆیلەكانە. گواتاری و دولۆز لە كتێبی ئەنتی-ئۆدیپدا دەڵێن شیزۆفرینی ئەو ئێماژەیە، كە ئینسانێك دروست دەكات توانای ئەوەى هەبێت ئارەزووە بەرهەمهێنەرەكانی خۆى بەجۆرێكی جیاواز دەرببڕێت. ئەوە روونە، كە بەبۆچوونی ئەوان شیزۆفرینی زاراوەیەكی پزیشكی نییە، بەڵكو زاراوەیەكی فەلسەفی و كۆمەڵایەتییە. بە روانینی دولۆز، مێژوو بریتییە لەو پرۆسەیەى هەڵگری جۆرێك لەپانتاییخستن(Deterritorialization)ـە. لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا، كاتێك هۆز (یان تیرە) زاڵبوو بەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی تاكەكاندا، ئەوا مەشینێكی سەرەتایی شوێنی هەموو شتێك لەنێو كۆدە تایبەتییەكانی خۆیدا دادەنێت.
ئایا مەبەستی ئێوە لە بەڕەمزیكردنی كۆمەڵایەتی(social codification)ی ئەوان، هەمان شیكاركردنی كۆمەڵگە جیاوازەكانە بەدرێژایی مێژوو؟
زه‌یمه‌ران: بەڵێ! ئەوان سوودیان لەم روانگەیە وەرگرت بۆ شیكاركردنی كۆمەڵگا جیاوازەكان. بۆ نموونە، بە بۆچوونی ئەوان لە كۆمەڵگای سەرەتاییدا هەموو شتێك ستاتیك و جێگیر و نەگۆڕ بوو و هەر جوڵە و رەفتارێك دەكەوتە نێو رێسا تایبەتییەكانەوە. ئەمەیش هەموو سوچەكانی ژیانی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی دەگرتەوە و هەموو شتێك وردە وردە دەبوو بە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی. روون و ئاشكرایە، پانتاییەكان بە تەواوی دیاربوون. هەر ئەمەیش بوو وایكرد ستەمكاران دەربكەون و دەسەڵات بگرنە دەست. لە راستیدا حاكمی ستەمكاری هۆزەكە بەهۆى دروستكردنی كۆد(رەمز)ـە تایبەتەكانەوە، رێكخستنێكی تایبەتی بەسەر هۆزەكەدا دەسەپاند و بە گشتی، ئارەزوو و ویست تەنها لەبوونی ئەودا رەنگیدەدایەوە. بە مانایەكی دی، هەر شتێك ئەو ئارەزووی بكردایە، بەدیدەهات و ئەوەى ئەو دەیگوت، راستەوخۆ جێبەجێ دەكرا. بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی كەپیتالیزمدا، كە بە دیدی گواتاری و دولۆز بریتییە لە كۆتایی مێژوو، دەزگای شارستانێتی هەموو كۆد(رەمز)ـەكانی كردەوە و ژیانی كۆمەڵایەتی گۆڕی بۆ ژیانی تاكەكەسی. لەم قۆناغەى مێژوودا تاك لەدایكدەبێت. ئەو تاكەى پەیوەند بە بوون و كاری خۆى، ئازادە. لە پانتایی سەرمایەداریدا هەموو شتێكی نەرێنی و موقەدەس لەنێو دەچێت و پانتاییەكانی پێشوو بە هەموو شێوەیەك لە مەیدانەكە بزر و وێران دەبن. سەرمایەداری پێویستی بە سیستەمی موقەدەسی بیروباوەڕەكان نییە. لە چوارچێوەى ئەم سیستەمەدا، سەركوتكردنی تاكی سەربەخۆ و خۆبەس كەم بووەتەوە و تەواوی دامەزراوە كۆنەكانی وەك خێزان، وڵاتی باوك و دەوڵەت بە شێوەیەكی تازە پەیدا دەبن. لەم رێگوزەرەدایە، كە ئینسانی رەنجاو (ئازارچەشتوو) لەدایكدەبێت و ئارەزوو و خواستەكانیشی، جەوهەرێكی كۆمەڵایەتی بەخۆیانەوە دەگرن. تاك لەكاتی لەدایكبوونیدا دەبێتە خاوەنی كەسایەتی و شووناسێكی تایبەتی، كە جیاوازی لەگەڵ شووناسی ئینسانی پێشووتردا هەیە. كەسایەتی ئەم ئینسانە لە بەركەوتنی لەگەڵ باوكی لەلایەكی و لەگەڵ دایكی لەلایەكی دیكەوە دروست دەبێت و لێرەیشدا ئیتر “گرێی ئۆدیپ” دەردەكەوێت. وردە وردە هەستكردن بە گوناهی سەرچاوەگرتوو لە ئارەزوو بۆ دایك لای كوڕان و ئارەزوو بۆ باوك لای كچان، تەواوی بوونی ئەوان داگیردەكات. ئەم ئارەزووە لە كاتی چوونە ناو كۆمەڵگاوە سەركوت دەكرێت. بە شێوەیەكی گشتی، كتێبی ئەنتی-ئۆدیپ بەرهەمێكە، نووسەرەكانی هەوڵیانداوە شیكاری مێژوویی بۆ كانالیزەبوون(Canalization)ی ئارەزوو و ویستی مرۆیی بكەن. بەدیدی ئەوان، سیستەمی سەرمایەداری دیمەنی بەدیهاتنی بوون بە ئۆدیپ، حكومەتی شیزۆفرینی و ئەو مەیلە بتئاساییانەیە، كە لە فیتیشیزمەوە سەرچاوەیان گرتووە، وردە وردە كۆمەڵگا پێش سەرمایەدارییەكان رووبەڕووی مەترسی تەقینەوە دەكات. ئەوان بەشێوەیەكی گشتی كۆمەڵگا، كولتوور و مێژوو بەگوێرەى رەوت و دینامیكییەت یان سەركوتكردنی ئارەزوو شیكار دەكەن. بەبۆچوونی ئەوان، سیستەمی سەرمایەداری هەموو رەمز و بەها و بونیادە نەریتییەكان لەسەر رێگەى خۆی لادەبات، كە لە رەوتی لەدایكبوون و ئاڵوگۆڕدا رێگریان دروستدەكرد، و هەروەها رەمزگەلێكی تازە دەكاتە جێگرەوەیان. رەمزە تازەكان لەسەر بنەماى بەهای ئاڵوگۆڕ دامەزراون و لە راستیشدا هەر ئەم بەهایەیە، كە هەژموون بەسەر دەوڵەت، خێزان، یاسا، كاڵاكان، سیستەمی بانكی و تەنانەت سایكۆلۆژیای تاكەكەسی و دامەزراوەكانی دیكەدا پەیدا دەكات. سەرەنجام رەمزە چۆنایەتییەكانی پێشوو لەنێو سیستەمی سەرمایەداریدا جەوهەری خۆى بۆ رەمزە چەندایەتییەكان دەگۆڕێت.
كەواتە تایبەتمەندی شیزۆفرینیا یان فرەپارچەى سیستەمی سەرمایەداری لەوەدایە، كە لەلایەكەوە رەمزەكانی كۆمەڵگا سەرەتاییەكانی كردۆتەوە و تاكی لە دیلییەتی دامەزراوە نەریتییەكان رزگاركردووە و لەلایەكی دیكەوە، لەگەڵ دروستكردنی رەمزە تازەكان لە فۆرمی كۆمەڵگا و دامەزراوە مۆدێرنەكاندا و لەم رێگەیەشەوە سنوورداركردنی ئارەزووەكانی ئینسان بۆ شێوازێكی نوێ، پانتاییەكی دیكەى بۆ ئینسانی مۆدێرن كردۆتەوە و چەندین سنوورداركردنی دیكەى بۆ ئەو ئینسانە هێناوە. لەم رووەوە، دولۆز و گواتاری بە رەتكردنەوەى چەمكەكانی ئابووریی سیاسیی یان بە تەعبیری خۆیان ئابووریی لیبدویی (libidinal economic)ی ماركس و فرۆید، كە لەسەر بنەماى بەرانبەرێتی ئارەزوو و خودئاگایی دامەزرابوو، هەر بەوجۆرەى ئاماژەت پێدا، باسیان لە ئارەزووی بەرهەمهێن كرد. پێدەچێت ئارەزووی بەرهەمهێن زیاتر بنەڕەتێكی لاكانی هەبێت مەبەستیش جۆرێك لە نیشانەناسی بێت؟
زه‌یمه‌ران: بەڵێ! دەشێت بنەڕەتێكی لاكانی هەبێت، بەڵام هەر بەو جۆرەى پێشتریش ئاماژەم پێدا، بەبۆچوونی من ئارەزووی بەرهەمهێن گوزارشتێكی تەواو تازەیە دەربارەى ویست بۆ دەسەڵاتی نیتشە. دولۆز و گواتاری بە بەكارهێنانی زنجیرەیەك لەدووانە بەرانبەری نێوان سەبژێكتیڤیتەى كۆیلەكان و سەبژێكتیڤیتەى ئاغاكان باس لەوە دەكەن، كە لە كۆمەڵگادا ئارەزووی بەرهەمهێن هەمیشە دەكەوێتە بەرەى بەرانبەری ئاراستەى هەڵچوونێكی سەركوتكراو، واتا سەبژێكتیڤیتەى كۆیلەكان. ئەوانەى بەسەر كۆمەڵگادا زاڵ دەبن، وەك قەشەكان، رێبەرانی كۆمەڵایەتی و سیاسیی و بە شێوەیەكی گشتی، سڕكەرانی كولتووری هەمیشە هەوڵدەدەن ئارەزووی بەرهەمهێن دژ بە خۆیان پەرەپێبدەن و جۆرێك نەخۆشی لای تاكەكانی كۆمەڵگا بڵاوبكەنەوە، كە لە هەستكردن بە گوناهەوە سەرچاوە دەگرێت. لە دۆخێكی بەم شێوەیەدا تاك بەهەستكردن بە گوناه هەمیشە ئارەزووی خۆى سەركوتكردووە و بە شێوەیەكیش دەیخاتەڕوو و نیشانی دەدات، كە شایستەى دەرخستن و نواندن بێت. ئەو ئارەزووەى دولۆز و گواتاری باسی دەكەن بریتییە لە واقیعییەتێكی سەرەكی و بنەڕەتی، كە لە فۆرمی سیستەمێك لە نیشانە دەلالەتكەرەكاندا دەردەكەوێت. لە راستیدا دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین، كە ئارەزوو بریتییە لە بەرهەمهێنانی پتەوی ئەو وزە سۆزمەند و لیبدوییانەى لە پانتایی ناخودئاگادا دروست دەبن. بەدیدی ئەوان، نابێت ئارەزوو وەك سوژەیەك وێنابكرێت، چونكە ئیماژ و روانینێكی لەم چەشنە ریشەكەى بۆ تێگەیشتن و بۆچوونەكانی دێكارت دەگەڕێتەوە، كەواتە ئارەزوو بریتییە لە پرۆسەیەك، كە لەو چوارچێوەیەشدا جۆرێك لە نیشانەناسی دروست دەبێت. لەم رووەوە، ئەوان دەڵێن دەبێت ئارەزوو ببرێتە دەرەوەى سوژە و ئۆبژە. ئەوانەى شیكاری بۆ ئارەزوو دەكەن، كە پەیوەندی بە سوژەكەیەوە هەیە، ئەوا بەدواى مۆمیاییكردنی ئارەزوودا دەگەڕێن و هەر ئەمەیشە بە سەرچاوەى سەركوتكردن دادەنرێت.
ئایا دەكرێت رەمزدروستكردن (coding) و لەڕەمزخستن (decoding) لای دولۆز و گواتاری وەك پەیوەندییەك بەم مەسەلەیەى ئازادكردنی ئارەزوو لەلایەك و سنوورداركردن و سەركوتكردنی لەلایەكی دیكەوە، ببەستینەوە و شیكاری بكەین؟ ئەو شتەى بە لێكدانەوەكەى ئەوان، لە كۆمەڵگای مۆدێرندا بەهۆى تایبەتمەندییە شیزۆفرینییەكەى، بووە بە پانتاییدروستكردن (territorialization) و لەپانتاییخستن (deterritorialization)؟
زه‌یمه‌ران: هەردووكیان لە كتێبی ئەنتی-ئۆدیپدا هەوڵیانداوە شیكارییەكی مێژوویی بۆ شێوازەكانی كەناڵیزەكردنی دەسەڵات بكەن. لە راستیدا ئەوان لە لێكۆڵینەوەكەیاندا دەربارەى پرۆسەى سەركوتكردنی ئارەزوو لە رێگەى رامكردن و سنوورداركردنی هێزە بەرهەمهێنەرەكانییەوە، باسیان لە پانتاییدروستكردنێك كردووە و هەرجۆرە پرۆسەیەكی ئازادكردن و ئازادكردنی بەرهەمهێنانی مادی و ئارەزوو لە كۆت و بەندی هێزە كۆمەڵایەتییە سنوورداركەرەكانیشیان بە لەپانتاییخستن داناوە. لە راستیدا دەتوانین بڵێین تا ئاستێك لەپانتاییخستن لای ئەوان هەر ئەم پرۆسەیەى لە رەمزخستنە، چونكە دولۆز گوتەنی لەگەڵ لەڕەمزخستندا رەمزە كۆمەڵایەتییە سەركوتكەرەكانی ئارەزوو دەتوانێت بچێتە ئەودیوی هێڵە سنوورداركەرە دەروونی و جوگرافییەكانەوە. بەم هۆیەوە كاتێك ئەوان دەڵێن سەرمایەداری هەوڵدەدات بە لەپانتاییخستنی گروپگەلێكی وەك كڵێسا، خێزان و بەشێوەیەكی گشتی رێكخستنە گروپییەكان، تاك و بەرژەوەندییەكانی تاك لەم پانتاییە ئازاد دەكات، مەبەستیشیان ئەوەیە، كە تاك دەخاتە دەرەوەى چوارچێوەی هۆز و تیرەی پێشوو. لەگەڵ ئەمەیشدا، سەرمایەداری خۆى خەریكی پانتاییدروستكردنێكی تازەیە، كە لەڕووی جەوهەرییەوە لەگەڵ پانتایی تیرەیی جیاوازیی هەیە. لەبەر ئەوە، ئەوان كۆمەڵگایان بۆ دوو دەستە دابەشكردووە: كۆمەڵگای تیرەیی (سەرەتایی) و كۆمەڵگای كەپیتالیستی.
بۆ شیكاركردنی كۆمەڵگا مرۆییەكان، دولۆز پێچەوانەى ماركسیستەكان بڕوای وایە هیچ جۆرە خەباتێكی چینایەتی بەم چەشنەى ماركسیستەكان باسی دەكەن، بوونی نەبووە. تەنها چینێك و ئەویش چینی كۆیلەكان لە مێژوودا بوونیان هەبووە. ئەو لەم بوارەدا باسی لە پرۆسەى تاك لە دوو جەمسەری ئارەزووی شیزۆیی و پارانۆیی كردووە، كە بەیەكێكیان دەڵێت كۆمەڵایەتی و ئەویدیكەیان دژە كۆمەڵایەتی. حەزدەكەم بڕێك زیاتر لەم بارەوە بدوێن و بڵێن ئایا لە نێوان ئەم دوو جەمسەرەدا دژایەتی و ناكۆكییەكی هەمیشەیی هەبووە و یان رێككەوتن و گونجان و هارمۆنییەتێك بەدرێژایی مێژوو لەنێوانیاندا بوونی هەبووە؟
زه‌یمه‌ران: سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەم، كە ناتوانین نكوڵی لە كاریگەریی قوڵی ئایدیاكانی ماركس لەسەر دولۆز بكەین. هەرچەند لەگەڵ رووداوەكانی دەیەى 60، ئەو سەبارەت بە ماركسیزمی فەرمی و حزبی كۆمۆنیست زۆر رەشبین بوو، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی، فەزای رۆشنبیری فەرەنسا بەتایبەت لەم دەیەدا، لەژێر كاریگەریی بزوێنەرە ماركسیستییەكاندا بوو. هەرچۆنێك بێت، بەو جۆرەى پێشووتریش ئاماژەم پێدا، ئەو هێندەى بە نیتشە و فوكۆ كاریگەر بوو هێندە بە ماركس كاریگەر نەبوو . ئاشكرا لە چەندین شوێنی بەرهەم و نووسینەكانی دولۆزدا بە روونی رەخنەگرتن لە ماركسیزم دەبینین، بۆ نموونە باسكردن لەو خەباتە چینایەتییەى بەشێوەیەك لە ئەدەبیاتی ماركسیستیدا ئامادەیی هەیە، بەهیچ جۆرێك لای دولۆز قبوڵكراو نییە، بەڵكو ئەویش وەك فوكۆ و بە گەڕانەوە بۆ ئایدیاكانی نیتشە، باسی لە پەیوەندییەكانی نێوان كۆیلە و ئاغا كردووە و ئەم دوو گروپەى لەبەرانبەر یەكتری داناوە. سەیر لێرەدایە، جن پۆل سارتر دەیگوت ماركسیزم ئەو فەلسەفەیەیە، كە ناشێت لەم سەردەمەدا چاوی لێ بپۆشین و ئاڵتووسێریش هەوڵیدا زانستێكی پایەدار لەسەر بنەماى ئایدیا ماركسیستییەكان بونیاد بنێت، بەڵام دولۆز لە ماركس و هێگل دووركەوتەوە و خەریكی هێنانەئارای پرۆژەیەك بوو تاوەكو لە پارادۆكسەكانی دیالەكتیكی هێگلی دووربكەوێتەوە. لێرەوە، ئەو فەلسەفەى “ئارەزوو و جێگرتنەوە”ی دامەزراند. ئەو لە سەرەتادا بە وردی لێكۆڵینەوە و خوێندنەوەى بۆ فەلسەفە عەقڵانییەكان كرد، بەڵام لەمیانەى ئەم لێكۆڵینەوانەدا روویكردە ئەو بەشەى مێژووی فەلسەفە، كە بەدواى لایەنی پۆزەتیڤ و ئەرێنی بیركردنەوەدا دەچوو. بەم هۆیەوە بوو، دولۆز مەیلی بەلای فەیلەسوفانی وەك لۆكریسیۆس، سپینۆزا، هیوم، بێرگسن و نیتشە پەیدا كرد. ئەو لەنێو ئایدیاكانی ئەم بیرمەندانەدا، چەندین ئاسەوار و توخمگەلی پۆزەتیڤیزم و تێپەڕین بۆ ناوەوە و دەرچوونە دەرەوە و هەروەها ستایشكردنی شادی و خۆشی دۆزییەوە و بەم هۆیەوە گەڕان و لێكۆڵینەوەى بۆ بەرهەمەكانی ئەوان ئەنجامدا. بەبۆچوونی دولۆز، فەلسەفە بریتییە لەو رێبازەى پەردە لەسەر شاراوەترین ناڕوونی و راز و نهێنییەكان هەڵدەماڵێت. ئەو دەیگوت نیتشە ئەو فەیلەسوفەیە، كە توانیویەتی خۆى لە داوی بیرۆكەى نیهیلیستییانە و سیستەمساز رزگار بكات و خۆى بگەیەنێتە ئەودیوی پلاتۆنیزمەوە. هەر بۆ ئەم مەبەستەیش بوو ئەو كتێبی نیتشە و فەلسەفەی نووسی و هەوڵیدا ئەوە بسەلمێنێت، كە فەلسەفەى دیالەكتیكی بەهۆى دەرگیربوون بە پرۆسەى شوناس، جەوهەر و یەكێتی، لە جیاوازیی، بوونەوە (becoming) و ئەویدیكەبوون دووركەوتۆتەوە و ماركسیزمیش بەهۆى درێژەپێدان بە دیالەكتیكی هێگلی، كەوتۆتە نێو دیلێما و بنبەستێكی لەم چەشنەوە. دەتوانین بڵێین كتێبی ئەنتی-ئۆدیپ و هەزار فلات هەر لەم بوارەدا و بە مەبەستی رەخنەكردنی ئایدیا هێگلی-ماركسییەكان نووسراون. دولۆز و گواتاری دەڵێن شیزۆفرینیا نەك وەك نەخۆشییەك، بەڵكو وەك پرۆسەیەكی لەسێنتەرخستنن، ئینسانی خۆرئاوایی لەداوی كاتیگۆرییە وشك و چەقبەستووەكانی فەلسەفەى سەبژێكتیڤ واتا شوناس، جەوهەر و رەسەنێتی رزگار كردووە و ئەوانی بەرەو ئەودیوی ئەو سزا و سەرزەنشتانە ئاراستە كردووە، كە لە سیستەمی دیسپۆتیستی و ستەمكاری پارانۆیاوە سەرچاوەیان گرتووە. سەرمایەداری و فۆرمە توندڕەوەكەى، واتا فاشیزم، لە راستیدا جۆرێك سەرزەنشتكردن و سەركوتكردن لە مرۆڤدا دروستدەكات، كە دەرەنجامە ترسناكەكەى بریتییە لە پارانۆیا.
كەواتە ئەو كەسەى دەیەوێت لە چنگی ئەم پارانۆیایە رزگاری ببێت، دەبێت خۆى بخاتە نێو شیزۆفرینیاوە تاوەكو لە كۆت و بەندی شتە ناپیرۆزەكان رزگاری ببێت. هەر بەم هۆیەوە بوو، ئەوان باسیان لە شیكاری شیزۆفریدی كرد.شیزۆشیكاری چۆن و بە چ شێوەیەك خەریكی هەڵوەشاندنەوەى ئارەزووی پارانۆیا دەبێت؟
زه‌یمه‌ران: پێویستە بڵێم دولۆز و گواتاری وەك ئاراستەى مێتۆدۆلۆژیی خۆیان سەیر شیزۆشیكارییان دەكرد. هەرچۆنێك بێت، ئەوان پێناسەیەكی وردیان بۆ ئەم زاراوەیە نەكردووە، بەڵام بە وردبوونەوەیەكی دروستی نووسینە جۆراوجۆرەكانی ئەوان روون دەبێتەوە، كە ئەم زاراوەیان بۆ رەخنەى دەروونشیكاری بەكارهێناوە، چونكە دەڵێن دوروونشیكاری وەك ئاراستەیەك وایە، كە زیاد لە پێویست تاكڕەهەند و ئۆرگانیزەكارە و هەر ئەمەیش بە شێوەیەكی چەق بەستوو باس لە پەیوەندی راستەقینەى ئینسان لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا دەكات. بۆ نموونە، لە بوارى دەروونشیكاریدا، ئەفسانەى ئۆدیبی پاشا بووە بە چەمكێكی وشك و رەقوتەق و بەم هۆیەوە رەچاوی ئەنەرژی بەردەوامی دەروونی ناكات. ئەوان بەوەشەوە نەوەستان، بەڵكو دەروونشیكارییان بە شتێكی ئەفسانەساز تۆمەتباركرد. هەر لەبەر ئەمەیش بوو ئەوان گوتیان دەروونشیكاری ناشێت ئامرازێكی گونجاو بێت بۆ دیاریكردن و لێكدانەوەى دیاردە دەروونییەكان. بە مانایەكی دی، دەروونشیكاری نەك هەر تەنها ناتوانێت چارەسەری نەخۆشییە دەروونییەكانی تاكەكان بكات، بەڵكو ئینسان بەرەو نەخۆشی و ناڕێكی و پەرێشانی دەبات. دولۆز و گواتاری لە كتێبی ئەنتی-ئۆدیپدا دەڵێن لەوانەیە ئێماژی سكیزۆییدی (Schizoid) رێگە بۆ چارەسەركردنی ئەم دایلێما و مەتەڵە بكاتەوە، چونكە رەهەندە تیۆرییەكانی سنووردارە. ئەم رەخنەیە توانای ئەوەیە هەیە تاوەكو مرۆڤ بخاتە نێو حاڵەتە سروشتییەكانی بەر شیكاركردنەوە. دەروونشیكاران و لە ناویشیاندا بەتایبەتی فرۆید، بەهیچ جۆرێك ئینسانی تووشبوو بە سكیزۆفرینیكیان خۆشنەدەویست، چونكە كەسی سكیزۆفرینیك لەبەرانبەر بە ئۆدیپیبووندا بەرهەڵستی دەنوێنێت و بە كەوتنە نێو داوی نارسیزمەوە، لە واقیعییەتی خۆى دووركەوتۆتەوە و لە دنیایەكی خەیاڵیدا دەژیت. دەتوانین لەگەڵ فەیلەسوفاندا بەراوردیان بكەین و چ بەراوردكردنێكی نەگونجاو! بەم هۆیەوە بوو دولۆز و گواتاری سكیزۆشیكارییان داهێنا. ئەم روانینە چیتر دیل و ئەسیری ئۆدیپی دەروونشیكارانە نییە. كەواتە لێرەدا دەبێت سەیری دیكتاتۆرییەتی ئۆدیپ بكەین لە دەروونشیكاریدا، چونكە هەر ئەم تیۆرییە، ئەنەرژی بەردەوامی دەروونی وێران دەكات. كەواتە كتێبی ئەنتی-ئۆدیپ و هەزار فلات شتێك نییە جگە لە رزگاركردنی پرۆسەى بەرهەمهێنانی ئارەزوو لە كۆت و بەندی بونیادی ئۆدیپیدا. لە راستیدا دەتوانین ئەم ئاراستەیە وەك روانینێكی هەڵوەشاندنەوە (دیكۆنسترەكشن)ی دەروونشیكاری ببینین.
شیزۆشیكاری ئەگەر رەهەندێكی دیكۆنسترەكشنانەى هەبێت، كەواتە دەبێت لەنێویدا بۆ هەردوو رەهەندی نێگەتیڤ و پۆزەتیڤ بگەڕێین.
رێك بەمجۆرەیە! رەهەندی نێگەتیڤی ئەم ئاراستە و مێتۆدە بریتییە لەوەى كرۆك و ناوەرۆكەكانی دەروونشیكاری رووبەڕووی تەنگژە كردۆتەوە، بەڵام رەهەندە پۆزەتیڤییەكەى دۆزینەوەى مشینی ئارەزووخوازی سەركوتكراوی هێزە كۆمەڵایەتییەكانە.
لەلایەكی دیكەوە، شیزۆشیكاری كۆمەك بەم مەشینە ئارەزووخوازە دەكات تاوەكو ئەو ئارەزووە ناخودئاگایانەى لە پانتاییە كۆمەڵایەتییەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە، بەدیبهێنێت. كەواتە لە راستیدا دەتوانین بڵێین دولۆز و گواتاری تەنانەت بۆ تەنگژەخستنە نێو ئایدیا ماركسیستییەكانیش پێشنیاری ئەم روانین و ئاراستەیەیان كردووە. لەسەر ئەم بنەمایە شیزۆشیكاری هەوڵدەدات تاوەكو هەموو پێشگریمانەكانی سەبژێكتیڤیتەى عەقڵگەرا و ئۆرگانیزەكار ئاوەژوو بكاتەوە و هێز و ئەنەرژییە دەروونییەكان رزگار بكات.
كەواتە بەهۆی ئەم روانینەوە بێت، لای هەمووان دولۆز وەك بیرمەندێكی نێو بواری فەلسەفەى سیاسیی و كۆمەڵایەتی زیتدەبێتەوە. ئایا بەدیدی ئێوە، ئەو بە كۆمەكی شیزۆشیكاریی خەریكی دامەزراندنی فەلسەفەى سیاسیی تایبەتی خۆى بووە؟
بەو جۆرەی ئاماژەم پێدا، دولۆز و گواتاری دەڵێن بە بەكارهێنانی ئاراستەى شیزۆییدیانە دەتوانین هەوڵی ئازادكردنی ئینسانی خۆرئاوایی بدەین لە چنگی سیستەمی دیكتاتۆرییانەى پارانۆیا و بگەین بە جەمسەری شۆڕشگێڕییانەى شیزۆییدی. ئەوانیش وەك فوكۆ دەڵێن دامەزراوە لەكاركەوتووەكانی چەپ رووبەڕووی شكست بوونەتەوە و دەبێت ئیتر رووبكەینە بارۆمەترەكانی سیاسەتی نوێ واتا مایكرۆپۆلەتیكی ئارەزوو (micropolitics of desire). مەبەستیشییان لە مایكرۆپۆلەتیك یان وردەسیاسەت هەوڵێكە بۆ چوون بەرەو دووبارە بیركردنەوە دەربارەى ستراتیژە سیاسییە باوەكان لە گۆڕانكارییەكانی جیهانی سەرمایەداری، كولتووری مەسرەفی، هەیمەنەى ماسمیدیا (میدیای گروپی) و هتددا، دولۆز بە گەڕانەوە بۆ شیكارییەكەى ڤیلهێلم رایش دەربارەى فاشیزم، دەڵێت لە ناوەوەى هەر یەكێكماندا فاشیزمێكی نووستوو هەیە و هەر لەبەر ئەمەیشە، حەز بە پراكتیزەكردن و بەكارهێنانی دەسەڵات دەكەین. كەواتە ناكرێت تەنها لەنێو بابەت و باسی دەوڵەتدا بۆ فاشیزم بگەڕێین. ماركسیستەكان تەنها سەیری ئەم لایەی فاشیزمییان كرد و باسیان لە رەهەندە تاكەكەسییەكانی فاشیزم نەكرد. دولۆز دەڵێت فاشیزمی ناوەوەى تاك دەبێتە هۆى دەركەوتنی رەوشێكی دەروونی تایبەت، كە راستەوخۆ لە ژیانی نێو هەلومەرجەكانی سەرمایەدارییەوە سەرچاوەى گرتووە. دولۆز دەڵێت دەبێت لە سیاسەتی خەباتی چینایەتی دووربكەوینەوە و سیاسەتی ئارەزوو بكەینە جێگرەوە و ئەڵتەرناتیڤ، بۆ ئەوەى بتوانین بەم هۆیەوە لە ژێر چنگی فاشیزم رزگارمان ببێت.
دولۆز جگە لە شیكارییە كۆمەڵایەتیی، فەلسەفی و سیاسییەكانی خۆی، بەتایبەت دەربارەى كۆمەڵگای مۆدێرن، هاوكات چەندین رامان و وردبوونەوەى ئێستێتیكی (جوانیناسی) و هونەری تایبەتی دەربارەى ئەدەبیات و سینەما هەیە. لەم بارەیەوە دەستكەوتەكانی چی بوون و ئایا بەدیدی ئێوە، پەیوەندییەك لەنێوان ئەوانەدا و شیكارییە فەلسەفی و كۆمەڵایەتییەكانیدا هەیە؟
زه‌یمه‌ران: تەنها كتێبێك دولۆز دەربارەى هونەر و ئەدەبیات نووسیبێتی، بریتییە لە كۆمەڵەوتاری رەخنەیی و كلینیكی. بابەتە جۆراوجۆرەكانی ئەم كتێبە تەرخانكراون بۆ باسگەلێكی وەك ژیان و ئەدەبیات، فیلمی بێكێت، ئاراستەى لویس كارڤەل، نیتشە، سانت پاولۆس، دی ئێچ لاورێنس، شەرم و شكۆی تی. ئەى. لاورێنس و پلاتۆن و گریكەكان. هەڵبەت نووسینە ئەدەبی و هونەرییەكانی دولۆز تەنها بۆ ئەم كتێبە كورت نابنەوە. ئەو لە میانەى چاوپێكەوتنێكی دوورودرێژدا لەگەڵ كلەیر پارنێت (Clare Parbnet) باس لە بۆچوونەكانی خۆى دەربارەى ئەدەبیات و هونەر دەكات. ئەو پێشتر دەستی بە پرۆژەیەكی تایبەت بە ناوی “رەخنە و كلینیك” كردبوو و تا دوایین ساتەكانی تەمەنی، لەگەڵ ئەم پرۆژەیەدا مایەوە. لە كتێبی فەلسەفە چییە؟دا فەلسەفە وەك بواری بەدیهێنەری پراكتیكی چەمكەكان و ئایدیاكان دەزانێت و هاوكات هونەر و ئەدەبیاتیش وەك بەدیهێنەری پراكتیك و ئەركی دەرككردن (percept) دەبینێت. بەدیدی دولۆز، هونەرمەندان و ئەدیبە گەورەكان كەسانێكن لەڕێگەى دەرككردنەوە بیردەكەنەوە. وێنەكێشەكانیش بەهۆى خەت و هێڵ و رەنگەوە، مۆسیقارەكان بەڕێی دەنگ و ئاوازەكان و سینەماكاران لە رێگەى وێنەكان و نووسەران لەنێو وشەكاندا بیردەكەنەوە. ئەوە روونە، كە هیچ جۆرە بەرزیی یەكێكیان بەسەر ئەویدیكەیاندا لەنێوان ئەم دووانەدا قبوڵ ناكرێت. هەریەكێك لەم دوو پانتاییە تایبەتمەندی و خاسییەتی تایبەت بەخۆى هەیە. سەربارى ئەمە، دولۆز ئەمەش زیاد دەكات، كە فەلسەفە بەبێ هونەر و ئەدەبیات پەرەناسێنێت و بەردەوام نابێت، چونكە هەمیشە كۆمەك لەم بوارە وەردەگرێت. هەڵبەت دولۆز لەبوارى ئەدەبیات و هونەردا بەهیچ جۆرێك وەك رەخنەگرێك دەرناكەوێت، بەڵكو فەیلەسوفێكە خەریكی بواری ئەدەب و هونەریش دەبێت. تەنانەت بەدیدێكی فەلسەفییانە كتێبە دوو بەرگییەكەى خۆى دەربارەى سینەما نووسیوە. لەم دوو بەرگەدا هەوڵیداوە پەیوەندی نێوان جوڵە و وێنە لەلایەكەوە و كات و وێنە لەلایەكی دیكەوە شیبكاتەوە. دولۆز ناوی لەم كتێبە ناوە لۆژیكی سینەما و لە چوارچێوەى ئەم كتێبەدا بەشێكی لە چەمكە سینەماییە تایبەتەكانی ئەم بوارە لێكداوەتەوە. تەنانەت كتێبی فرانسیس بەیكن: لۆژیكی هەستیاری لەژێر سایەى چەمكە فەلسەفییەكاندا نووسیوە. ئەو لە شوێنێكدا دەڵێت لەم رووەوە خەریكی ئەدەبیات بووە، كە تێیدا چەمكی ژیان بەشێوەیەكی قوڵ ئامادەیی هەبووە. بە شێوەیەكی گشتی ئەدەبیات هەستی ژیان لەخۆیدا زیندوو دەكاتەوە. دولۆز لە چاوپێكەوتنێكی كۆتایی تەمەنی خۆیدا بە راشكاوی دەڵێت هەر شتێكی نووسیبێت تەنها بۆ خەریكبوونی خۆى بووە دەربارەى چەمكی ژیان. ئەو بەر لە خۆكوشتنەكەى لە نۆڤەمبەری 1995، لە گوتارێكی كورت، بەڵام قوڵی فەلسەفیدا دەربارەى شیكاركردنی پەردەیەكی كتێبی “هاوڕێی هاوبەشمان”ی چارلز دیكنز، نووسیویەتی رووخساری فریودەر، كە هەمووان نەفرەتیان لێكردووە، تا بەردەرگاى مردن دەچێت، بەڵام خەڵكی لەكۆتاییدا تێبینی ژیان لە رووخساری ئەودا دەكەن، هەرچەندە هیچ كەسێك ستایشی ژیانی ئەو ناكات، بەڵام دەشێت ئارەزوو بۆ ژیان لەودا ببینرێتەوە. بە شێوەیەكی گشتی، دولۆز نووسیویەتی دیكنز بە روونی دیاریكردن و وێنەی ژیان بە بەرجەستەیی دەبینێت. كەواتە دولۆز لە كۆى نووسراوە ئەدەبی و هونەرییەكانی خۆیدا فەلسەفەى تایبەتی خۆى پراكتیزە كردووە و ئەو راستییانەى لە بوارى فەلسەفەدا دۆزیویەتنەوە و لێكیداونەتەوە، لە ئەدەبیات و هونەردا بۆیان دەگەڕێت. بەم هۆیەوە پرۆژەى “رەخنە و كلینیك”ی دولۆز، پەیوەندییەكی نزیكی بە شیزۆشیكاریی خۆیەوە هەیە. ئەو هەوڵدەدات بیسەلمێنێت، كە كارەكتەری ئەدەبی، رووخسار و ئەدگارێكی سكیزۆفرینیكە و بۆ تێگەیشتن لە رەفتار و حاڵەتەكانی ئەو، دەبێت سوود لە شیزۆشیكاری وەربگرین. لە راستیدا ئەم چەمكانە ریشەكەیان لە كتێبەكانی وەك ئەنتی-ئۆدیپ و هەزار فلاتدا هەیە. لەم میانەدا پێویستە ئەم خاڵەیش زیاد بكەین، كە بەدیدی دولۆز، هونەر و ئەدەبیات جگە لە تێگەیشتن و وێنەكێشانی ژیان هیچ ئامانجێكی دیكەیان نییە و نووسەران و هونەرمەندان هەمیشە هەوڵیانداوە تاوەكو ژیان و هەوراز و نشێوەكانی باس بكەن و وێنەى بكێشن. كەواتە ئەو ئەدەبیات و هونەر وەك ئامانج سەیر ناكات، بەڵكو وەك ئامرازێك لێیان دەڕوانێت بۆ بەدواكەوتن و تێگەیشتن لە رەگەزەكانی ژیان. بەم هۆیەوە بوو دولۆز بە راشكاوی دانی بەوەدا نا، كە قۆناغێك لە بیركردنەوەى ئەدەبی رەخنە و كلینیكدا گەیشتووەتە بەردەم دەروازەى یەكێتی و لەنێوانیاندا هیچ مەودایەك نەماوەتەوە.
سەرچاوە:
اندیشەهاى فلسفی در پایان هزارە دوم، گفتگو با محمد ضيمران، نشر هرمس، تهران، 1380، ص177-188.
بابه‌تی: گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت