لەبارەی چەمكی كۆمەڵی مەدەنییەوە

نووسینی : ئەردەڵان عەبدوڵا

لەم چەند ساڵەی دواییدا، زۆر بە خەستی باس لەچەمكی ( كۆمەڵی مەدەنی) دەكرێت. سەیری هەر گۆڤار و رۆژنامەیەك دەكەیت، پڕیەتی لەم دەستەواژەیە. لە شاشەی تیڤییەكان و ستۆدیۆیی ڕادیۆكانەوە، هەمووكاتێك گوێمان لەم ووشە تازەیە دەبێت.
لێ كێشەكە لەوەدایە هەتاوەكو ئەمڕۆش زۆر كەس ئەم دەستەواژەیە بەكاردەهێنێت و زۆرجاریش زۆر شیلگیرانە داكۆكی لێدەكات، بەبێ ئەوەی لە كرۆك و ناوەڕۆكی ئەم دەستەواژەیە تێبگات. دیارە بەس تەنها ئێمەی كورد نین كە تووشی پەتای كۆمەڵی مەدەنی بووین، بۆ نموونە عەرەبەكانیش زۆر بە گەرمی باسی كۆمەڵی مەدەنی دەكەن. بەڵام ئەوان ئەوەیان باشە كە كۆمەڵێك كتێبیان لەمبارەیەوە نووسیوەو زۆرێكیش لە سەرچاوە ئوروپییەكانیان وەرگێراوەتە سەر زمانی عەرەبی. لێ ئێمەی كورد هێشتا لەم بوارەدا زۆر لە دواوەین، تەنانەت من تاوەكو ئێستاش لێكۆڵینەوەیەكی باشم لەمبارەیەوە دەستنكەوتووە، كەلەسەر كۆمەڵی مەدەنی نووسرابێت.
دیارە ڕاستە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لەچاو چەمكەكانی تردا نوێیە، لێ ئەمیش مێژووییەكی دێرینی لە خەباتكردن هەیە. چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بەتایبەتی لەپاش داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە، زۆر بە گەرمی هاتۆتە ناو میدیای كوردییەوە. چەندین ڕێكخراویش بەناوی ڕێكخراوی كۆمەڵی مەدەنییەوە دروستكراون. هەرچەندە كەمترین خزمەت لەم بوارەشدا ناكەن. من لەم ووتارەمدا هەوڵ دەدەم تیشكێك بخەمە سەر ئەم چەمكەو، زانیارییەكی تارادەی پێویست لەمبارەیەوە بە خوێنەری هێژا بدەم.
پێناسەی كۆمەڵی مەدەنی
دیارە كۆمەڵێك پێناسەی جیاواز و هەمەجۆر بۆ كۆمەڵی مەدەنی دەكرێت. هەر یەكەو بەپێی بۆچوون و بەرژەوەندی تایبەتی خۆی پێناسەی كۆمەڵی مەدەنی دەكات، بەتایبەتی لە كوردستاندا. بەڵام بە كورتی دەتوانین بڵێین كە كۆمەڵی مەدەنی بریتییە لە :
هەر چالاكییەك یان جووڵانەوەیەكی ناو كۆمەڵگا، بە شێوەیەكی خۆبەخشی و ئازاد و سەربەخۆییانە، ئەندامانی كۆدەبنەوە بۆ بە دیهێنانی ئامانجێك، ئاواتێكی دیاركراو، كە خزمەتی كۆمەڵێكی دیاریكراو، یان گروپێك، تەنانەت زۆرینەی هاوڵاتییانی كۆمەڵ بكات. بۆ نموونە ئەو چالاكییانەی كەلە پێناو ( ئازادی تاكەكەسی، دژایەتییكردنی جەنگ و بڵاوكردنەوەی ئاشتی، نەهێشتنی هەژاری، چەوساندنەوەی ژنان، داكۆكیكردن لە مافی كەمەنەتەوەو بێگانەكانی وڵات). یان دەكرێت لە پێناوی ئامانجێكی تەندروستیش بێت بۆ نموونە ( ئەو بزاڤانەی كە پشتگیری لە نەكێشانی جگەرە لە شوێنە گشتییەكان دەكەن) یان ژینگە پارێزیی1.
بە كورتییەكەی هەموو ئەو جوڵانەوە جەماوەرییانە دەگەیەنێت، كە بۆ ئامانجێكی ( سیاسیی، ئابووری، ئایینی، ئێتنی، ژینگەپارێزیی، ئاژەڵ دۆستیی) دەكرێت. ئەو بزاڤانەی كە دەیانەوێت فشاربخەنە سەر بڕیاریی سیاسی وڵات و هەوڵی گۆڕینی سیاسەتێك دەدەن، كەدژ هزر و بەرژەوەندی كۆمەڵێكە.
لەلایەكی تریشەوە كۆمەڵی مەدەنی برییتییە لە جۆرە بزاڤێكی خۆبەخشانە، كەئامانجی یارمەتییدان و خزمەتگوزاری دابینكردنە بۆ خەڵكانێك كە پێویستییان بە یارمەتیی خەڵكی تر هەیە، وەكو رێكخراوە مرۆڤ دۆست و خێرخوازەكان، ئەوانەی كە بواری خزمەتگوزارییدا ئەكتیڤن و یارمەتیی پێشكەشی خەڵكانی هەژار و نەخۆش و پیر و پەككەوتوو دەكەن.
خەڵكانێكیش پێیان واییە كە كۆمەڵی مەدەنی واتە، هەموو كارووچالاكییەكی ناحكومی دەگەیەنێت، كەلەلایەن گرووپێك یان كۆمەڵێكی سەربەخۆوە ئەنجام دەدرێت. هەربۆیە زۆرجار دەستەواژەی رێكخراوە ناحكومییەكان بەكاردەهێنرێت2.
بەڵام بەگشتی دەتوانم بڵێم كۆمەڵی مەدەنی زیاتر ئەو چالاكییانە دەگرێتەوە، كە خەڵكانێك یان گرووپێكی خۆبەخش ئەنجامی دەگەیەنن، بۆ بەدیهێنانی ئامانجێك كەلایان پیرۆز یان گرینگە، بەبێ ئەوەی بیر لە سوودی تایبەت یان بەرژوەندی شەخسی بكەنەوە.
لەڕووی هزریشەوە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی مانای كاركردن لە پێناو كۆمەڵیەك كەلەسەر بنەوای دیموكراسیی بونیاتنرابێت. كۆمەڵگایەك كە ڕێز لە مافەكانی مرۆڤ، ئازادی تاكەكەسی، تۆلێرانس (لێبووردەیی)، شەفافیەت، سەروەریی یاسا، جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و عەلمانییەت دامەزرابێت. بە واتاییەكی تر هەوڵدانێكە بۆ دامەزراندنی كۆمەڵیەكی مۆدێرن و پلورالیزم.
دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لەگەڵ ڕێنانساز و شۆرشێ پیشەشازیی لەئوروپا سەریهەڵدا. كۆمەڵی مەدەنی هاوشانی چەمكە فكرییەكانی ( تۆلێرانس و ئازادی و عەلمانییەت ) سەریهەڵدا. دیسانەوە ئوروپا بە دایكی ئەم چەمكە گرینگ و مۆدێرنەی مرۆڤایەتیی دێتە ژماردن و كۆمەڵێك بیرمەند و فەیلەسووفی مەزنی ئوروپی، لەم بوارەدا كارییانكردووە، كەهەوڵ دەدەین بەكورتی باسی هەندێكیان بكەین.
مێژووی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی /
دیارە ڕاستە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لەم چەند ساڵەی دواییدا گەیشتۆتە لای ئێمە،لێ مێژووی ئەم چەمكە زۆر كۆنە. بەشێوەیەكی گشتی مێژووی ئەم چەمكە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەڤدەهەم، بەتایبەتی لەپاش شۆرشی ئینگلیزی، لەو كاتانەدا بە خەستی جارێكی تر باسی دەوڵەت و كۆمەڵگا هاتەوە ئاراوە. قسەكردن و گفتووگۆی چڕوپڕ لەبارەی كۆمەڵی مەدەنییەوە هەتاوەكو سەدەی هەژدە بەردەوام بوو.
نیرا چاندۆك دەڵێت :
“دیارە دەركەوتنی ئەم چەمكە گرینگ بوو لە بوارەكانی پەیوەندیدار بە تاك، پەیوەندی تاك بە دەوڵەت و كەسانی دی كۆمەڵگاوە. كۆمەڵی مەدەنی جیابوونەوەی ڕوونی ژیانی مەدەنیی و سیاسییە لە یەكدای، جیاكارییەك لە ڕابوردوودا بە گشتیی نەناسراوبوو. یەكەمین نیشانەكانی ئەم چەمكە تازەیەش لە شكڵبەندییەكانی لۆك و هۆبزدا دەركەوت، كەهەردووكیان تیورەسازیی سەرەتایی نوێگەریبوون.3″

مامۆستا و بیرمەندانی ئەم چەمكە
دیارە لەبارەی كۆمەڵی مەدەنی و داڕشتنەوەی رۆڵی دەوڵەت و تاك و، پەیوەندی ئەم دوانە پێكەوە، نیقاشێكی گەورە لە نێوان فەیلەسووفانی ڕۆژئاوا بەرپا بوو. ئەم نیقاشە هەتاوەكو كۆتایی سەدەی بیستەمیش بەردەوام بوو. هەتاوەكو سەدەی هەژدە، هەمان پێناسەی ئەرستۆ ( كۆمەڵی سیاسیی) بۆ كۆمەڵی مەدەنی دەكرا. لێ پاشان ئەم چەمكە لەیەكتری جیاكرایەوە.
فەیلەسووفی ئینگلیزی جان لۆك، كە ئەویش بە یەكێك لەباوكە مەزنەكانی كۆمەڵی مەدەنی مۆدێرن دەژمێرێت، لەم بارەیەوە دەڵێت :
” كۆمەڵگا سەرچاوە لەسروشتی مرۆڤەوە وەردەگرێت، بەڵام كۆمەڵگا بۆ ئەوەی بەردەوام بێت، دەبێت كۆمەڵیەكی مەدەنی بێت، واتە كۆمەڵیەك بێت لەسەر بناغەی مەدەنیەت و هەنگاونانی دوولایەنە ڕاوەستابێت. كۆمەڵیەكی یاساڕێژ كە تێیدا تاكەكان سنوردارێتییەك بۆ مافی خۆیان قبوڵبكەن و دوخێكی سیاسی كە تیایدا تاكەكان ملكەچی یاسا مەدەنییەكان و پەیمانی دوولایەنەن، شتێكە كە دەبێت هۆشیارانە دروستبكرێت.4″
دیارە ئەم بۆچوونەی لۆك زیاتر دژی بۆچوونەكەی ئەرستۆ بوو بەتایبەتی ئەو چەمكە كە مرۆڤ وەكو ” ئاژەڵی سیاسی” دادەنا. هەروەها لۆك بەتەواوەتی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، لە چەمكی كۆمەڵی سیاسی ئەرستۆ جیاكردەوە. لەلایەكی ترەوە بە بۆچوونی لۆك، مرۆڤ بۆ ئەوەی مافەكانی وەكو : مافی موڵكداریی، گواستنەوەی دارایی، مافی ئازادیی، بپارێزێت و ئەم مافەنەی بەدیبهێنێت، دەچنە ناو كۆمەڵی مەدەنییەوە.
لەلایەكی ترەوە ئێمانوێل كانتی فەیلەسووفی ئەڵمانی، هەوڵیدا جۆرێكی تر پێناسەی كۆمەڵی مەدەنی بكات. كانت دەڵێت :
” مرۆڤ دەبێت لە دۆخی سروشتیی كە تیایدا هەركەسێك بەپێی هەوەس و ئارەزووەكانی خۆی دەسوڕێتەوە، بێتە دەرێ و پەیوەندی بەكەسانی ترەوە بكات. مل بۆ سنوردارێتییەكی یاسایی و دەرەكی گشتی بدات. بە واتایەكی تر، دەبێت مرۆڤ بە پلەی یەكەم بچێتە ناو دۆخی مەدەنییەوە.5″
بەلای كانتەوە كۆمەڵی مەدەنی جۆرێكە لە قۆناغێكی پێشكەوتووی گەشەكردنی مرۆڤ. كەلە قۆناغێكی سروشتییەوە هەنگاو بەرەو كۆمەڵیەكی مەدەنی دەنێت. ئەمەش خۆی لەخۆیدا گۆڕان و پێشكەوتنێكی گەورەی ئاوەزی مرۆڤ دەگەیەنێت. واتە كۆمەڵی مەدەنی قۆناغێكی پێشكەوتووی مرۆڤایەتی دەگەیەنێت.
یاساناس و سیاسی ناوداری فەرەنسی ئەلێكسی دو توكوڤیێ Alexis de Tocqueville ساڵی 1835 كتێبێكی لەبارەی دیموكراسیی ئەمریكاوە نووسی، بەناونیشانی De la démocratie en Amérique
توكوڤیێ لە م كتێبەیدا هەوڵ دەدات كە پێناسەیەكی نوێ بۆ چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بكات و، لەهەمانكاتیشدا ئامانجەكەی بە ڕوونیی دەردەخات. ئەو پێی وایە، كە ” دیموكراسیی بوونی جەماوەر” وەكو لەمبەرێك وایە كە دەتوانێت ڕێگا لە ” دیكاتۆرییەتیی زۆرینە ” بگرێت 6.
بەڵام یەكێك لەو كەسانەی كەبۆ یەكەمینجار توانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بەكاربهێنێت و شرۆڤەیەكی ڕوونی بۆ بكات، بیرمەند وسیاسیی ناوداری ئیتاڵی ئەنتۆنیۆ گرامشییە ( 1891/1937)بوو. گرامشی لە كتێبی ” دەوڵەت و كۆمەڵی مەدەنییدا” هەوڵیداوە پێناسەییەكی نوێ بۆ دەوڵەت و كولتووریی زۆرینە”زاڵبوونی كولتووریی ئوروپی كە خۆی بە كولتووریی سەرەكیی دادەنێت ” دارشتەوە.
گرامشی پێی وایە :
” ئەوەی كە دەتوانێت دەوڵەت لە دیكتاتۆری بپارێزێت، دەزگا تەقلیدییە بیرۆكراسییەكانی نییەتی، كە خاوەنی هەژمونی دەسەڵاتن بەسەر كۆمەڵگادا، بەڵكە ئەوە كۆمەڵی مەدەنییە كە دەتوانێت دەوڵەت بپارێزێت، هەروەها ئەوە ڕای گشتییە كە رۆڵی سەرەكیی لەم بوارەدا دەگێرێت.7″
دیارە گرامشی بە توندی ڕەخنەی لە دیدی بیرمەندە ڕۆژئاواییەكان دەگرت، كە كولتووری ئوروپییان بە كولتووری سەنتەر دادەنا. لەم بوارەشەدا هەوڵێكی ئێجگار گرینگی داوە.

چەمكی كۆمەڵی مەدەنی و شارنشینی
دیارە خەڵكانێكی زۆر پێیان وایە كە چەمكی مەدەنی لەگەڵ شاردا دێتەوەو لەگەڵ دروستبوونی شار و مۆنۆپۆڵەكاندا پەیدابووە. بە واتاییەكی تر پێیان وایە، كە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، چەمكێكی شارییە. دیارە لەپاش دروستبوونی شار و پەیدابوونی كولتوور شار، چەمكی كۆمەڵی مەدەنییش پێشكەوت.
شار كۆمەڵێك ڕێساو یاسای تایبەتیی بە خۆی دانا، كە زۆرجیاوازتربوو لە كولتووریی لادێ. تاك لە شاردا ” ئینتمای” لە ( خێڵ، بنەماڵەوە، ناوچەوە” دەگۆرێت بۆ ” خود، رێكخراویی مەدەنی، دەوڵەت “. لێرەدا تاك دەتوانێت واز لە ئینتمای خۆی بۆ خیڵ بهێنێت و ئینتمای خۆی بۆ شتی تر بگۆرێت، بۆ نموونە بۆ نیشتمان، پارتێكی سیاسیی، رێكخراوێكی مەدەنی.
دەتوانم بڵێم شار بە یەكێك لە هۆكارە گرینگەكانی سەرهەڵدانی چەمكی مەدەنیی دادەنرێت. شار و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، هەردووكییان تەواوكەریی یەكترین. دیارە شاریش قۆناغێكی پێشكەوتوویی ژیانی مرۆڤایەتیی دادەنرێت. لەهەمانكاتیشدا بە نیشانەییەكی گرینگی پێشكەوتنی كۆمەڵكان دادەنرێت.
تاك تەنها لەناو شاردا دەتوانێت ئازادبێت، تەنها لەشاردا دەتوانێت لە كۆت و بەندی ” خێڵ، بنەماڵە، ئایین” ڕزگاریی بێت. تاك تەنها لەناو شاردا دەتوانێت بە تەواویی مافەكانی ژیانی خۆی بگات، جا مافی ماددیی بێت یان مەعنەویی. شار ئەو فەزاییەیە كە تاك دەتوانێت تێیدا گەشەبكات و تواناكانی خۆی تێیدا بەرجەستە بكات و بە مافەكانی خۆی بگات. هەربۆیە چەمكی كۆمەڵی مەدەنیش، لەگەڵ شارنشینیدا پەیوەندییەكی ئێجگار بەتینیان هەیە.

چەمكی كۆمەڵی مەدەنی و بۆرجوازیی
لەپاش شٶرشی پیشەشازیی و ڕێنانساز و سەرهەڵدانی كۆلۆنیالیزمی ئوروپی، هەموو ئەمانە ڕێگایان خۆشكرد بۆ لەدایك بوونی چینێكی نوێ،كە تەواو جیاوازە لەگەڵ ئەو چینە كۆمەڵاییەتییانەی كە پێشتر مرۆڤایەتیی بینیبووی بە خۆیەوە. لەدایك بوونی چینی بۆرجوازیی لە ئوروپا، رێگای خۆشكرد بۆ رووخاندنی ئەو بەها و نەریتە كۆنانەی كە پێشتر زاڵ بوون بەسەر كۆمەڵگادا و، لەهەمانكاتیشدا لەدایك بوونی كۆمەڵێك چەمك و بەهای نوێ، بۆ ئەوەی جێگای كۆنەكان بگرێتەوە.
بۆرجوازیی لەهەناوییدا بەیەكێك بە بەرگرییكەرە سەرسەختەكانی ( تاكگەرایی، بازاڕیی ئازاد) دەژمێرێت. هەر لەسەرەتاوە بیرمەندە گەورەكانی كۆمەڵی مەدەنی، بە گرینگیی و بایەخێكی گەورەییان بە پیرۆزیی موڵك و سامانی تاك دەدا، بۆ نموونە جان لۆك، زۆر جەختی لەسەر پیرۆزراگرتنی موڵكی خەڵكی دەگرت. دەتوانم بڵێم كە چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی و بۆرجوازیی تەواوكاریی یەكترین.
نیرا چاندۆك دەڵێت :
” كۆمەڵی مەدەنیی تەنها كاتێك بوو بە چەمكێكی ڕوون و گونجاو كە بواریی مەدەنی بە باشی دروستبوو. دروستبوونی بواری مەدەنیش خۆی دەرئەنجامی سەقامگیریی سەرمایەداریی بوو.8″
لەگەل لەدایكبوونی سیستەمی سەرمایەداریی، كۆمەڵێك چەمك و نەریتیی نوێ لەدایك بوون. دیارە ئەمەش لەبەرئەوەی كە سیستەمی سەرمایەداری، چیتر نەیدەتوانی لەگەڵ كولتووریی سیستەمی دەرەبەگایەتییدا بگونجێت، هەربۆیە ناچاربوو كە كولتوورێكی نوێ جێگای كولتوورە كۆنەكە بگرێتەوە.
سەرمایەداریی زاڵبوونی هەژموونی ” خێڵ، ئایین ” بەسەر تاك دا لەبەرژەوەندی ئەودا نەبوو. بەڵكە سەرمایەداریی پێویستیی بە هێزێكی كاریی ئازاد هەبوو، كە چ وەختێك بیەوێت بەكاریبهێنێت و سوود لە تواناكانی وەربگرێت. هەركاتێكیش پێویستیی پێ نەما، فرێی بداتە دەرەوە. ئەو زنجیر و كۆت و بەندانەی كە ( خێڵ، ئایین) لە دەوریی تاكدا دایاننابوو، لە بەرژەوەندی ویدا نەبوون، هەربۆیە هەموویانی رووخان. بەڵام لەجیاتیی ئەو زنجیرانە، سەرمایەداریی تاكی بە كۆمەڵێك زنجیریی تر بەستەوە.
لێ ئەوەی گرینگە بیزانین ئەوەییە، كە سەرمایەداریی و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، پەیوەندییەكی ئێجگار قووڵیان پێكەوە هەیە و تەواوكاریی یەكتریشن.
پایەكانی كۆمەڵی مەدەنی
دیارە كۆمەڵی مەدەنی وەكو هەر چەمكێكی تری فكری لەسەر كۆمەڵێك پایە دانراوە. هەموو ئەو پایانەش پێكەوە ئینجا دەتوانن تەلاری كۆمەڵی مەدەنی دروستبكەن. بە نەبوونی یەكێك لەو پایانە، ئەم تەلارە ناتەواو و ناشرین دەردەچێت. لێرەدا هەوڵ دەدەم بە كورتی باسی هەریەك لەو پایانە بكەم، كە كۆمەڵی مەدەنی لەسەری وەستاوە.

1.بوونی سیستەمێكی دیموكراسی
بەبێ بوونی سیستەمێكی سیاسیی كەپشت بە پرەنسیەكانی دیموكراسی ببەستێت، ناتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنی بكەین. دیارە كە باسی سیستەمی دیموكراسیی دەكەین، مەبەستمان ئەوەیە، كە دەسەڵاتی سیاسی لە ڕێگای هەڵبژاردنێكی ئازاد و بێگەردو دوور لە ساختەكارییەوە دابمەزرێت. سیستەمێك كە چەندین پارتی سیاسیی، تێیدا كێبركێی بكەن لە نێوانیاندا و، زۆر ئازادانە هەر پارتە بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی خۆی، بۆ حوكمرانی، دەسەڵاتی سیاسیی، كۆمەڵگا، ئابووریی، ئاشتی و جەنگ، داهاتووی وڵات، بۆ جەماوەرە دەربخات.
هیچ سیستەمێكی دیموكراسیی بە بێ بوونی پارتی سیاسی جیاواز، كەلە رووی فكر و پرەنسییب و دیدیان بۆ داهاتوو جیاواز بن لەیەكتری، سەرناگرێت. بەبێ بوونی چەندین گووڵ، هیچ كاتێك باخچەی دیموكراسیی سەوز نابێت. كۆمەڵی مەدەنییش واتە، ڕێگە دان بە دیدی فكریی و سیاسیی جیاواز، تا بە ئازادانە قسەی خۆیان لەبارەی كۆمەڵگاو داهاتووی وڵات بكەن.
لەهەمانكاتیشدا پێویستە لە ڕێگای هەڵبژاردنێكی ئازادەوە، گەل سەران و نوێنەری خۆی دیاریی بكات. دەبێت هەلوومەرج و كەشووهەوای ئازاد بۆ هەموو كەسێك برەخسێنرێت، بۆ ئەوەی پەیامە سیاسیی و بەرنامەكانی پارتەكەی بە خەڵكی بگەیەنێت. ئەمەش یەكێكە لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی كۆمەڵی مەدەنی.
2. فەراهەمكردنی ئازادی تاك و كۆمەڵ
یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی ئازاییە. چ ئازادیی تاك یان كۆمەڵ. لەهیچ وەختێكدا كۆمەڵی مەدەنیی بەبێ فەراهەمكردنیی ئازادیی، سەرناكەوێت و جێگیر نابێت. دیارە خەباتی مرۆڤ لەپێناویی ئازادیدا، مێژووییەكی ئێجگار دوورودرێژ و خوێناویی هەیە. سەیریی لاپەڕەی مێژوویی هەركۆمەڵیەك یان نەتەوەو وڵاتێك بكەیت، دەبینیت تاكەكانی خەباتێكی ئێجگار گەورەو خوێناوییان لەپێناویی ئازادیدا كردووە. دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنیش كاتێك بەرەو پێشەوەچوو، ئەوكاتەی كە ئازادیی توانی بەیەكجاریی ببێتە كۆڵەیەكی بنەرەتیی كۆمەڵگا.
گەورە فەیلەسووفی هۆڵاندیی سیپۆنزا، كەبەباوك و مامۆستای ئازادیی و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت و لەم بوارەشدا كۆمەڵێك ووتار و كتێبی نووسیوەو، هەتا مردنیش زۆر شیلگیرانە بەرگریی لە هەردوو چەمكەكە كردووە. سیپۆنزا دەڵێت :
“هێزی گەورەی كۆمەڵگا لەوەدایە كە زۆرترین بڕی ئازادیی دەستەبەر بكات.”
دیارە لەوكاتانەدا تۆماس هۆبزی فەیەلسووفی ئینگلیزیی، كەبەیەكێك لە داكۆكیكەرانیی بیری دەسەڵاتی رەهای دەوڵەت بوو، سیپۆنزا زۆر بە توندی دژی ئەم بۆچوونەی هۆبز وەستایەوە. سیپۆنزا دەڵێت :
” پێویستە لەسەر دەوڵەت ئاشتیی و ئاساییش بەرقەراربكات، بەڵام بەبێ ئەوەی مافی ئازادیی لە مرۆڤەكان زەوت بكات، ئەو مافەی كە بنەوای هەموو سیستەمێكی كۆمەڵایەتییە،،،،بە ڕای من هیچ شتێك هێندەی سەركوتكردنی ئەقڵ و رادەربڕین و بیروڕا، هەڕەشە ومەترسیی نییە بۆ سەر قەوارەی دەوڵەت 9.”
جان لۆك (1632.1704) لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا ( پەیامێك لەبارەی حكومەتی مەدەنی)، دەڵێت : ( هەموو مافێك بریتییە لە ئازادیی و یەكەمین مافیش تەنیا مافی ئازادییە.10″
جان جاك رۆسۆی فەیلەسووفی ناوداری فەرەنسیش ” 1712 /1778″ كەبەیەكێك لە داكۆكیكەرانی بیری ئازادیی و مافی مرۆڤ دادەنرێت، زۆر لە فەیلەسووفانی تری پێش خۆی داكۆكی لە چەمكی ئازادیی دەكات. ئەو پێی وایە كە هیچ مرۆڤێك ناتوانێت واز لە مافی ئازادی خۆی بهێنێت، چونكە ئەم مافە گوزارشت لە بوونی مرۆڤ دەكات. رۆسۆ دەڵێت :
” دەستبەرداربوونی مرۆڤ لەئازادییەكانی، واتە دەستبەرداربوونی لە خەسڵەتی مرۆڤ بوون و مافەكانی مرۆڤ و ئەركەكانی مرۆڤیش،، دەستبەرداربوونیش لەم شتانە هەرگیزاو هەرگیز لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا ناگونجێت. سەندنەوەی ئازادی لە ئیرادەمان، واتە سەندنەوەی هەموو خەسڵەتێكی مۆڕاڵی لە ڕەفتارو كردەوەكانمان.11″
دیارە ئازادی بە یەكێك لە كۆڵە سەرەكییەكانی كۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت، بەبێ بوونی ئازادیی مەحاڵە كۆمەڵی مەدەنی سەربگرێت. دیارە زۆرجار خەڵكانێك پێیان وایە كەباسی ئازادیی دەكەین تەنها مەبەستمان ئازادی سیاسیی، یان تەنها ئەوان جەخت لەم خاڵە دەكەنەوە، بەڵام لەراستیدا هەتاوەكو تاك لەهەموو بوارەكانی ژیانیدا ئازاد نەبێت، ناتوانرێت كۆمەڵیەكی مەدەنی دروستبكەین.
دیارە مرۆڤیش ئازادیی تەنها لە بواری سیاسیدا ناوێت، بەڵكە پێویستە تاك لەهەموو بوارەكانی ژیانیدا ئازادانە بژی “كۆمەڵایەتی، ئایینی، رێكخراوەیی”. گەر كەسێك نەتوانێت ئازادانە هەڵسووكەوت بكات و راوبۆچوونە تایبەتییەكانی خۆی دەرببرێت، ناتوانین بەو كۆمەڵگایە بڵێین ئازادە. بۆ نموونە پێدەچێت لەهەندێك كۆمەڵگادا كارێكی ئاسان بێت كە تاك رای خۆی لەسەر مەسەلە سیاسییەكان دەرببڕێت، بەڵام زۆر كارێكی زەحمەت و دژاواربێت، ڕەخنە ئاراستەی دەسەڵاتیی ئایینی یان دژی نەریتی كۆنی كۆمەڵگا بوەستێتەوە.
بۆ نموونە لە كۆمەڵگا رۆهەلاتییەكاندا بەتایبەتی لەپاش بەهاری عەرەبی، تاڕادەیەكی زۆر بواری ئازادی سیاسی فەراهەمكراوە، بەڵام لەبواری ئازادی ئایینی و تاكگەرایی، زۆر بەرەو دواوە دەچێت، بەجۆرێك كە پێشتر تاك لە سەردەمی دیكتاتۆرەكاندا، زیاتر لە بوارە مەدەنییەكاندا ئازاد بوو هەتاوەكو ئەمڕۆ، چونكە ئەمڕۆ لایەنی ئیسلامییە سیاسییەكان، زۆر بەهێزبوون و ئەوانیش بەهەموو شێوەیەك دژی رەخنەگرتنن لە ئایین و نەریتە كۆنەكانی كۆمەڵگا.
بە بروای من هیچ وەختێك ئێمە ناتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنی و دامەزارندنی سیستەمێكی پلورالیزمی بكەین، هەتاوەكو تاك بە شێوەیەكی تەواوەتیی بە مافی ئازادیی خۆی نەگات. گەر كەسێك نەتوانێت ئازادانە قسەبكات و بریاری خۆی بدات، بۆ نموونە چۆن دەتوانێت واز لە ئینتمای خۆی لە ‘ خێل، یان ئایین، یان بنەماڵە ” بهێنێت،و ئینتمای خۆی بۆ رێكخراوێكی مەدەنی بگۆڕێت. لەبەرئەوە هیچ كاتێك كۆمەڵی مەدەنی بەبێ بوونی ئازادی سەرناگرێت.

3. جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و عەلمانییەت
هەتاوەكو كۆتایی سەدەی نۆزەدەهەمیش ئایین رۆڵێكی ئێجگار گەورەی هەبوو بەسەر تاك و كۆمەڵی ڕۆژئاواییدا. بیرمەندن و فەیلەسووفانی ئوروپا، لەسەدەی هەڤدەوە كەوتنە خەباتێكی گەورە لە پێناویی جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت. دیارە جان لۆك یەكێك بوو لە داكۆكیكەرانی ئەم چەمكە. ئاخر گەر دین هەژموونی خۆی بەسەر تاك و كۆمەڵگادا بسەپێنێت، مەحاڵە بتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنی بكەین. چونكە كۆمەڵی مەدەنی باوەڕیكی تەواوەتی بە لێبوردەیی ئایینی و ئازادیی تاك لە هەڵبژاردنی ئایین و مەزهەبدا هەیە. ئەمەش لەگەڵ زاڵبوونی دین بەسەر تاك و كۆمەڵگادا ناگونجێت.
جان لۆك لەپاش شەڕە مەزهەبییە خوێناوییەكانی ئوروپا بە گشتی و ئینگلاند بەتایبەتی، كەوتە خەبات لە پێناویی جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت.
جان لۆك دەڵێت :
)هەر كەنیسەیەك بە بڕوای خۆی مەسیحی پەتییە و بە بروای خۆی ئەوانی دیش هەڵە و مورتەدەن. هەموو كەسێك بروا وایە ئەوەی خۆی باوەری پێیەتی هەقیقەتە و هەرچیەكیش كە جیاوازە لەو، وەك هەڵە مەحكوم دەكات. گەر مافی سەركوتكردن بە كەنیسەیەك بددرێت، ئەوا ناچارین هەمان ماف بە كەنیسەكانی تریش بدەین.)
لۆك، زۆر دژی ئەوەبوو كە دەوڵەتێكی ئاینی دروسبێت و، ئایین ببێتە ناسنامەو مەرجەعی سەرەكی دەوڵەت، چونكە ئەو پێی وابوو كە گەر دەوڵەتێك بیەوێت مەدەنی بێت، نابێت دەوڵەتێكی ئاینی بێت. جان لۆك لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا ( نامەیەك دەربارەی لێبوردن) دەڵێت :
بەو پێیەی جێبایەخی دەسەڵاتی مەدەنی بریتییە لە بەرژەوەندی مەدەنی و ئەو مەسەلانەی پەیوەندییان بە دنیاوە هەیە، ئەوا دەسەڵاتی ئایینی بۆی نییە خۆی لە كاروبارەكانی هەڵقورتێنێت، لەبەرامبەریشدا پێویستە یاساكانی دەوڵەت لە بیروباوەڕیی ئاینی بەدووربێت، ئەمەش مانای وایە نابێت باس لە دەوڵەتی مەسیحی بكەین، مادامەكی یاساكانی دەوڵەت سەروكارییان لەگەڵ شەریعەتی مەسیحیەتدا نییە.12
دیارە دەوڵەتی ئایینی ماوەیەكی زۆر لە ئوروپادا بەرقەرار بوو، هەرئەمەش بوو بەهۆی هەڵگیرسانی شەڕێكی خوێناویی مەزهەبی لە ناو ئوروپادا. لەبەرئەوە فەیلەسووفانی ئوروپا، پێیان وابوو باشترین چارەسەر بۆ كۆتایی هێنان بە شەڕی ئایینی و مەزهەبی لە ئوروپا و، سەقامگیربوونی ئاشتیی، جیاكردنەوەی دین بوو لە دەوڵەت.
فەیلەسووفی مەزنی فەرەنسی ڤۆلتێر، كەبە یەكێك لە داكۆكیكەرانی بیری ئازادی و دەوڵەتی مەدەنی دادەنرێت. ساڵی 1763 پاش چەندین ڕووداوی دڵتەزێن، كەناخی ڤۆلتێر دەهەژێنێت، كتێبێكی مەزن بەناوی ( ووتارێك لەبارەی لێبووردنەوە) دەنووسێت.
ئەم كتێبە دەبێتە بەرنامەیەكی درێژخایەن بۆ ورووژاندنی رای گشتی فەرەنسی، بە قازانجی دژایەتیكردنی دەمارگیری و هاندانی خەڵكی بۆ لێبووردەیی و قبووڵكردنی مەزهەب و دیدی جیاواز. هەروەها لەم كتێبەیدا، بەتوندی هێرش دەكاتە سەر كەنیسەی مەسیحی بەگشتی و كاسۆلیكی بەتایبەتی. ڤۆلتێر دەڵێت :
” مەسیحیەت مێژووی شانزە سەدە بەربەیەتە. سەردەمێكی درێژ بەسەر فەرمانڕەوایی مەزهەبی مەسیحیەتدا بەهۆی قووستەنینەوە نەڕۆیشتبوو كە ئاتانازیەكان و ئۆسبیەكان *، كەوتنە گیانی یەكدی و لەوساوە تا ئەمڕۆ هەمیشە كەنیسەی مەسیحی لە خوێندا غەرق بووە.”
ڤۆلتێر دەیەوێت سوود لە وانە تاڵەكانی مێژوو وەربگرێت، هەربۆیە دەڵێت :
ئەم جیاوازییە ترسناكانە كە چەند سەدەیەكی خایاندووە، وانەیەكی گرینگە سەبارەت بەوەی ئێمە دەبێت هەڵەكانی یەكدی ببەخشین. جیاوازبوون، بەدبەختی گەورەی مرۆڤەو ” لێبووردن” یش تەنها ڕێگا چارەیەتی.13
ڤۆلتێر پەنا بۆ بازرگانی دەبات و دەیەوێت لەم ڕێگایەوە، بۆچوونەكانی بسلەمێنێت.
لە بۆرسەی ئەمستەردام یان لەندەن یان بەسرەدا، كە زەردەشتی، یەهودی، موسڵمان، كاسۆلیك، پرۆتستانت، ئەرتەدۆكسی، هەر هەموویان مامەڵە پێكەوە دەكەن و خەنجەر بە ڕووی یەكدا هەڵناكێشن بۆ ئەوەی یەكێكیان ئەویدی بهێنێتە سەر دینەكەی خۆی. كەوابوو بۆچی ئێمە ” مەسیحیەكان” پاش ئەنجومەنی نیقیە * *بەردەوام كوشتار لەگەڵ یەكیدا دەكەین ؟.14
دیارە ڤۆلتێر لەو باوەرەدا بوو، كە بازرگانی دەتوانێت ڕێگا لە توندوتیژی و دەمارگیری ئایینی بگرێت. كارو خەباتی ڤۆلتێر لە پێناوی لێبووردندا، ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبوو، لە گەشەسەندنی بیری لێبوردن و دامەزراندنی كۆمەڵگای مەدەنی و فەراهەمكردنی ئازادی بیرورا.
ئامانجی كۆمەڵی مەدەنی ئەوەییە كە تاك بەشێوەیەكی تەواوەتی ئازاد بێت و بە مافەسروشتییەكانی خۆی بگات. لەبەرئەوە هیچ وەختێك تاك ناتوانێت بەم مافانەی بگات، گەر بێت، لە ژێر هەژمونی دەوڵەت یان ئایین یان نەریتی كۆمەڵگا ئازاد نەبێت. لەبەرئەوە جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت، بەیەكێك لە ئامانج و بەرنامە سەرەكییەكانی كۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت. لەبەرئەوە من زۆرم لاسەیرە كە ئێستا لایەن ئیسلامییەكان باس لە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی دەكەن. چونكە ئەمانە بەهیج شێوەیەك قبووڵی ئەوە ناكەن كە كەسێك بڵێت من باوەڕم بە خودا نییە. یان كەسێك چی دەخواتەوە یان چی لەبەر دەكات ئازادبێت، چونكە بەپێی تەعالیمی ئیسلامی بێت، تاك بە كۆمەڵێك ڕێسای ئاینییەوە بەستراوەتەوەو دەبێت بەو شێوەیە هەڵسووكەوت بكات. بەڵام كۆمەڵی مەدەنی پێی وایە كە تاك دەبێت تەنها ملكەچی ئەو یاسایەنە بێت، كە خۆی دایناون ولە خزمەتی تاك دان. واتە ملكەچی یاسا ئاسمانییەكان نەبێت. ئەمەش پێچەوانەی بەرنامەی پارتە ئاینییەكانە.

4. جیاكردنەوەی دەسەڵات و سەروەریی یاسا
یەكێك لە ئامانج و ئەركەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، كاركردنە بۆ كەمكردنەوە دەسەڵات و هەژموونی دەسەڵاتی سیاسیی بەسەر تاك دا. كاری بنەڕەتی كۆمەڵی مەدەنی، فشارهێنانە بۆ دەسەڵاتی سیاسیی كە تاوەكو تاك لە ژێر چنگی دەسەڵات ڕزگاربكات.
دیارە لەم پێناوەشدا هیچ كەسێك هێندەی فەیلەسووف و بیرمەندی گەورەی فەرەنسی ( شارل دی مۆنتسكیۆ.1689/1755) كاری نەكردووە. ئەو لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا ( رۆحی یاساكان،Lois des (Esprit زۆر شێلگیرانە پشتگیریی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان دەكات. خۆشبەختانە لەم چەند ساڵەی دواییدا بەڕێز ئیدریس شێخ شەرەفی ئەم كتێبە نایابەی كردووە بە كوردی و دەزگای موكریان چاپی یەكەم و دەزگای وەرگێرانیش چاپی دووەمی ئەم كتێبە نایابەی كردووە.
مۆنتسكیۆ دەڵێت :
” پێویستە یاساكان لەگەڵ سروشت و پرەنسیبی ئەو حكومەتەی كە دامەزراوە یان دادەمەزرێت بگونجێت، جا چ یاسا سیاسییەكان كە دەبنە هۆی پێكهێنانی دەوڵەت، چ یاسا مەدەنییەكان كە دەوڵەت دەپارێزن 15.”
واتە مۆنتسكیۆ پێی وایە كە یاسا مەدەنییەكان دەتوانن پارێزگاریی لە دەوڵەت بكەن. لەهەمانكاتدا ئەو پێی وایە كە تەنها یاسا دەتوانێت ئازادیی و ئاسایشی هاوڵاتییان بپارێزێت. لەمبارەیەوە دەڵێت :
“سەربەخۆیی دەسەڵاتی قەزائی، گرینگییەكەی هەر لەوەدانییە كە پاراستنی ئازادی سیاسیی دەستوور بیخوازێت،بەڵكو پێداویستییەكی زۆرئۆرگانییە كە مافی هاوڵاتیی پێویستیی پێیەتی تا لە ئاسایش و ئارامی و دڵنییایی بەهرەمەند بێت.”
مۆنستكیۆ پێی وایە كە جیاكردنەوەی دەسەڵات سوودێكی گەورەی هەیە بۆ كۆمەڵ و رێگرێكی زۆرگەورەشە لە دروستبوونی حكومەتی ستەمكار، چونكە بەم شێوەیە دەسەڵات تەنها لە دەستی كەسێك یان گروپێك كۆنابێتەوەو نابێتە هۆی دروستبوونی حكومەتێكی ستەمكار. لەكاتێكدا كە دەسەڵاتەكان بەسەر چەند دەزگایەكدا دابەشكران، هاوڵاتی كەمتر دەكەوێتە ژێر هەژموونی دەسەڵاتەوە.
ئەو دەسەڵاتی بەسەر سێ دەزگادا دابەشكرد: 1. دەسەڵاتی جێبەجێكردن “حكومەت”. 2. دەسەڵاتی تەشریعی ” پەرلەمان “.3. دەسەلاتی قەزائی ” دادگا”.
ئەو پێی وابوو لەرێگای ئەم دابەشكردنەوە، هاوڵاتییان كەمتر دەكەونە بەر هەژموونی دەسەڵاتەوەو ئازادانە تر دەژین. هەروەك خۆشی دەڵێت :
” لە ژێر ئاڵای حكومەتی ستەمكاریدا مرۆڤ وەكو ئاژەڵ هیچ شتێكی دەست ناكەوێت، جگە لە غەریزەی سروشتی و ملكەچی و تەمێكردن نەبێ. هەر بڕیارێك كە پاشای ملهوور دەریدەكات بەسەو دەبێت پەسەند بكرێ و ئەملاو ئەولای نییە.16″
لەبەرئەوە هیج كاتێك ناتوانین باسی كۆمەڵی مەدەنی و پلوورالیزم و دیموكراسیی بكەین، هەتاوەكو دەسەڵاتەكان جیانەكرابێتەوە. لەهەمانكاتیشدا پێویستە یاسا بە شێوەیەكی تەواوەتی بەرقەرار بێت و سەروەریی هەموولایەك بێت. چونكە تەنها یاساكان دەتوانن هاوڵاتیی لە دەستدرێژی دەسەڵات و خەڵكان و لایەنەكانی تر بیپارێزن. هیچ كاتێك هاوڵاتییان ناتوانن بەرگری لە مافەكانیان بكەن، گەر یاساكان پارێزگارییان لێ نەكەن. لەبەرئەوە جیاكردنەوەی دەسەڵات، مەرجێكی سەرەكی و بنەرەتی كۆمەڵی مەدەنی دێتە ژماردن.

5. ڕێكخراویی مەدەنی
خاڵێكی گرینگی تر بوونی ڕێكخراویی خۆبەخش و مەدەنییە. هیچ كاتێك ناتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنیی بكەین، گەر رێكخراویی مەدەنیمان نەبێت. رێكخراوەكان لۆكۆمۆتیڤی كۆمەڵی مەدەنین، بەبێ رێكخراوەكان كۆمەڵی مەدەنی بوونی نییە.

ئەركەكانی رێكخراویی كۆمەڵی مەدەنی
1. كۆكردنەوەو رێكخستنی ئەندامان بەشێوەیەكی خۆبەخشانەو دوور لە بەرژەوەندیی تایبەتی.
2. بەكارهێنانی هەموو شێوازێكی خەباتی ئاشتییانەو مەدەنییانە، بۆ بە دیهێنانی ئامانجی رێكخراوەكە.
3. هەوڵدان بۆ فشارهێنان بۆ سەر دەسەڵات و رای گشتی، بۆ ئەوەی دان بە مافەكانی رێكخراوەكەیان بهێنن.
4. دووركەوتنەوە لە هەموو بیروبۆچوونێكی تەسكی حیزبی، عەشیرەتیی، ئاینی.
5. كاركردن بۆ زیادكردنی فەزای ئازادیی سیاسیی و تاكەكەسی، باشكردنی مافەكانی مرۆڤ، دژ وەستانەوە بە پێشێلكارییەكانی دژ بە ژنان، پارێزگاریكردنی ژینگە و ئاژەڵ، دژایەتیكردنی شەڕ و بڵاوكردنەوەی هەستی ئاشتی پارێزی، پاراستنی كەمە نەتەوەو ئایینەكان، دژایەتیكردنی بیری راسیزمی و فاشیزمی نەتەوەیی و ئایینی. دژایەتیكردنی گەندەڵی و ملهووریی دەسەڵاتی سیاسیی و ئاینی17.
6. خۆ دوورختسنەوە لە سیاسەتەكانی دەوڵەت و هەوڵدان بۆ گۆڕینی ئەو سیاسەتانەی كە دژ بە مافەكانی مرۆڤن.
7. پارێزگارییكردنی مافی ئەندامان و هەوڵدان بۆ بەرجەستەكردنی ئامانجەكانی ڕێكخراوەكە.18
گلۆبالیزم و زیادبوونی ڕۆڵی رێكخراوە مەدەنییەكان

لەپاش رووخانی بلۆكی ڕۆژهەڵات و سۆڤێت، جارێكی تر رێكخراویی مەدەنی لە جیهاندا ڕۆڵێكی ئێجگار مەزنیان لە سیاسەتی جیهاندا بینی. ئەمڕۆ هەندێك رێكخراوی مەدەنی، دەتوانن سیاسەتەكانی دەوڵەتان بگۆڕن، بگرە هەندێكییان لە پارت و گرووپە سیاسییەكان زیاتر رۆڵییان لە سیاسەتی دەوڵەت و جیهاندا هەیە. لەهەمانكاتیشدا رۆژ لە دوای رۆژ، ژمارەی رێكخراوە مەدەنی و ناحكومییەكان زیاتر دەبێت.
بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ڕێكخراویی ( بانكی نێودەوڵەتی )، لە ساڵی 1990 وە هەتاوەكو ساڵی 2006، ژمارەی ڕێكخراوە مەدەنییەكان لە جیهاندا، لە 6000 وە گەیشتۆتە 50000. واتە دە بەرامبەر زیادیكردووە. هەروەها لە ڕووی پێشكەشكردنی یارمەتیی دارایی و مرۆییشەوە، ڕێژەییان زیادیكردووە، كە هەر بەپێی ئەو ئامارە، ئەم رێكخراوانە نزیكەی 15 ملیارد دۆلار یارمەتییان لە جیهاندا پێشكەشی خەڵكانی هەژار و لێقەوماو كردووە 19.
ئەمڕۆ رێكخراوە مەدەنییە ناحكومەییەكان ڕۆڵی گەورەییان هەیە و دەتوانن فشاری گەورە بۆ سەر دەوڵەتان دروستبكەن. بۆ نموونە ڕێكخراوی ( ئەمنستی ئەنتەرناسیۆناڵ ) لە بوارەكانی مافی مرۆڤدا، ڕۆڵێكی ئێجگار گەورەی هەیە لە پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ڕیسواكردنی ئەو دەوڵەتانەی كە پێشێلكاری بەرامبەر بە مافەكانی مرۆڤ دەكەن. یان ڕێكخراوی ( گرین پی)، كە رێكخراوێكی مەدەنیی و جیهانییە، ڕۆڵێكی گەورەی هەیە لە پاراستنی ژینگە و ڕیسواكردنی ئەو حكومەت و كۆمپانیایانەی كە ژینگە پیس دەكەن.
لە بواری دژایەتیكردنی سیستەمی كەپیتالیزم و كۆمپانیا و دەوڵەتە سەرمایەدارەكانیش، رێكخراوە مەدەنییەكان رۆڵییان زۆر لە پارتە چەپەكان زیاترە. دیارە ئەمڕۆ تەنها لە ڕێگای پارتێكی ماركسی لینینییەوە دژایەتیی سەرمایەداری جیهانی ناكرێت، بەڵكە رێكخراوە مەدەنییەكان، زۆر لە پارتە چەپەكان ئەكتیف ترن و رۆڵییان زیاترە، بۆ نموونە رێكخراوێكی وەكو ( ئەتاك) یان رێكخراوی ( ئاشتی جیهانی)، زۆر لە پارتە چەپەكان ئەكتیف تر و ڕادیكاڵانەترن بەرامبەر بە حكومەتە ڕۆژئاواییەكان. بەتایبەتی لە بواری دژایەتییكردنی سیاسەتی كۆمپانیا گەورەكانی جیهان و، داكۆكیكردن لە مافی گەلانی هەژار و پاشكەوتووی ئەفریكا و ئاسیا و ئەمریكای لاتیین. لەم چەند ساڵەی دواییدا، ئەم ڕێكخراوانە فشارێكی زۆرییان بۆ حكومەتەكانیان هێنا، كە واز لە قەرزی دەوڵەتە هەژارەكانی جیهانی سێهەم بهێنن. لە ڕاستیشدا هەر ئەم فشارە بوو، كە وای لە حكومەتە ڕۆژئاواییەكان كرد، كە واز لە بەشێك لە قەرزەكانی خۆیان لەو دەوڵەتانە بهێنن.
لەبواری دژایەتییكردنی سیاسەتی شەرەنگێزی ئەمریكا و پەلاماردانی وڵاتانی جیهانی سێهەم لەلایەن ڕۆژئاواوە، بینیمان لەكاتی داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكا وە، هەروەها لە شەڕی ئەفگانیستاندا، رێكخراوە مەدەنییەكان ڕۆڵێكی ئێجگار مەزن و جوامێرانەی بینی لە دژایەتیكردنی ئەم شەرەو ڕیسواكردنی سیاسەتەكانی حكومەتی ئەمریكا.
لەبەرئەوە ئەمڕۆ رێكخراوە مەدەنی و ناحكومییەكان ڕۆڵێكی ئێجگار مەزنیان هەیەو، بە شێوەیەك كە زۆرجاران رۆڵییان لە دەوڵەتەكان زیاترە. بەتایبەتی لە بواری یارمەتیدانی خەڵكی هەژار و لێقەوماودا، بۆ نموونە لە كاتی كۆڕەو پاش ڕاپەڕین، رێكخراوە مەدەنیی و ناحكومییە ڕۆژئاواییەكان، یارمەتییەكی زۆریی خەڵكی لێقەوماویی كوردیان دا. ئەمڕۆ ئەم رێكخراوە خێرخوازییانە زووتر و چالاكتر دەچن بە دەنگ خەڵكی لێقەوماو هەژاریی جیهانەوە، بەتایبەتی لە كاتی كارەساتە سروشتییەكاندا.

سەرنجێك لەبارەی ڕێكخراوە مەدەنییە ڕۆژئاواییەكان
دیارە ڕێكخراوە مەدەنییەكانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی خێرخوازەكان، ڕاستە لە ڕووی مرۆییەوە یارمەتییەكی زۆریی خەڵكی لێقەوماویان داوە، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەبیربچێت، كەبەشێكی زۆریی ئەم ڕێكخراوانە، لە ژێرەوە كار بۆ دەزگا سیخورییەكانی ئەو وڵاتانە دەكەن. لەهەمانكاتیشدا خزمەتی سیاسەتی دەرەكی ئەو وڵاتانە دەكەن. بەتایبەتی لە ڕووی كۆكردنەوەی زانیاریی و هەواڵی گرینگ دەربارەی ئەو وڵاتانەی كە تێیدا كاردەكەن. هەربۆیە هەمووكاتێك لەپشت هەر كارێكی مرۆیی ڕۆژئاواییەوە، ئەجنداییەكی گەورەی سیاسیی لە پشتە.
جگە لەوەش بەشێكی زۆریی ئەو رێكخراوانەی كەلە بواری گەشەپێدانی دیموكراسیی و مەدەنییەتدا كاردەكەن، كار بۆ ئەجنداییەكی تایبەتی سیاسیی دەكەن. زۆرجار لە ژێر ناوی پەرەپێدانی دیموكراسیی و رێكخراویی مەدەنییەوە، هەوڵی نانەوەی پێشویی و ئاژاوە بۆ ئەو وڵاتانە دەنێنەوە. هەر بۆیە بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهانی سێهەم، بە حەزەرەوە پێشوازیی ئەم رێكخراوانە دەكەن. بۆ نموونە ئەم ساڵ حكومەتی سەربازیی میسری، هەرچی ڕێكخراویی مەدەنی ڕۆژئاوایی بوو، لە وڵاتدا دەریكردن و بنكەكانیان پێ داخستن، چونكە تەداخولییان لە كاروباریی سیاسیی ناوخۆی میسر دەكرد. لە وڵاتی روسیاش حكومەتی روسی هەرچی ڕێكخراوی مەدەنی و گەشەپێدانی دیموكراسیی ڕۆژئاوایی بوو، هەموویان لە وڵات دەركرد، چونكە دەیانویست حكومەتی پوتین بروخێنن.
دیارە زۆرجار ئەم ڕێكخراوانە وەكو نووكی ڕمی سیاسەتی دەرەكی وڵاتانی ڕۆژئاوایین، چونكە ئەمان لە ژێر ناوی كارێكی جوان و پیرۆزەوە، خەریكی بە ئەنجام گەیاندنی سیاسەتێكی نەگریسی ڕۆژئاوان، كەبریتیە لە زاڵكردنی هەژمونی ڕۆژئاوا بەسەر جیهاندا.

ڕۆژهەڵات و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی
دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی چەمكێكی نوێیە لە رۆژهەڵاتدا، دەتوانم بڵێم زۆر درەنگ ئەم چەمكە گەیشتە رۆژهەڵات. لەهەمانكاتیشدا نووسەرانی رۆژهەڵات زیاتر خۆیان بە چەند چەمكێكی ترەوە خەریكردبوو، بۆ نموونە تا ماوەیەكی زۆر ( ماركسیەت و دژایەتیكردنی ئیمپریالیزم و كۆڵۆنیالیزم و ناسیۆنالیزم)، پانتاییەكی گەورەی بەسەر عەقڵی رۆژهەڵاتدا داگیركردبوو. لەماوەی سی ساڵی پێشووشدا بەڕێژەیەكی زۆر، بیری ئیسلامی و سەلەفییەت، پانتاییەكی گەورەی بەسەر عەقڵی رۆژهەڵاتدا كێشاوە.
بەڵام لەماوەی بیست ساڵی پێشوودا بەتایبەتی پاش ڕووخانی بلۆكی رۆژهەڵات و یەكێتی سۆڤێت، چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی بەناو رۆژهەڵاتدا بڵاوبۆتەوە. لەهەمانكاتیشدا كۆمەڵیك نووسەر و بیرمەندی زۆر، خۆیان بەم چەمكەوە خەریكردووە. جگەلەوەش چەندین رێكخراویی مەدەنیی هەمەجۆر لەم بوارەدا دروست بووە.

ڕێگرەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە رۆژهەڵاتدا
دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە رۆژهەڵاتدا كۆمەڵێك ڕێگری گەورەی لە پێشدابووە، هەربۆیە نەیتوانییوە بە باشی گەشبكات و پێشبكەوێت. من لێرەدا هەوڵ دەدەم بە كورتی تیشك بخەمە سەر چەند ڕیگرێك، كە وایكردووە كە ئەم چەمكە هەر لەسەرەتاوە، بە كزیی بێتە ناو مەیدانی هزری رۆژهەڵاتەوە.

1. دەسەڵاتی سیاسی
دیارە هەتا ئەم چەند ساڵەی دوایی بەتایبەتی هەتا ساڵی 2011، زۆربەی ئەو دەسەڵاتە سیاسیانەی كە حوكمی رۆژهەڵاتییان دەكرد، حكومەتێكی دیكتاتۆری عەسكەری یان خێڵەكی بوون. ئەوەی ڕوون و ئاشكراشە، كە زۆربەی دەسەڵاتە دیكاتۆرییەكان دژی تەشەنەكردن و بڵاوبوونەوەی، چەمكی كۆمەڵی مەدەنین. چونكە ئەم چەمكە داوای سیستەمێكی دیموكراسیی و مافی مرۆڤ و سەروەریی یاسا دەكەن. ئەمانەش هەمووی دژی بیری دیكتاتۆریی و عەسكەریی و خێڵەكین. هیچ وەختێك دیكتاتۆرەكان، چاویان بەرایی نایەت، چالاكوانێكی مەدەنیی یان رۆژنامەنووسێكی ئازاد ببینن.
لەبەرئەوە زۆرجار بەشێكی زۆریی ئەو كەسانەی كەلەم بوارەدا چالاك بوون، تووشی ڕاونان و گرتن و زۆرجاریش تیرۆركردن بوون. ئەمەش وایكردووە كە خەڵكانێكی ئێجگار كەم، بوێرن خۆیان لە قەرەی ئەم چەمكە بدەن.
2.دەسەڵاتی ئایینی و گرووپە ئیسلامییەكان
دیارە یەكێك لە ئامانجەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و دژایەتیكردنی بیری ئوسوڵیی و سەلەفیی ئاینییە. ئەوەی ڕوون و ئاشكراشە، كەلەماوەی چل ساڵی پێشوودا، تەوژمی ئیسلامگەرایی و ئوسوڵیی، بەتەواوەتی باڵی بەسەر هەموو رۆژهەڵاتدا كێشاوە. بەتایبەتی لەپاش شۆرشی ئێران، كە ئیسلامییەكان توانییان زاڵ بن بەسەر شۆرشدا و لەپاشانیش توانییان جێگای شای دیكتاتۆر بگرنەوەو، كۆمارێكی ئیسلامی دابمەزرێنن. كە زۆرجار بەهەمانشێوەی شا، بگرە زۆرجاریش لەو خراپتر هەڵسووكەوت لەگەڵ خەڵكی ئۆپۆزسیۆنی خۆیان دەكەن.
لە وڵاتانی عەرەبیش، گرووپە ئیسلامییەكان بەوپەڕی هێزی خۆیانەوە كەوتنە دژایەتیكردنی هەموو ئەو كەسانەی كە هەڵگری بیری كۆمەڵی مەدەنین و داوای كۆمەڵگایەكی عەلمانیی و دیموكراسیی دەكەن. پارادۆكس لەوەدایە لەم چەند ساڵەی دواییدا بەتایبەتی لەپاش بەهاری عەرەبی، ئیسلامییەكان توانییان لەڕێگای هەڵبژاردن و سیستەمی دیموكراسییەوە دەسەڵات بگرنە دەست. هەروەك بیرمەندی گەورەی عەرەب ( هاشم ساڵح) دەڵێت :
” ئیسلامییەكان هەڵوێستێكی ئێجگار هەلپەرستانەیان لە شۆرشی گەلانی عەرەب بینی، جاران دژی بیری دیموكراسیی بوون بەڵام ئەمڕۆ ئەوان لەهەموو كەس زیاتر پەلەی هەڵبژاردنیانە 20″.
لەبەرئەوە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، بۆ ساڵانێكی زۆر دەتوانم بڵێم هەتاوەكو ئەمڕۆش، لەشەڕێكی گەورەدایە لەگەڵ بیری ئیسلامی سیاسی. زۆرجاریش خەڵكانێكی زۆر بوونەتە قووربانی ئەم شەڕانە. بەتایبەتی نووسەران و بیرمەندان، لە وڵاتی میسر، كە گەورەترین وڵاتی عەرەبییە.
3.كاریگەری خراپی ڕۆژئاوا
ڕۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی، ڕۆڵێكی ئێجگار خراپییان بینی لە نەهێشتن گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی. چونكە هەتا ساڵی 2011 ش، ڕۆژئاوا بەهەموو تواناییەكیەوە، پشتگیری ( سەربازیی، پۆلیسی، ئابووریی، سیاسیی) ئەو رژێمە دیكتاتۆرو عەسكەرییانەیان دەكرد، كە حوكمی ڕۆژهەڵات دەكەن، چونكە ئەم ڕژێمانە هەموویان ئەلقە لەگوێی خۆیان بوون و خزمەتی بەرژەوەندییە سیاسیی و ئابوورییەكانی ئەوانیان دەكرد. ڕۆژئاوا هیچ بەرژەوەندی لەوەدا نەبوو، كەئەم رژێمانە برووخێنێت و دیموكراسی لە ڕۆژهەڵاتدا بڵاوبێتەوە، بەڵكە بەرژەوەندی ئەوان لە مانەوەی ئەم رژێمانە بوو.
لەلایەكی تریشەوە بەحكومی ئەوەی سەرچاوەی ئەم چەمكە ڕۆژئاوا بوو، هەمووكاتێك ئیسلامییەكان و دیكتاتۆرەكان دژی دەوەستانەوە، بەبیانوویی ئەوەی ئەم چەمكە دژی كولتووری ڕۆژهەڵاتە. زۆرجار ئەو كەسانەش كەلەم بوارەدا چالاك بوون، بە نۆكەری ڕۆژئاوا تۆمەتباریان دەكردن. ئەمەش خۆی لە خۆیدا نەهامەتییەكی گەورەی بۆ ئەم چەمكە دروستكردبوو.
دیارە جگە لەم دوو ڕێگرە كۆمەڵیك رێگری تریش هەبوون كە دەتوانم بڵێم كارییگەری خراپیان هەبووە لە نەهێشتنی بڵاوبوونەوەی ئەم چەمكە، لەوانە ( هەژاریی، نەخوێندەواریی، نەبوونی سەرچاوەی باشی رۆشنبیریی، نەبوونی رێكخراویی بەهێز و چالاك لەم بوارەدا.)

ڕۆڵی ڕێكخراوە مەدەنییەكان لە رووخانی دیكاتۆرەكان و بەهاری عەرەبیدا
یەكێك لەسیما گرینگ و گەورەكانی بەهاری عەرەبی ئەوەبوو، كەلەم شۆرشە گەورانەدا، رێكخراوە مەدەنییەكان رۆڵێكی ئێجگار گەورەیان لە رووخانی ئەم رژێمانە بینی، بەتایبەتی لە وڵاتی میسر. جاران كە باس لە شۆرش دەكرا، یەكسەر باسی پارتی شۆرشگێری توندوتۆڵ و پرەنسیبی شۆرشگێرانەو، بوونی سەركردەی شۆرشگێر و خەباتی ژێرزەمینی و پارتیزانی دەكرا. لێ شۆرش و بەهاری عەرەبی، جارێكی ترا توانی پێناسەیەكی نوێ تر بداتە شۆرش لە جیهاندا. ئەوەی جێگای سەرنج و بایەخدانی هەموو جیهان بوو لەم شۆرشانەدا، پارتی سیاسیی یان سەركردەیەكی مەزن، هیچ رۆڵییان نەبوو لەم شۆرشانەدا.
بگرە دەتوانم بڵێم لەم شۆرشانەدا دوو دیاردەی گرینگ دەركەوت، یەكەمیان : بەهێزبوونی ڕۆڵی تەكنەلۆژیای نوێ( سەتەلایت، ئینتەرنێت بەتایبەتی فەیس بوك). دووەمیان : بەهێزبوونی ڕۆڵی ڕێكخراوە مەدەنییەكان. لەم شۆرشانەدا ڕێكخراوەكانی بواری كۆمەڵی مەدەنی، ڕۆڵێكی بەرچاوییان هەبوو، لەهەمانكاتیشدا زیاتر خەڵكی خۆیان لەناو ئەم ڕێكخراوانەدا دەبینییەوە.
دەتوانین بڵێین زیاتر لەبەر ئەوەبێت، چونكە خەڵكی لە ڕۆهەلات باوەڕیان بە پارتە سیاسییەكان نەمابوو، كە بتوانن گۆڕانكاریی گەورە بكەن، هەربۆیە خەڵكی خۆی لەناو رێكخراوە مەدەنییەكاندا دەبینییەوە. لەلایەكی تریشەوە خەڵكی لەناو ڕێكخراوە مەدەنییەكاندا، كەمتر دەكەوتە بەر دیسپلین و ملكەچی حیزبی، كە خەڵكی تاقەتی ئەم جۆرە خەباتەی نەماوە.
دەتوانم بڵێم لەپاش بەهاری عەرەبییەوە، چەمكی كۆمەڵی مەدەنی گەشەسەندنێكی باشی بەخۆیەوە بینی. لێ مەخابن ئەم گەشەسەندنە زۆریی نەخایاند، چونكە بەهێزبوونی بزاڤی ئیسلامی لە وڵاتانی عەرەبیی و دەستبەسەرگرتنی شۆرشەكە لەلایەن ئیسلامییەكانەوە، جارێكی تر كۆمەڵی مەدەنی هەنگاوی بەرەودواوە نا.

كورد و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی
دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی وەكو هەموو ڕۆژهەڵات زۆر درەنگ بە كوردستان گەیشت. دەتوانم بڵێم لەپاش ڕاپەڕینەوە زۆر بە كزی باسی ئەم چەمكە كرا. بەڵام لەپاش ڕاپەڕینەوەو بوونی كەشوهەوایەكی ئازاد، ڕێگای خۆشكرد كە كورد بە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ئاشنا بێت. لەپاش ڕاپەرین ووتاری ( كوردایەتی) باڵی بەسەر تەواوی كۆمەڵی كوردیدا كێشابوو. لەهەمانكاتیشدا ( حیزب) سەنتەری هەموو جووڵەیەكی سیاسیی و فكریی و كۆمەڵایەتیی و مەدەنیی بوو. بەشێوەیەك كە ( حیزب) ڕێگای بە هیچ شتێكی تر نەدەدا سەردەربهێنێت.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەند ڕێكخراوێكی بواری مەدەنی هاتنە مەیدانەوە، كەپێشتر بوونیان نەبوو. یان بە شێوەیەكی تر دەتوانم بڵێم ئەو شتانە نامۆبوون لە لای تاكی كوردی. لەپاش ڕاپەڕین بەتایبەتی لە بواری داكۆكیكردن لە مافی ژنان، چەند ڕێكخراوێكی ژنان دروستبوون، كە تاڕادەیەكی زۆر توانییان هۆشیاریی لەمەڕ ئەم بابەتە بە خەڵكی كوردی بگەیەنن. دەتوانم بڵێم ( كۆمۆنیستەكان) ڕۆڵێكی سەرەكییان لە بواری ڕێكخراویی ژنان و رێكخراوەكانی تردا بینی ( بێكاران، كرێكاران، خوێندكاران.)
بەڵام كێشەی سەرەكی ئەم ڕێكخراوە مەدەنییانە ئەوەبوو، كە زۆربەیان نەیاندەتوانی لە چوارچێوەی حیزبایەتی دەربچن، بەڵكە هەموویان ملكەچی بڕیارەكانی حیزب بوون. ئەمەش گەورەترین ڕێگربوو لە بەرەوپێشچوونی ئەم ڕێكخراوانە.
دیارە لەپاش راپەڕین چەند خۆپیشاندان و چالاكی هەمەجۆر لە بوارەكانی ( ئازادیی سیاسیی، ئازادی رۆژنامەگەریی، داكۆكیكردن لە مافی ژنان، دژایەتیكردنی گەندەڵی، دژایەتیكردنی شەڕ) دروستبوون. بەڵام بەحكومی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، بزاڤی مەدەنی لە كوردستاندا بەرەو دواوە چوو. دەتوانم بڵێم تاكە چالاكی كەلە ساڵانی شەڕی ناوخۆدا كران، چالاكی دژایەتیكردنی شەڕ و برەو دانی ئاشتیی و برایەتیی بوو. كەلە ساڵانی شەڕی ناوخۆدا، چەند ڕێكخراوێكی مەدەنی دروستبوون، كەئامانجیان راگرتنی شەڕ و نەهێشتنی گیانی شەڕی براكوژی بوو. هەرچەندە ئەمانیش نەیانتوانی سەربكەون، چونكە شەڕەكە زۆر لەوە گەورەتربوو، كەئەم ڕێكخراوانە بتوانن ڕایبگرن.
بەڵام لەپاش داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە، قۆناغێكی نوێ هاتە كایەوە، كە زیاتر مەجالی برەودانی بیری چەمكی كۆمەڵی مەدەنی تێدابوو. لەم قۆناغەوە كۆمەڵێك ڕێكخراویی مەدەنی دروستبوون، كەلە هەموو بوارەكانی ژیاندا ئەكتیف بوون. دیارە بەشی زۆریی ئەم ڕێكخراوانە لەلایەن حكومەتەوە یارمەتی دەدران، بەشێكیشیان لەلایەن ڕێكخراوە مەدەنییە ئەمریكایی و ئوروپاییەكانەوە یارمەتییان وەردەگرت. بەڵام دەتوانم بڵێم كەلەماوەی ئەم شەش ساڵەی دواییدا، بەتایبەتی پاش یەكبوونەی هەردوو حكومەت، بواری كۆمەڵی مەدەنی گەشەیەكی باشی بەخۆیەوە بینییوە.
ڕێگرییەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە كوردستاندا
دیارە لە كوردستاندا چەمكی كۆمەڵی مەدەنی خۆی لەبەردەم كۆمەڵێك ڕێگردا دەبینێتەوە، كە بواری پێشكەوتن و گەشەسەندنی نادەن، من لێرەدا بە كورتی باسی هەندێكیان دەكەم.
1.نەبوونی زانیاریی و هۆشیاریی پێویست لەبارەی ئەم چەمكەوە
هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێدا، كەچەمكی كۆمەڵی مەدەنی زۆر درەنگ گەیشتە كوردستان. دەتوانم بڵێم كتێبخانەی كوردی لەم بوارەدا زۆر هەژارە. ئەو كتێبانەی لەم بوارەدا چاپكراون، بەپەنچەی دەست دەژمێرێن. نووسەرانی كورد زۆر درەنگ خۆیان لە قەرەی ئەم بابەتە گرینگە داوە. لە بواری وەرگێراندا لەم چەند ساڵەی دواییدا چەند كتێبێك چاپكراوە، كە جێگای دەستخۆشین، لێ هێشتا هەر كەمە. كێشەكە لەوەدایە ئەمرۆ ئێمە لە كوردستاندا كۆمەڵێكی زۆریی رێكخراویی مەدەنیمان هەیە، لێ ئەم ڕێكخراوانە زۆركەم شارەزاییان لە چۆنێتی كاركردن لەم بوارەدا هەیە. بەشێكی زۆرییان زیاتر لەبەر بێكاریی دروستبوون و لەبەر خاتری دەستكەوتنی كارێك ئەم ڕێكخراوانەییان دروستكردووە. هەربۆیە زۆركەم دەتوانن خزمەتی بواری مەدەنییەت بكەن.
1.زاڵبوونی بیری سیاسی بەرتەسك بەسەر كاری رێكخراوە مەدەنییەكاندا
هەتاوەكو ئەمرۆش بەشی زۆریی رێكخراوەكان عەقڵیەتی سیاسی بەرتەسك بەسەردا زاڵە وناتوانن خۆیان لە كۆت و بەندی دۆگمایی رزگاربكەن. ئەمەش وایان لێدەكات كە نەتوانن لەو بوارەی خۆیاندا گەشەبكەن و ئامانجەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی پێشبخەن. هەربۆیە كاتێك ڕێكخراوێكی مەدەنی دروستدەبێت، پاش ماوەیەكی كەم ئینشقاق و دووكەرتیی تێدەكەوێت. بە بڕوای من هەتاوەكو لە عەقڵیەتی حیزبایەتیی رزگارمان نەبێت، ناتوانین لە بواری خەباتی مەدەنیدا پێشبكەوین. هەروەها بەحكومی ئەوەی كە بەشێكی زۆریی ئەو رێكخراوانە لەلایەن پارتەكانەوە یارمەتی دەدرێن و خۆیان ناتوانن سەرچاوەی دارایی بۆ خۆیان دابین بكەن، هێندەی تر ملكەچی حیزبەكان دەبەن و ناتوانن لە ژێر فەرمانی ئەوان دەربچن.
3.بەهێزبوونی بزاڤی ئیسلامی و دەسەڵاتی ئایینی
وەكو هەموو ڕۆژهەڵات، كوردستانیش خۆی لەبەردەم تەوژمی ئیسلامگەراییدا دەبینێتەوە. چەمكی كۆمەڵی مەدەنییش دژی بەهێزبوونی ڕۆڵی ئایینە لە ناو كۆمەڵگادا و داوای ئازادیی تاكەكەسی و لێبوردەیی ئایینیی و جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت دەكات، كەئەمانەش هەمووی دژی بیری ئیسلامگەرایین. هەربۆیە بزاڤی كۆمەڵی مەدەنی خۆی لەبەردەم شەڕی ئیسلامییەكانیش دەبینێتەوە، كەئەمەش رێگرییەكی گەورەن بۆ پێشوەچوونی ئەم چەمكە.
4.دەسەڵاتی سیاسیی
دیارە ڕاستە دەسەڵاتی كوردی وەكو دەسەڵاتدارانی ناوچەكە هێندە دژایەتیی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی نەكردووە، بەڵام دەسەڵاتی كوردیی هاندەرنەبووە بۆ پێشوەچوونی ئەم چەمكە. هەروەها جارجارەش دژی هەندێك چالاكڤوانی مەدەنیی وەستاوەتەوەو زۆرجاریش ئەم چالاكڤانانەیان زیندانی كردووە. لەلایەكی تریشەوە بوونی شەڕی ناوخۆ، گورزێكی ئێجگار خراپیی لەم چەمكە وەشاند.
5.نەریت كۆنی كۆمەڵگا
زۆرجار نەریتی كۆمەڵگا و یاساو ڕێساكانی كۆمەڵگا دەبنە رێگرێكی گەورە لەبەردەم گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیدا، بەتایبەتی ئەوانەی كە پەیوەندییان بە ئازادیی تاكەكەسییەوە هەیە، یان ئەو بوارانەی كە پەیوەندییان بە مافی ژنانەوە هەیە. بەداخەوە هەندێك نەرینی كوردەواریی رێگرە لەبەردەم لەپێشوەچوونی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی. بەبڕوای من تاكی كورد، بەچەندین زنجیریی نەریتی كۆمەڵایەتیی بەستراوەتەوە، كەبۆ پساندنی ئەم زنجیرانە، پێویستیمان بە شۆرشێكی گەورەی فەرهەنگی دەبێت، هەتاوەكو تاكی كورد ئازادبێت.
دیارە جگە لەم ڕێگرانە،چەندین ڕێگریی تریش هەن كە ناهێڵن چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە كوردستاندا پێشبكەوێت، بۆ نموونە ( هەژاریی، دواكەوتووییی، ناهۆشیاریی و خراپ حاڵی بوون لە چەمكەكە،،،هتد)

دەرئەنجام:
دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی چەمكێكی ئێجگار گرینگ و پڕ بایەخە، بە دڵنییایەوە پێویستیی بە لاپەڕە و دێریی زۆرتردەبێت، هەتاوەكو لەمبارەیەوە بدوێین. هەروەها رۆژلەدوای رۆژیش ئەم چەمكە زیاتر لە جیهاندا گەشەدەستێنێت و تیشكی ئەم گەشەسەندنەش دەگاتە لای ئێمە. ئەمرۆ رێكخراوە مەدەنییەكان لە سیاسەتیی جیهانیدا رۆڵییان زیاتر دەبێت، لەهەمانكاتیشدا لەناو كۆمەڵگاشدا رۆڵییان بەرچاوتر دەبێت. هەربۆیە زۆر گرینگە كە ئێمەی كورد، ئاگاداریی ئەم چەمكە گرینگە بین و بزانین چۆن بۆ خزمەتی كۆمەڵكەمانی بەكاردەهێنین. چونكە بە بڕوای من گەر بمانەوێت پێشبكەوین و تێكەڵی جیهانی مۆدێرن بین، پێویستە هەوڵی گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بدەین.

پەراوێزەكان
*Saint Athanase( 373/265) ڕابەری كەنیسەی مەسیحیەتی یۆنانی بوو.
Euseb de Cesaree(340/265) نووسەر و یەكێك لە گەورەكانی مەسیحیەتی یۆنانی بوو.(**Diceeنیكییە یان نیقییە) شارێكی كۆنی یۆنانی بوو ” ئێستا توركیایە”، یەكەمین ئەنجومەنی بڕیاردانی مەسیحیەت لە ساڵی 325، تێیدا دروستكرا.

سەرچاوەكان
1.مصگلحات المشاركە المدنیەNational Democratic Institute. www.ndi.org
2. تعریف المجمتمع المدنی. البانك الدولی.www.Worldbank.org.arabic.
3. چەند تێكستێكی وەرگێراو. نووسینی : چەند نووسەرێك. وەرگێرانی، ڕێبین هەردی. چاپی دووەمم،خانەی وەرگێران. سلێمانی. 2011. لاپەرە 122.
4. هەمان سەرچاوە.
5. هەمان سەرچاوە.
6. www.Wikipedia.org.Deutsch.Zivilgesellschaft
7. هەمان سەرچاوە.
8. چەند تێكستێكی وەرگێراو. نووسینی : چەند نووسەرێك. وەرگێرانی، ڕێبین هەردی. چاپی دووەمم،خانەی وەرگێران. سلێمانی. 2011. لاپەرە 124.
9. د.زەكەریا ئیبراهیم. كێشەی ئازادیی سیاسی. وەرگێرانی، شوان ئەحمەد. چاپی یەكەم. بەڕێوبەرایەتی خانەی وەرگێران. سلێمانی. 2011.لاپەرە.16،17
10. هەمان سەرچاوە
11. هەمان سەرچاوە.
12. جان لۆك. نامەیەك دەربارەی لێبووردن. وەرگێرانی لە فارسیەوە : شۆرش جوانڕۆیی، فەرشید شەریفی. چاپی یەكەم. خانەی وەرگێران. سلێمانی. ساڵی.2004
13. چەند تێكستێكی وەرگێراو. نووسینی : چەند نووسەرێك. وەرگێرانی، ڕێبین هەردی. چاپی دووەمم،خانەی وەرگێران. سلێمانی. 2011. لاپەرە 69
14. هەمان سەرچاوە. لاپەرە.64
15. مۆنتسكیۆ. رۆحی یاساكان. وەرگێرانی : ئیدریس شێخ شەرەفی. چاپی دووەم. دەزگای وەرگێران. هەولێر. لاپەرە.71
16. هەمان سەرچاوە.ل98
17.كریمە بكراوی. أی دور للمجتمع المدنی فی تگویر التماسك الوحدوی؟. سایتی حوار المتمدن
18.جمیل عودە. ماهی فكرە المجتمع المدنی.www.annabaa.org
19.تعریف المجتمع المدنی. سایتی بانكی نێودەوڵەتی.www.Worldbank.orge. arabic
20. هاشم صالح. فی مفهوم “الدّولە المدنیّە” (1). 13. كانون الاول( دیسمبر) 2011. سایتی الاوان