ژیانێ د چەرخێ جینوسایدکرن و بەرھەنگاریکرنا ھەبوونێ ھەڤدەم دگەل رۆژگارێن سەخت گەلەک بوشایی د کەسایەتییێ دا ئافراندینە، ئەگەر ھونەر تاکە خۆدیکا رەنگڤەدانا بارودوخێن کەتواری و دەربرینا راستیێ بیت، میوزیک ژی یەک ژ گرنگترین ھونەرێن کو خزمەتا مرۆڤایەتییێ کرین و بوویە ھێڤێنێ دروستکرنا پەیوەندییەکا موکم دناڤ بەرا جەستە و دەروون و روحا مروڤی دا، لەورا فەیلەسۆفێ گریکی (ئەفلاتون) میوزیکێ ب بەرزترین ئاستێ ھونەری ل قەلەم ددەت، چۆنکی کارتێکرنا بارودوخێن ژیانێ و شینوارێن وێ ل سەر جەستەیێ مروڤی کێم دکەت، میوزیک ب خوارنا روحێ دھێتە ھژمارتن.
میوزیک د تێگەھێ خۆ دا ئەو زمانە یێ کو ژ رێزکرن و رێکوپێک کرنا دەنگێن ھەمەرەنگ ئاوازێ دئافرینن. ئەڤ دەنگە ژی بۆ دو ژێدەران پارڤە دبن ئەو ژی: ژێدەرێن سروشتی مەبەست ژ دەنگێن خوەزایینە، ھەر تشت د گەردونی دا دلڤیت و ریتمەکێ دروست دکەت، ھەر ژ ھاتن و چوونا ھەوای و بەلگێن دار و باری، دەنگێ عەوران و ئەسمانی… ھتد. ئەرێ ھوین نابینن سروشت ب ھەمیڤە دستریت؟ ھەتا لێدانێن دلی ژی! ئێکەم دەنگ (ریتم) مرۆڤی گوھ لێدبیت پشتی مەھا چوارێ ژ ژیێ مروڤی تەمام دبیت بەری ژدایکبوونێ دەنگێ دلێ دایکێ یە و ب ڤی رەنگی زارۆک ل بەر ئاوازا دلێ دایکێ تەمام دبیت، کەواتە بەری ھاتنا مرۆڤی بۆ جیھانێ فێربوون و ئارامبوونەک دگەل میوزیکێ ھەیە. ئەڤجا دێ بینین دەما زارۆک دھێتە جیھانێ ل بەر سینگێ دایکێ زویتر ئارام و تەنا دبیت.
جورێ دوێ دەنگێن دروستکرینە “دەستکردن”، ئانکو ئەو دەنگێن ب ھاریکارییا مرۆڤی دھێنە رێکخستن یان ژی ب رێیا ئالەتێن میوزیکێ دھێنە ژەنین. ھەرچەندە مروڤی د چەرخێن دێرین دا ھەستیێن گیانەوەران ژبۆ دوستکرنا ئالەتێن ھەوایی ب کار ئیناینە، یان ژی چەرمێ گیانەوەران کرینە ئامیرێن میوزیکێ، بەلێ پترییا ڤەکۆلەران دوپات دکەن کو، سەدێ شەشێ بەری زاینێ ل سەر دەستێ زانایێ بیرکارییێ (فیساگورس)ی کو خۆدانێ باشترین قوتابخانا بیرکاری ل سەردەمێ خۆ بوویە، رادبیت ب دروستکرنا ئالەتەکێ میوزیکێ و ب رێکا داھنانا خۆ یا ئالەتێ میوزیکێ ناڤداری جیھانێ دبیت. ئەڤ بیردۆزە دبیتە جھێ گرنگی پێدانێ ھەتا ئەفلاتون دھێت میوزیکێ تێکەلی فەلسەفێ دکەت و گرنگییەکا ئێکجار مەزن ب میوزیکێ ددەت.
دگەل ڤەدیتنا ئەڤی زانست و زمانێ گرنگ و پێدڤییا وی ژبۆمرۆڤی ئێدی جھەکێ تایبەت و پیرۆز ل دەف مللەتێن جیھانێ گرت و پەیوەندییەکا تۆند ب رەھەندێن (کولتوری، جڤاکی، ئاینی، نەتەوەی… ھتد) دروستکر. ل دور گرنگییا میوزیکێ فەلەسۆفێ چینی (کونفوشیوس) دبێژیت: “گەر دڤێت ئاستێ ھێز و شارستانیەت و مەدەنیەتا مللەتەکی بزانی گوھدارییا میوزیکا وان بکە.” کەواتە میوزیک شیا ببیتە دەنگێ دەربرینا ئێش و ئازار و شادییا ھەر گەل و نەتەوەیەکی.
گەر پاپۆرا مێژوویێ ژبۆ پاش بزڤرینین پێدڤییە ژبیر نەکەین، یەکەم جار میوزیک د رێورەسمێن ئاینی و سرودێن ئاینیدا بکارھاتییە، وەکو د شارستانیەتا گریکی دا دیار خۆداوەدێ میوزیکێ ب ناڤێ (ئارزیۆس)ئانکو گروپێ ھەر نەھ کچێن ھونەرێن جوان و ب ھەرئێک ژ وان دگۆتن (میوز) کو زاراڤێ میوزیکا ھەنوکە ژێ ھاتییە وەرگرتن. ھەر ئێک ژ وان ھێما و رێبەریا بەشەکێ ھونەری دکر وەکی (ستران، سەما، وێنەکێشان، کومیدیا، گوتار…ھتد). دیسان ئاینێ پەرتوکێن ئاسمانی ژ میوزیکێ و رادەیێ گرنگی و کاریگەرییا وێ یا ئێکسەر دوور نەکەفتینە، وەک خواندنا ئنجیلا پیرۆز ل پەرستگەھان ب شێوەیەکێ تێکەل دگەل میوزیکەکا رێکوپێک، یان ژی تەجویدا قورئانا پیرۆز و سرودێن ئاینی.
ئیمامێ (غەزالی) د پەرتوکا خۆ دا یا ب ناڤێ (رحیاء علوم الدین) دا دبێژیت: ((منلمیحرّکھالربیعُوڕزھارە،والعودُوڕوتارە،فھوفاسدُالمزاجلیسلھعلاج)). کەواتە مرۆڤێن ساخلەم ھەر ب سروشتێ خۆ چێژ و جوانییێ ژ دەنگێن میوزیکێ وەردگرن، ئەڤجا چ دەنگێن ژ ژێدەرێن سروشتی یان ژی ژ ئالەتان دھێنە وەرگرتن و ئارامییێ ب مرۆڤان دبەخشن. بیرمەند وھوزانڤانێ تەسەوفێ (شەمسەدینێ تەبرێزی) ماموستایێ (جەلالەدینێ رۆمی) د ماوێ فێرکرنێ دا قوتابێن رێبازا خۆ پالددان ژبۆ گوھداری کرن و گرنگی ب میوزیکێ بدەن، ب دیتنا وی میوزیک گەشتەکا روحییە و فێربوون ب لێبورین و گەشبینییێ ب مرۆڤی دبەخشیت، چۆنکی د ڤێ گەشتێ دا روحا مرۆڤی دگەھیتە بلندترین ئاستێ مرۆڤایەتییێ و ل دەما ڤەگەریانە ڤە ژبۆ کەتواری جوداھی پەیدا دبیت، مرۆڤەک پر یلێبورین و حەزکرن دھێتە ئافراندن. دشێین میوزیکێ د ناڤا بوارێ پەروەردەیی دا ب کار بینین ژبۆ ئاڤاکرنا کەسایەتییەکا ھێمن و چالاک د جڤاکی دا، بۆ نموونە (شکسپیر) د یەک ژ شانۆگەریێن خۆ دا ئاماژێ ب ڤێ یەکێ دکەت دەما کو ئێک ژ کاراکتەران ھەڤالێ خۆ ھایدار دکەت و دبێژیتێ: “ژ فلان کەسی ھشیار بی مرۆڤەکێ ترسناکە، چۆنکی ئەو چێژێ ژ جوانییێ وەرناگریت و ھەستێن ھونەری نینن!”
د ڤان دیتنێن سەری دا بۆ مە دیار دبیت، کو ئەو کەسێ ھەستێن وی ل ھەمبەری گولێن بھارێ و ئاوازێن عودێ نەلڤن ئەو کەسێ ساخلەم نینە و رەنگە ژناڤچوونێن دەروونی ھەبن، ژ لایەکیڤە ب ترسناک ھاتییە سالۆخدان، چۆنکی ئەو مرۆڤێ جوانییێ وەرنەگریت دشێت ب سانەھی کەرب و کینێ ژ ھەرتشتی ھەلبگریت، داکو کەسایەتیێن ساخلەم د جڤاکی دا ئاڤا بکەین پێدڤییە گرنگی و مفایێن میوزیکێ باشتر بناسین.
میوزیک وتەندروستییا جەستەی: مێژوویا بکار ئینانا میوزیکێ وەکو چارە ژبۆ نەخوشیان ڤەدگەریتەڤە ژبۆ شارستانییەتا سومەری و بابلی و ئاشۆریان، کو ب شێوەیێ ستران و میوزیکێن روحی ێن کاریگەر و سرودێن ئاینی بکارئیناینە، مللەتێن گریکی و رۆمانی و چینی، فیرعەونان ژی ب ھەمان شێوە سوودمەندی میوزیکێ بووینە. ژ وان زانایێن میوزیک وەکو دەرمان بکار ئینای و ب گرنگیڤە وەرگرتی زانایێن مینا (ئوم حەتەب، کندی، ئیبن سینا، ئیبن روشدی، ئیبن رازی.. ھتد) بوون. ئەڤان زانایان میوزیک ژبۆ چارەسەرییا نەخۆشان ل (بیمارستان)ێ بکارئینایە، کو جھەکبوویە وەکو نەخوشخانە و فێرگەهـ د وی سەردەمی دا و کۆمەلەیەکا نەخۆشان لێ دھاتنە چارەکرن و ھەر یەک ل دویف نەخۆشیییا وی و جورێ میوزیکێ ژبۆ دھاتە دەستنیشانکرن. ھەلبەت د قوناغێن ڤەژینێ دا ڤەکۆلەران رادەیێ زانیارییان ل سەر چێژ و گرنگییا میوزیکێ بەرفرەھترکرن، ڤەدیتنێن زێدەتر ژبۆ دیروکا مرۆڤایەتیێ تۆمارکرن.
ژ باندۆرا میوزیکێ ل سەر مێشک و فسیولوژییا مرۆڤی زانست دوپات دکەت، کو میوزیک کار ل پارچەیەکا مێشکی ب ناڤێ(Hypothalamus) دکەن و ئەڤ پاچە رادبیت ب بەرھەمئینانا ھورمونێ (Endrophines) یێ ناسیار ب بێھوشکەر (مسکن) ب ڤی رەنگی جەستە چالاک دبیت، ھەستێن مرۆڤی ب ئازارێن نەخۆشیێ کێمتر دبن، ئەڤجا چ ئازارەکا دەملدەست بیت یان ژی ئەو ئازارێن پشتی نیشتەگەرییان. ڤەکۆلەران دیارکرن گوھداری کرنا میوزیکێ ب رێژەیا ٢٥% ھەستکرن ب ئازارێن (گەھان، ھەستی، ماسولکەیان) کێم دکەت، چۆنکی ب شێوەیەکێ ئێکسەر کار ل (جیھازێ بەرگرییا لەشی) دکەت و بھێزدئێخیت.
بەشەک ژ ڤەکۆلەران میوزیکێ ب کلیلا ڤەگەراندن و رێکخستنا زانیارییان و ب ھێزخستنا بیردانکا مرۆڤی ل قەلەم ددەن، پشتی کو دەسکەفتی یێن باش ب دەست خۆڤە ئیناین ژبۆ باشترکرن و چارەسەرییا تووش بوویێن نەخوشییا(ئەلزەھایمەر)ێ ب گوھداریکرنا میوزیکێ ژبۆ ماوەیەکێ درێژ رۆژانە، دیسان نەخۆشییا کۆئەندامێن ماسولکەیی ئەوا ناسیار ب (روعاش-Parkinsonion) و دگەل ھندێ زانستێ ھەڤچەرخ ئاماژە ب ھندێ ژی داییە کو نەخۆشێن تووشی جەلتەیا مێشکی دبن ب رێکا گوھداریکرن ل میوزیکا (جاز) رەوشا وان بەرەف باشتر بوویە.
میوزیک د شلۆڤەکرنا دەروونی دا: کاروانێ پێشکەفتنا میوزیکێ دیروکەکا درێژ دەربازکرییە، ئەگەر میوزیکێ ل بەر تیروژکێن تیورا (فروید)ی و بنەمایێن وێ(ھەبوون، وزە، خۆراگری، ھاوسەنگی، چێژوەرگرتن) یێن دەروونی ڤەخوینین، دێ بینین کو میوزیک شیایە جھێ خۆ دناڤا ھەمی بنەمایێن دەروونی دابکەت. مرۆڤ ب گوھداری کرن یان ژەنینا میوزیکێ ھەست ب ھەبوونا خۆدکەت، بیردانکا وی ب ھێز دکەفیت دگەل ھەڤسەنگییا ھەستان ئارامی پەیدا دبیت، رەنگە جاران ئەو نھێنی و مەبەستێن د نەستێ مروڤی دا ھاتینە ھەلگرتن ب رێکا میوزیکێ دەربرین ژێ دھێتەکرن. ژبۆ نزیکبوون ژ راستییا ڤێ چەندێ (سیودور ریک ١٩٦٩-١٨٨٨) ئێک ژ قوتابییێن فرویدی بوویە لدویف ھەمان تیور ڤەکولینێ ل سەر کارتێکرنا میوزیکێ و مفایێن دەروونی دکەت، د ئەنجام دا دیار دکەت کو میوزیک دشێت گەلەک باشتر ژ زمانی دەربرینێ ژ ھەستێن مرۆڤی بکەت، چۆنکی شیانا گەھاندنا پەیامێن بیردانکێ و ئارامبوونا مێشکی بکەت. ھەروەکی جبران خەلیل جبران دبێژیت: (میوزیک کچا ئاوریێن بێدەنگییێ یە و ژدایکبوویا ھەستەکا دەروونێ مروڤی یا ئاشکرایە، ھوشمەندییا وێ راستییەکە).
ژێدەرێن مفا ژێھاتینە وەرگرتن:
http://www.arageek.com/art/٢٠١٥/١١/٠٥/about-music-and-philosophy.html
http://www.wafainfo.ps/atemplate.aspx?id=٣٧٢٢
www.altibbi.com/مقالات-گبیە/الێحە-النفسیە/الموسیقی-تعالج-الامراچ-النفسیە-و-الاێابات-الدماغیە -١١٧٦.
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به‌نوسه‌ر خۆی