بێدەنگی هەولێر: تەنگژەی شوناسی هەولێریی

Loading

دوابەدوای خۆپیشاندان‌و پێكدادانەكانی ١٧ ی شوباتی ٢٠١١ لەگەڵ مانگرتن‌و ناڕەزایی‌و خۆپیشاندانەكانی ئەم چەند هەفتەیەی ڕابوردوو قسەو باسی زۆر لەسەر ئەوە كراوە كە؛  بۆچی لە هەولێر خۆپیشاندان ناكرێت. وەك هەولێرییەك چەندین كەس پرسیاری ئەوەیان لێكردوم كە بۆچی هەولێرییەكان بێدەنگن؟

ئەوان دەڵێن؛ هەولێرییەكان وەك خەڵكی ناوچەكانی دیكە خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت‌و سامانی سەرزەویی‌و ژێرزەوییان لەسەر بەرپرسانی حزب تاپۆدەكرێت‌و دەنگەئازادەكانیان كپدەكرێت‌و مەعاشیان دەخورێت،ئەدی ئەم بێدەنگی‌و سستییە لەپای چی؟ ئەم نوسینە هەوڵێكە بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە.

لە میدیاكان باس لە كۆمەڵێك هۆكار دەكرێن؛ لەوانە بەرتەسكردنەوەی فەزای سیاسی‌و بەكارهێنانی زەبروزەنگ‌و ترس‌و تۆقاندن لەلایەن پارتی‌و دامودەزگا ئەمنییەكانی، هەروەها نزمی ئاستی بێئاگایی سیاسی‌و چاوەڕوانییەكانی هەولێرییەكان، لەگەڵ فرەكەلتوریی‌و فرەئایینی‌و فرەنەتەوەیی لە هەولێر كە گوایە تەباییەكی كۆمەڵایەتیی-سیاسیی لێنەكەوتۆتەوە كە ببێتە مایەیدەربڕینی ناڕەزاییەكان.كەم تا زۆر ڕاستیی لە هەموو ئەو هۆكارانەدا هەیە.

سەرەڕای ئەمە، من پێموایە هۆكاری سەرەكی لە پشت بێدەنگی‌و سستیی هەولێرییەكان غیابی یان دروستنەبوونی یەكڕیزییەكە لەنێو نوخبەی ڕۆشنبیریی-كۆمەڵایەتیی شارەكە. هۆكاری سەرەكیش لەپشت غیابی ئەو یەكڕیزییە، بەڕای من، تەنگژەی شوناسەلە هەولێر. بەواتایەكی دیكە تا ئێستا لە هەولێر (شوناسی هەولێریی) لەدایكنەبووە، یان ئەوەتا زۆر ساوایە. هۆكاری ئەم لەدایكنەبوونەش دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی-سیاسییەكە پەیوەندی بە مێژوو گەشەی دیموگرافی نەتەوەیی لە هەولێردا هەیە.

هەولێر یەكێكە لە شارە هەرە كۆنەكانی دنیا. قسەی ئێمە لەسەر ئەو مێژوە كۆنە نییە، بەڵكو لەسەر مێژوی هاوچەرخی شاری هەولێرە. پێش دروستبوونی دەوڵەتی عێراق، لە ئەنجامی ٥٠٠ ساڵ حوكمی عوسمانییەكان هەولێر وەك مەركەزی سنجاقێك (قەزایەك)لە پڕۆسەیەكی مێژویی-سیاسیی-كۆمەڵایەتییدا بەتورككرا/بەتوركمانییكرا. هەولێر وەك سنجاقێك كۆمەڵێك دامودەزگای دەوڵەتی لێبوو كە كارو پیشە تێیاندا دەدرا بە توركمانەكان یان بە كوردە توركمانیزانەكان.

ئەمەش زمانی توركمانی دەكات بە زمانی فەرمی‌و باڵاو زاڵ لە شارەكەدا. لەگەڵ زاڵبوونی زمانی توركمانی‌و بوونی ژمارەیەكی بەرچاو توركمان لە شارەكە كەلتوری توركمانییش دەبێت بە كەلتوری شارنشینانی هەولێر. لەئاكامدا كەلتورو زمانی شارەكە تاڕادەیەك لە كەلتورو زمانی شارو شارۆچكەو گوندەكانی دەوروبەری جیادەبێت.ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە هەولێرو دەوروبەرەكەی دوو كۆمەڵگەی جیا بوونیان هەبێت. یەكێكیان بە كەلتور شارستانیی/شاریی‌و بە زمانتوركی/توركمانی، ئەوەی دیكەش بە كەلتور دێهاتیی‌و بە زمان كوردی بێت.

لە سەردەمی عوسمانییەكان خەڵكێكی كەم لەگوندەكانەوەكۆچیان دەكرد بۆ هەولێر، لەبەر كەمیی ژمارەیان، كۆچكردوەكان لەگەڵچوونیان بۆ هەولێر لەناو كەلتورە زاڵەكەی دەتوانەوە. خەڵكەكە بەگشتی بەكەلتور دەبوون  بەشاریی‌ وبەزمان‌   و نەتەوەشدەبوون بە وركمان. بەو مانایەی خەڵكە كۆچكردوەكان لە كەلتورە كلاسیكییەكەی خۆیان دادەبڕان‌و كەلتورێكی نوێیان تەبەنیدەكرد.

هەندێك ئەكادیمی پێیانوایە كە نەتەوەكانی ئەوروپا زادەی پڕۆسەیەكی لەم شێوەیەن، واتە كۆچ لە گوندەكانەوە بۆ شارەكان كە لەگەڵ مۆدێرنەتە (modernization) سەرهەڵدەدات. (ئێرنست گێلنەر) تیوریستی بەناوبانگی بواری نەتەوەو ناسیونالیزم، نەتەوە بەدیاردەیەك دەبینێت كە پێش مۆدێرنەتە بوونی نەبووبێت‌و دروستبوونیشی لە پڕۆسەی بەشاربوون (urbanization) دا دەبینێتەوە.

گێلنەر پێیوایە؛ دێهاتییەكان هەڵگری شوناس‌و كەلتورێكی خێڵەكین‌ كە چەقی لەسەر خزم خزمێنەو پەندی پێشینان‌و فۆلكلۆر داناوە، كاتێك دێن بۆ شار دادەبڕێن لەو كەلتور و شوناسەو كەلتورێكی دیكە هەڵدەگرن ، كە چەقی لەسەر فۆرمە نوێكانی كەلتور وەك شانۆو سینەماو ڕۆمان داناوەو شوناسێكیش هەڵدەگرن كە بەگشتی ئاوێنەی ئەو گروپە ئیتنییە/نەتەوەییەیە كە لە شارەكەدا زاڵە، بەتایبەتی زمانی فەرمی گروپەكە.

ئەم حالەتی كۆچ‌ و توانەوە(assimilation)ی كوردان لە هەولێر دوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقیش هەر بەردەوام دەبێت. بەڵام،لە پەنجاكانی سەدەی بیستەوە ئەم پڕۆسەیە پشێوی تێدەكەوێت، ئیدی لەجیاتی توانەوە پێكدادانێك لەنێوان كەلتورو شوناسی كوردە كۆچكردوەكان‌ و توركمانە شارییەكان ڕوودەدات‌ و ئەو تەنگژەیەی شوناسی لێدەكەوێتەوە كە جێگەی سەرنجی ئێمەیە.

هۆكاری هەرە سەرەكی ئەم پێكدادانە دەگەڕێتەوە بۆ ڕەتكردنەوەی شوناسی ئیتنیی/نەتەوەیی یەكدی. ڕونتر بڵێین، كوردە دێهاتییەكان ئەوەیان ڕەتدەكردەوە كە ئاوێتەی كەلتورێك/شوناسێك بن كە تێیدا شوناسی ئیتنیی/نەتەوەیی/كوردیی خۆیان لەدەستبدەن. لەهەمانكاتدا توركمانە شارنشینەكانیش ئەوەیان ڕەتدەكردەوە دەستبەرداری شوناسی ئیتنی/توركمانیی خۆیان بن، هاوكاتیش كۆمەڵگەكەیان توانای لەخۆگرتن‌و توانەوەی ئەو لافاوە لەژمارنەهاتوەی دێهاتییەكانیان، وەك پێشوتر، نەمابوو.

هۆكاری سەرەكی پشت ئەو پێكدادانە كۆچی بە لێشاوی خەڵكی گوندەكان بوو كە لەگەڵ خێراتربوونی پڕۆسەی مۆدێرنەتە لە چلەكان گڕوتین وەردەگرێت‌و لەگەڵ شۆڕشی جوتیارانی دەشتی هەولێر لە ١٩٥٣ دەگاتە ترۆپك.

ئەم دوو هۆكارە وادەكەن كە چیدی خەڵك تاكوتەرا نەیەن بۆ هەولێرو ببن بە توركمان‌ و شاریی بەڵكو دەبن بە هۆی دروستبوونی چەند گەڕەكێك لە هەولێر كە زۆرینەی هەرە زۆریان لە كوردە گوندنشینەكانبوون، لەوانە سەیداوە، كوران، تەیراوە، سێتاقان‌و مەنتكاوە.

كۆچكردوەكان لەو گەڕەكانە نیشتەجێدەبوون كە دەكەوتنە سەر جادەی سەرەكی بەستنەوەی هەولێر بە دێهاتەكانیانەوە. خەڵكی دەشتی هەولێر لە گەڕەكەكانی باشوری هەولێر (وەك كوران‌و مەنتكاوە) و خەڵكی مەملەكەتی كۆیە لە رۆژهەڵاتی هەولێر (وەك سێتاقان) و خۆشناو و ڕەواندزییەكانیش لە گەڕەكەكانی باكور (وەك تەیراوە) نیشتەجێدەبوون.

هەولێر
هەولێر

لەم گەڕەكانە( گێتۆی كورد) ی دروستبوون  (گێتۆ بەو گەڕەكانە دەگوترێت كە لە كەناری شارەكان دروستدەبن بۆ ئەو گروپانەی كە هاوبەشێكی كۆمەڵایەتیی‌ سیاسیی یان ئابورییان هەیە). خەڵكانی ئەم گێتۆیانە، لەبەر زۆریی ژمارەیان، ئیدی نەك هەر لەنێو شوناسە هەولێرییە-توركمانییە-شارییەكە ناتوێنەوە بەڵكو دژایەتی دەكەن‌و شوناسێكی گوندیی-كوردیی-كرمانجی، گێتۆیی،بەرهەمدێنن، كە كوردبوون‌و خێڵەكییبوون‌‌و ناوچەگەرێتیی بەسەریاندا زاڵبوو.

ئەگەر بڵێین بەشەپۆڵكۆچكردنی گوندنشینەكان بۆ هەولێر لە پەنجاكان پڕۆسەی ئاوێتەبوون‌و توانەوەی كۆچكردوەكانی سستكرد، ئەوە دەتوانین بڵێین كە شەپۆڵەكانی دواترلەوانە: سوتانی گوندەكانی كەندێناوە لە ١٩٦٣ و ئاشبەتاڵەكەی ١٩٧٥ و تێكدانی گوندە سنورییەكان لە ١٩٧٨ بەیەكجاری پڕۆسەكەی ڕاگرت‌ چونكە خەڵكێكی ئێجگار زۆری هەناردەی هەولێر كرد.

ئەگەر زۆریی كۆچكردوەكان هۆكاربووبێت لەپشت نەتوانەوەی كۆچكردوەكان ئەوە توركمانییبوونی شوناسە شارییەكەی هەولێر هۆكاری هەرە سەرەكیی بوو لەپشت ڕەتكردنەوەی شوناسە هەولێرییەكە لەلایەن كۆچكردوەكان. ئەم ڕەتكردنەوەیە كۆمەڵێك دەرهاوێشتی هەبوو، لەوانە:

یەكەم:  لەبەرئەوەی شوناسی هەولێرییبوون ماكێكی توركمانیی هەڵگرتبوو كوردە گوندنشینە كۆچكردوەكان شوناسی “هەولێریی”یان ڕەتدەكردەوە.

دەركەوتێكی ئەم دیاردەیە ئەوەیە كە ئێستاشی لەگەڵدابێت ئەوانەی لە گوندو شارۆچكەكانەوە كۆچیانكردوە بۆ هەولێر بەخۆیان ناڵێن هەولێریی. كاتێك دوو كورد لە هەولێر یەكدی ببینن یەكەم قسەیان ئەوەیە “كاكە ئەنگۆ خەركی كێندەرێنە؟” لە وەڵامدا بەگشتی ناوی گوند یان ئەو شارۆچكەیە دەگوترێت كە كەسەكە لێیەوە كۆچیكردوە. دەركەوتێكی دیكە ئەوەیە كە خەڵكی هەولێر بەناوی عەشیرەتەكانیان خۆیان دەناسێنن. بۆنمونە دەڵێن من خۆشناوم، من سیانم، من سورچیم..هتد.

دووەم:  لەبەرئەوەی كەلتورە شارییەكەی هەولێر بەهەمانشێوە ماكێكی توركمانیی پێوەبوو كۆچكردوەكان كەلتورە شارییەكەشیان ڕەتدەكردەوە. یەكێك لە دەركەوتەكانی ئەم دیاردەیە مكوڕبوونی كۆچكردوەكان بوو لەسەر لەبەركردنی جلی كوردی‌.

سێیەم: لەهەمووی گرنگتر، لەبەر ئەو ڕەتكردنەوانەو پێكدادانە كەلتوریی‌و شوناسیانە ئیدی هەولێر نەیتوانی ببێت بە پلاتفۆرمێك بۆ توانەوە یان ئامێزانی (integration)ئەو خەڵكانەی كە لە شوێنی جیاجیاوە كۆچیان بۆ كردبوو. ئ

ەمەش بوو بە مایەی دروستبوونی فرە-كەلتورییەك لە هەولێر بەڵام (فرە-كەلتورییەكی خێڵەكی) نەك شاریی، فرە-كەلتورییەكی گێتۆیی. بەواتایەكی دیكە نەك هەر كوردو توركمانەكان ئاوێتە یان ئامێزانی یەكدی نەبوون بەڵكو ئەو كوردانەی لە شوێنی جیاجیاشەوە كۆچیانكردبوو ئاوێتەو ئامێزانی یەكدی نەبوون.

چوارەم: لەبەرئەوەی پڕۆسەی ئاوێتەبوون، واتە بەشارییبوون‌و بەتوركمانبوونی كۆچكردوەكان، لە حەفتاكان ڕاوەستا ئیدی لەو كاتەوە دوو كۆمەڵگە (community) لە هەولێربوونیان بەرچاودەكەوێت. یەكێكیان توركمانەكان كە خۆیان بە هەولێریی‌و شاریی دادەنێن، كە تاڕادەیەك كۆمەڵگەیەكی هاوڕەنگە، ئەوەی دیكەیان كوردەكان كە خۆیان بە كرمانج نەك هەولێریی دادەنێن، تاڕادەیەكی زۆریش كۆمەڵگەیەكیفرە-ڕەنگی بەشبەشە.

كۆی ئەو پڕۆسەو دەرهاوێشت‌و دەركەوتانە كۆمەڵێك دەرئەنجامی هەبووە، لەوانە:

یەكەم؛  كۆمەڵگە كوردی زمانەكە لەسەر بنەمای ناوچەو عەشیرەت‌و گوند، یان تێكەڵەیەك لەمانە، ژمارەیەكی ئێجگار زۆر گێتۆی پێكهێنابوو. خەڵكی ئەم گێتۆیانەبەگشتی خۆیانوەك هەولێریی ناناسێنن. لەناو هەولێر كوردەكان خۆیان وەك خەڵكی كەندێناوە، خۆشناوەتی، كۆیی، بێركۆتی هتد… دەناسێنن‌و لە دەرەوەی هەولێریش وەك “خەڵكی هەولێر” نەك “هەولێریی” خۆیان دەناسێنن چونكە هەولێریی لە فەرهەنگ‌و خەیاڵگەی ئەوان توركمانێكی شارییە.

دووەم:  لەئاستی ڕۆشنبیریی فرە-گێتۆییەكەی هەولێر بووەتە مایەی ئەوەی كە ڕۆشنبیرو هونەرمەندەكانی دابەش دابەش بن‌و زیاتر خۆیان وەك ڕۆشنبیرو هونەرمەندی شوێنە كۆچلێكردوەكە بناسێنن نەك شارە كۆچبۆكراوەكە. ئەمەش وای لە هەولێر كرد كە لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە تاڕادەیەك بێخاوەن، بێنوخبە، دەركەوێت یان یەكڕیزییەك لەنێو نوخبەكەدا دەرنەكەوێت.

سێهەم: لەپەیوەند بە دروستبوونی نەتەوە، وەك زۆربەی تیوریستەكان، لەوانە گێلنەر، جەختی لەسەر دەكەن، دروستبوونی شار هەنگاوێكە بۆ دروستبوونی نەتەوە. لەبەرئەوەی هەولێر لەئاكامی پێكدادانی كەلتورو شوناسەكان نەیتوانیوە ببێتە پلاتفۆرمێك بۆ ئاوێتەبوون‌و ئامێزانی كۆچكردوەكان‌، لەئاكامدا شوناسێكی یەكگرتوو لەناو شارەكە دروستنەبووە كە لەخۆگرو چەتری هەموو شوناسەكانی دیكە بێت.

بۆیە دەكرێت بڵێین هەولێر لەئاستی گەشەو دروستبوونی شوناسدا شكستیهێناوەو ئەمەش كاریگەریی لەسەر بەنەتەوەبوونی كوردیش هەبووە. ئەو قسانەی ئێستا لەسەر دابەشبوون‌و دووئیدارەیی‌و دووفەرهەنگی زۆنی زەردو كەسك دەكرێن بەشێكی پەیوەندی بەوەوە هەیە كە پڕۆسەی بەشاربوون لە كوردستان تائێستا سەركەوتونەبووە.

لەژێر تیشكی ئەو شیكارانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە یەكێك لە هۆكارە هەرە سەرەكییەكانی بێدەنگی‌و سستیی خەڵكی هەولێر پەیوەندی بە لەدایكنەبوونی نوخبەیەكی یەكڕیزی یەكگرتوەوە هەیە كە ئینتیمای بۆ شارەكە هەبێت لەجیاتی ناوچە كۆچلێكردوەكان تاوەكو بتوانێت ڕابەرایەتی بزوتنەوەی فكری‌و دەنگە ناڕازییەكانی شارەكە بكات‌و ئاراستەی خۆپیشاندان‌و مانگرتنەكان بكات.