نیتچە دژ بە هیگڵ
جەوهەرخوازی؛ بێئاگایی لە هێزەكان و پەیوەندی هێزەكان
ئێمە بە خراپی لە سەرجەم كارەكانی نیتشە تێدەگەین، ئەگەر نەزانین نیتشە “دژ بە كێ” چەمكە بنەڕەتییەكانی ئاراستەكردووە. تێمە هیگڵییەكان لە كارەكانی نیتشەدا وەك نەیارو دوژمنێك دەردەكەون كە لە دەستەویەخەدان … نیتشە ئەنتی دیالێكتیكییە بە ڕەهایی. ژیل دولوز
پێویستە ئێمە داوا بكەین و بپرسین دیلێكتیسیان “دیالێكتیكخواز” خۆی چیی دەوێت؟ دیالێكتیك چی دەوێت؟ ئەو ئیرادەو ویستەی دیالێكتیك دەیەوێت هێزێكی كۆتاهاتوو بچڕاوە بەشێوەیەك هێزی ئیسپاتكردن و پێداگیری جیاوەزییەكانی نییە.هێزێك كە ئیتر توانای جوڵەو بزاوتی نییە، هێزێك تەنیا كاری پەرچەكردار نواندنە بەرانبەر ئەو هێزانەی دەسەڵات و هەیمەنەیان بە سەریدا هەیە: تەنیا یەك هێز كاری تێپەراندن و دەرچونە لە ڕەگەزە نێگەتیڤەكەی لە ڕوتەختی یەكەمینیدا ئەمەش لە پەیوەندیدا بە هێزێكی ترەوە. ئەو نەفی هەموو ئەوانە دەكات كە ئەم نییەتی، وە لەم نەفیكردنەداجەوهەری ڕاستەقینەی خۆی و پرەنسیپی بونی خۆی دروست دەكات”. نیتشەو فەلسەفە، ل11
لە كوێدا دولوز لەو بڕوایەدایە نیتشە ڕەخنە لە هیگڵ دەگرێت؟ ئێمە دەتوانین ئەو ڕەخنانەی نیشتە لە هێگڵی گرتوون بەم شێوەیە بهێنینە ناو قسەو باسەوە.
فەلسەفەی هێگڵ لە ڕێگەی بەخشین و پێدانی ڕۆڵێكی سینتراڵی بە دیالێكتیك، خۆی كاراكتێریزە كردووە. بیركردنەوەی دیالێكتیكی دوو كەموو كوورتی و دوو نەنگیی لە خۆیدا هەڵگرتوە: ئەبستراكتبون، لە گەڵ بە ئەولەوییەتگرتن و لە پێشبونی نێگەتیڤ. ئەبستراكتبونی دیالێكتیك ململانێ واقعییەكان دەخاتە ناو دورخستنەوەو مەودابەندییەكی دوورەوە بە شێوەیەك دەبێتە پێشڕەو و ڕوی پێشەوەی ئامادەگییە فرەیی و داهێنەرەكانی مانا،ئەمەش بە قازانج و سودی ململانێ نا واقعییەكان،بە شێوەیەكی ڤانتزمی لە پێناو نواندن و دانپێدانانێك كە پێشوتر لێرەیە.واتە پێشوتر بڕیاری لە سەر دراوەبە شێوەیەكی یەكبونی و جێگرو داكوتراو سابت. پێش وێكهاتنەوەو “وێكهاتنی پێشینەیی و پێشویی” لە گەڵ نێگەتیڤدا، كەمكردنەوەو بە كەمزانین و بێ بایەخكردنێكی كاریكاتۆری فرەیی و فرەبەرداری پەیبردن و ئیدراككردن،یان ئیدراكە فرەییەكان لە هەنبەر بەریەككەوتن و بەرەنگاربونەوەی وشك و بەستوودا، وە هەروەها تێنەگەیشتن و خراپ تێگەیشتنێكی گشتگیر لە نێوان پەیوەندی ئیسپاتی و نەفیدا.
* بەم هەنگاونانە كە ئاماژە و نیشانەنەی سیمپتۆمن بۆ ئۆریجن و بنچینەو بنەڕەت و ئەسڵی”كرسیتیانی”, لەو شوێنەی كە كاری ڕەهاكردنی زۆر زیادەڕۆ و پەرگیری دیدگاو گۆشەنیگای “كۆیلەیە: هەر ئەمەش خۆی تایبەت و دیاریكراو دەكات، خۆی پێناسە دەكات لە ڕێگەی ڕێكخستن و خۆ ڕێكخستنی تیپۆلۆژیانەی تایەبتكراو و دیاریكراو، ئەوانەی كە هەست بە گوناهكردن و بیماری و هەستی تۆڵە سەندنەوە تێیاندا گوزارشت لێكراون.
پێشوازیكردنێكی پڕ جۆش و خرۆش بۆ هێزە ئیرتیكاسی و پەرچەكردارییەكان. بەو شێوەی كە دەرئەنجامە نزیكەكانی “نیهیلیزم”ە. لاوازی و دەستەپاچەیی و كڵۆلی ئەو لەوییەت لە پێشبونی ئەو تایپانەی كە ئیرتیكاسی و پەرچەكردارین. ئەو تایپە ئرتیكاسییانەی كە جگە لە (عەدەم) شتێكی تریان ناوێت. لە دواجاردامەبەست مرازی هەڵبژێردراوی هیگیڵیم تەنیا “نیهیلیزمە”. بەمشێوەیە دژوەستانەوە و بەرەنگاری و بەرهەڵستكاری نیهیلیزم بە ناچار دەبێتە دژ وەستانەوە بەرانبەر هێگڵیزم. واتە بۆ ئەوەی دژ بە نیهیلیزمی پاسیڤ بین ناچارین دژ بە هیگڵیزم بین.
لێرەدا ئێمە لە سەر دوو ڕەخنەو دوو خاڵی یەكەم دەوەستین. ئەوەی پێش هەرشتێك هیگڵیزم “هیگڵخوازی” دیاری دەكات و پێناسەی دەكات، شوناسی پێ دەبەخشێت “دیالێكتیكە”.بەڵام پێش هەرشتێك ئەو كاتەی گوێبیستی چەمكی” دیالێكتیك”دەبین چ وێنایەكمان بۆ دروست دەبێت؟ چ تێگەیشتنێكمان بۆی دەبێت؟ بۆ دولوز شیمانەكراو دەردەكەوێت، واتە ئەگەرێكە كە،”ناوكێكی هاوبەش”تەریك بكرێت و دوربخرێتەوە لە كۆی بیركردنەوەی دیالێكتیكدا.ئەم ناوكە هاوبەشە دەبێت بە تێگەیشتنێكی ئەبستراكتی كێشەو ئیشكالی مانا لە گەڵ پێشیینەیی و ئەولەوییەت و”مانای پیشینەیی نا شیاو و نا پەسەند لە گەڵ نێگەتیڤدا.پێش هەرشتێك دیالێكتیك وەك بەرەنگارێكی كۆنكرێتی خۆی دەردەخات لەو شوێنەی كە هێگڵ دەیبینێت: دور لەوەی بتوانێت ڕەهەندێكی كۆنكرێتی بۆ كارایی و لێهاتوویی دروست بكات.بیركردنەوەی دیالێكتیكی لە ڕێگەی ئەبستراكتكردنەوە خۆی پێش دەخات و هەنگاو دەنێت لە ناو كۆنتێكستێكی واقعی و حەقیقیدا بە مەبەستی پێكهینان و خولقاندنی مانایەك كە خۆی ڕێكی دەخات. بەمشێوەیە ڕۆحی ئۆبژێكتیڤیانەی هیگڵ خۆی دەبینێتەوە لە تەكاندانێك بۆ هۆگربون و پەیوەندی دروستكردن لە گەڵ كەڵكەڵەو مەیلێكی چڕبووەوە كە شوێنگرەوەی واقع بێت لە پەیوەندییە ئەبستراكتەكاندا، لە ناو دیگایەك كە گرنگی بە “كردار “دەدات نەك بە “بكەر”.بەڵام لە ڕێگەی كەسی سێیەمی “یان بونێكی سێیەمینی”نەجوڵاو نەبزاو بە شێوەیەكی خەیاڵی و یۆناكراوی لە بیركردنەوەدا. بیركردنەوەیەكی خەیاڵی و وەهمی وەك كۆتا ئامانج و دوا مەبەستی جەهەریانەی كردارەكان.بە هەمان شێوە، نا ڕاستی بون و نا حەقیقی بونی پێگەو شوێنگەی سەردار لە ناو پەیوەندییەكەیدا بە كۆیلەوە پشتبەستووە بە چەمك و تێگەیەك كە زۆر بە وردی و بە نزیكی دیالێكتیكی ناسینەوەو دانپێدانانێكی دوو سەرەوە و دوو لایەنەی هەردو وشیارییەكەیە.لەو شوێنەدا جوڵاو بەكارە كەمانای (مەرگی خودا) بونی هەیە.كە خودا مردووە. بەمشێوەیە هێگڵ وا دەردەكەوێت كە هاوسەنگە بە چەمكێكی بەستو”چەقبەستو”ی وەك یەكبون و یەكێتی لە درێژبونەوەو گەشەكردنە مێژوییەكەی ئەم ڕوداوە. ئەمەش لە كاراییكردن و بەهێزكردنی “كەمكردنەوە بەكەمزانینێكی زۆر خێراو پێشوەختی”فرەییەكی” ڕاڤەكراو لە ستاتویەكی شكڵبەندی و خۆ ڕێكخستنێكی ڕوكەشیانەو ڕوپامایینەو دوو ڕوییانەی ڕودانی “جەوهەرێكی ڕاستەقینەدا”. بیركردنەوەی دیالێكتیكی تاوانبارو گوناهكارە لە فەوزاو بە خۆڵەمێشیكردن و ئاڵۆزكردن و تێكدان لە نێوان تەفسیركردن و ڕاڤەكردنی جەوهەرێكی گۆڕاو وەرچەرخان لە سیپتۆمێكی تەفسیرنەكراودا.تەنیاله ناو وەرگرتن و بە دەستخستنی ئەم ئەبسراكتكردنەدایە وای لێكردووە بیر لە بەرەنگاربونەوەو بەریەككەوتن و دژبون و دژبەیەك بون بكاتەوە، بە شێوەیەك “دژە ماناو دژە ئاراستەو ڕاڤەكردنێكی هەڵە لە جیاوازیدا” بخولقێنێت لە بارەی دروستبون و پێكهاتنی ڕاستیانەی مانا. زۆر بە قوڵی دیالێكتیك پەیوەندی بە خەیاڵەوە هەیە. ئەم كارێكتەرە خەیاڵییەی دیالێكتیك بیركردنەوەی هێگلی ئاراستە دەكات،ڕینمایی دەكات لەوەی سێ كەموكوورتی و سێ درزی گەورەی تێدا بێت كە ویستویەتی لە تەعریفكردن و پێناسەكردنیاندا شیان بكاتەوەو وەڵامی بۆیان دەستكەوێت.
یەكەم؛ كێشەی مانا، هێگڵ بێ ئاگا و نا وشیار بوو بە سروشتی هێزەكان كە بە شێوەیەكی كۆنكرێتی هاو واتا و سازراو وێكهاتوو بە فینۆمینەكان “فینۆمینەكان لە پەیوەندی هێزەكاندا مانا وەردەگرن”.
دووەم؛ كێشەی جەوهەری هێگڵ لەوێدا كەبێ ئاگابوو لەو ڕەگەزە حەقیقییەی كە ئاراستەی هێزەكان دیاری دەكات، ئاراستەی هێزەكان دەگۆرێت، كوالێتییەكانی ئەم هێزانە، پەیوەندییەكانی ئەم هێزانە.
سێیەم؛ كێشەی گۆران، هێگڵ بەختەوەرو پێخۆشحاڵ بوو كاتێك كاری ئاڵوگۆِڕو جێگۆركێ و شوێنگۆڕكێ لە نێوان تێرمی “ئەبستراكسیۆن و ڕیالدا” ئەنجامدا. بە شێوەیكی تر و بە مانایەكی تر: ئەو مانایەی كە بیركردنەوەی دیالێكتیك ئامادەی كردبوو لە ژێر ناوی لۆژیكێكی ئۆنتۆلۆژی نابێتە هیچ جگە لە بون بە قۆرخكردن و خراپی پلورالیزمێكی ڕاڤەكراو تەفسیركراولە ناو بازنەیی سورانەوەدا. ئەو جەوهەرەی هێگڵ بۆ قوڵایی بوونی پێشنیاز دەكرد نابێت بە هیچ جگە لە بوون بە پاشماوە و پوخڵەواتی تارماییانەی هێزە ڕاستەقینەكان كە دەكەوێتە پێشەوەی پَێكهاتن و خولقاندنی دراو وپێدراوەكان.
سەبارەت بە یەكەمین و لە پێشبون و ئەولەوییەتی نێگەتیڤ، لە كتێبی نیتشەی ژیل دولوزدا لە چوار ڕێیانی نێوان دوو هێڵی بەرەنگاربونەوەو بەریەككەوتندا خۆی دەبینێتەوە: لە لایەكەوە لەڕێگەی نێگەتیڤ/جیاوازی، لە لایەكی ترەوە بەركەوتن و بەریەككەوتنی نەفی/ئیسپات و ئەفێرماتیڤ. لە یەكێك لە بەشەكانی كتێبەكەی دولوزدا بە ناوی “نەفی و ئیسپات”، تیۆری نیتشە پڕ ئیرادەی هێز دەبێت بە دژە نیگایەكی پێچەوانە وەك ڕەخنەیەك لە خوێن مەینی نێگەتیڤ. ڕەخنەیەك كە، نێگەتیڤمان بە شێوەیەك نیشان دەدات؛ “نێگەتیڤ. دەبێتە هۆی بچڕان و وەستاندنی لەوەی كوالێتییەكی یەكەمین و توانا و دەسەڵاتێكی ئۆتۆنۆمی هەبێت”. ئەمەش ڕێك بە وردی پرسیاری پێگە نێگەتیڤەكە ڕێخۆشكەرو مۆڵەتدەرە بەوەی بەشێك دروستبكرێت،ئەو بەشەی كە لە ناو فەلسەفەدا یان دیالێكتیكییە یان نا، ئەمەشلەوشوێنەی بیركردنەوەی دیالێكتیك لە نێگەتیڤ یەكەمین دەسەڵات و توانای “بوون”دروست دەكات. هەر لەم ڕێگەیەوە شوناس و “ئیدێنتیتێ” لە نەفیكردن و بە عەدەمكردنی جیاوازیی و فرەییە ناوەكییەكانی جەوهەری خۆی دەمێنێتەوەو بەردەوام دەبێت.وە بەرزكردنەوەو باڵاكردنی حەتمیەتگەرایی بەریەككەوتن و بەرهەڵستكاری و پاشان دژ بەیەكبوون. هەوڵی نیتشە ویستنی “فرەییەكە” كە تێیدا هێڵەكانی بەریەككەوتن و هێڵە سنورییەكان نیتچە لە گەڵ دیالێكتیك دەببێت بە پرس و پرسیاری: پێشینە/پاشینە “یەكەمین/دووەمین”ی نێگەتیڤ لە ئاستێكی ئۆنتۆلۆژیدا.تایبەتمەندی دیالێكتیكیانەی تیۆرییەك لە سروشتی پەیوەندی تێرمە جیاوازەكانەوە نایەت( هەر لەبەر ئەمەشە فرەییگەرایی و پلورالیزم دەتوانێت شیاوی وباشتر بێت لە دیالێكتیك. بەڵام هیراركێتی نێگەتیڤ و جیاوازی دەكەوێتە پێشەوەی هەر پەیوەندییەك. ئا لێرەوەو بەمشێوەیە “ئەنتی دیالێكتیسیان” دەبێت بە جەختكەرەوەو پێداگیرو سەختگیریی لە پێشاندان و بەرچاوخستنی “یەكەمین و لە پێش بونێكی ژێنێتیكیانەی “جیاوازی پەتی” لە بەرانبەر نێگەتیڤدا. وە لەمەش دروستكردنی ئەنجامگیری نا-جەوهەریانەی بەرهەڵستكارییەكان”ئەمەش بەو مانایە نییە كە، بون خۆی عەدەم دەكات ئەو كاتەی “بە پێویست و بە ناچاری جیاوازی هەیە، بەڵكوو تەواو بەو مانایەی جیاوازی هەیە بۆیە “بوون” دەتوانێت زۆربەی جار و لە زۆركاتدا خۆی نەفی بكات. ئەوەی دەمانەوێت بیڵێین دیالێكتیكی هێگڵی هەڵە نییە بەو شێوەی كە هەیە،بەڵكو بەو شێوەی كە دەیەوێت “ڕەها” بێت، دەیەوێت بنچینەیی و بنەڕەتی و ئەسڵ بێت،وە بەمشێوەیە هیچ پێكناهێنێت جگە لە سیمپتۆمی لاوەكی بۆ پرۆسیسیویەكی ئۆنتۆلۆژی یەكەم، كە هیچ نییە جەگە لە ئیسپاتكردنی بێگەردو پوختی جیاوازییەكان وەك ئیرادەی هێز.”بنەڕەت و بنچینە، جیاوازییە لە بنچینەییەكەدا،جیاوازی لە ناو بنەڕەتی و بنچینەیدا هیراركییە،واتە پەیوەندی هێزێكی هەژمونكار بە سەر هێزێكی هەژمون لەسەر كراو،هێزێكی زاڵ و باڵادەست بەسەر هێزێكی ژێركەوتو ژێردەست. ئیرادەیەكی ملكەچ و دەستەمۆ و ڕامكراو لە بەرانبەر ئیرادەیەكی زاڵ و باڵادەست. ئەمە وا دەكەوێتەوە كە ئیرادەی هێز ڕەگەزێكە لە ڕێگەبڕین و جەرەیانی جیاوازی چەندێتی ئەو هێزانەی لە پەیوەندیدان، ئەو كولێتی و چۆنێتییەی لەم پەیوەندییەدا دەگەڕێتەوە بۆ هەر هێزێك. ئیرادەی هێز پەیوەندی دەكات بە هیزەوە و لە ئامێزی دەگرێت، بەڵام، وەك ڕەگەزێكی جیاوازی و پەسەند و ژینێتیكی، وەك ڕەگەزێكی ناوەكی بەرهەمهێنانەكەی.
بەم شێوەیە نێگەتیڤ پرەنسیپێكی بەرهەمهێنەری جیاوازی نییە، بەڵكوو ئەنجامی پەیوەندییەكی جیاكاری و پەسەندكارییە، كاری كارێكتەریزەكردنی توانا و پێداگیرییە فرییەكانی ئیرادەی هێزە.
* دیالێكتیك بیركردنەوە و مۆراڵی كۆیلەیە.
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به‌نوسه‌ر خۆی