جیاوازی و دابڕان
هەندێک تێبینی لەبارەی ڕۆمانە شیعریی (زێوان)ه‌وه
سروشت نەوزاد
نووسین لەبارەی ئەزموونێکی دابڕاو و کراوەوە، کە مەحاڵێتی دەستنیشانکردن تایبەتمەندی سەرەکییەتی، کارێکی هێجگار قورسە، چونکە هەر ئەزموونێک کە دادەبڕێت و خۆی جیا دەکاتەوە، قۆناغ، یان سەردەمێکی نوێ دەهێنێت. ئەو سەردەمەش سەردەمێکی نەناسراوە، خۆی هەڵگری ئاگایی و هۆشیارییەکی دیکەیە، هەر بۆیە ئەوەش لەبەرانبەر ئێمەدا دەسەپێنێت بۆ نزیک بوونەوە لەو قۆناغە، بە چاوێکی دیکە و لۆژیک و ئاگاییەکی دیکەوە، بە ئاراستەیدا بجووڵێین.
ئەزموونی شیعریی سەباح ڕەنجدەر، هەر لە سەرەتای دروست بوونییەوە تا ئەم ساتەوەختە، خوێنەری کوردیی خستۆتە بەردەم ئاڵنگارییەکی دیکەوە. وردبوونەوە لەو ئەزموونە و هێزی ڕەخنەیی لە بەرانبەریدا، ڕەنگە بتوانێت دەرخەری بەشێک لەو کێشە و گرفتانە بێت کە لە نێو مێژووی ڕەخنەی ڕۆشنبیریی و ئەدەبیی کوردیدا بەرجەستەیە، لە بەرانبەر خوێندنەوەی ئەو ئەزموونە نوێیانەی کە هاتوون و دێن و دادەبڕێن.
ئەگەرچی ئەزموونی شیعریی سەباح ڕەنجدەر، ڕەخنەی زۆری لەبارەوە نووسراوە، لێ زۆریان دەرخەری ڕووی زانراو و سواوی ماناکانن، کەمیان دەرخەری ئەو مانا نەناسراوانەن کە لە ئاماژە فرە ئاراستەکانی شیعری ئەوەوە دەردەچن. گرفتەکەش لێرەدا گرفتێکی مێژووییە، واتە: تێنەگەیشتن هاوشانە لەگەڵ کۆی بیرکردنەوە و نەریتی تێڕامان و ڕەخنەیی ئێمەدا، کە تا ئەندازەیەکی زۆر بیرکردنەوەیەکی میتافیزیکیانەیە و پەیوەستە بە ڕووکەشەوە، لە پەیوەندییەکی بەهێزی زمانیدایە بە كردەی بەکاربردن (دال/ ڕووخسار)ەوە، زیاتر لەوەی ئەو پەیوەندییە زمانییە لە ئاستی بەرهەمهێنان (مەدلوول/ ناوەرۆک)دا وەربچەرخێت.
دیارە پەیوەندییەکی لەو شێوەیەش هەردەم لە هەوڵێکی تەواودا دەبێت بۆ گەیشتن بە خاڵێکی جێگیر، بە سەنتەرێک و شوێنێک کە کەرتبوون، جیاوازی و دابەشبوون تیایاندا دەمرێت، کە دەتوانین خەسڵەتی تاک ڕەهەندیی، وەستان و چەقبەستوویی بدەینە پاڵ. کاتێک لە بەرانبەر ئەو چەقین و زمانە وەستاوەدا، کە خاوەنی بنەمایەکی بەکاربردنی ڕووتە و بەرهەمهێنان تێیدا وەستاوە، چیتر ناتوانێت نمایندەی جیاوازیی و تێگەیشتن لە جیاوازییەکان بێت،
ئەزموونێک سەرهەڵدەدات کە خەسڵەتی جیاوازیی، جووڵە و ئازادیی تێدایە و لەسەر پنتێکی تێکدەرە، ناچێتە ژێر ڕکێفی دەزگا و سیستەمەوە، واتە (هەمان خەسڵەتی فیکریی و فەلسەفیی هەیە) ئەوا ئەو ڕەخنەیە (ئەو تێگەیشتنه سواوە) کە هێزی خۆی لە تێگەیشتنی گشتی، دەزگای ڕاگەیاندن، پەیوەندیی و کلتووری جەماوەریی و تەکنۆلۆژییەوە وەردەگرێت، نەک لە هێزی فیکرییەوە، کورت دەهێنێت لە خوێندنەوەی هەر ئەزموونێکی نوێ، کە لە سەرچاوە دابڕاوە و جووڵەدارە.
ئەم پێشەکییە کورتەم بۆ ئەوە بوو، تا ببێتە بنەمایەک لە ڕێگەیەوە هەندێک تێبینی خۆم (بە لەبەرچاوگرتنی ئەو تێگەیشتن و گرفتە ڕەخنەییانەی کە باسکران) بۆ ڕۆمانە شیعریی: (زێوان)ی سەباح ڕەنجدەر بخەمە ڕوو، بەشێک لە جیاوازیی و خاڵی تایبەتمەندیی ئەو دەقە دەستنیشان بکەم.
گرنگترین تایبەتمەندی ئەزموونی شیعریی سەباح ڕەنجدەر، لە زماندا دەردەکەوێت. زمانێکی چڕی فرە مەدلوول کە توانای بینین تێیدا بێسنوورە. هێزی ئەو زمانە چڕە هێمایییە دەبێتە خوڵقێنەر و دووبارە بوونیادنەرەوەی بوون و شتەکان و پەیوەندییەکانی نێوانیان، واتە: چیتر (بوون) هەمان ئەو بوونە نییە کە بە شێوەیەکی ئاسایی خۆی دەردەخات، بەڵکو (بوون) شێوەی جۆراوجۆری هەیە لە زمانی شیعریی ئەمدا، وەها دەردەکەون کە ناچارمان دەکەن بۆ تێگەیشتن لەو بوونە، ڕوانگەی خۆمان بۆ شتەكان و پەیوەندییەكان و دەلالەتەکانیان بگۆڕین.
شیعری ئەم شاعیرە بە پێی بنیادێکی زمانیی هەڕەمی و هێڵی، بەرەو سەرەوە ئیش ناکات و ناڕوات، بەڵکو لەسەر شێوەی تۆڕێک ئیش دەکات و دەڕوات، هەر هێڵێک بگرینەبەر، دەمانگەیەنێت بە هێڵەکانی تر، بۆیە بیرکردنەوە لێرەدا سەنتەری نییە، پەرش و بڵاوە و ڕوو لە قووڵی و خوارەوەیە، وەک لە سەرەوە، بۆیە زەحمەتە بتوانین ئەو بابەتە سەرەکییە بناسینەوە کە شاعیر ئیشی لەسەر دەکات. ئێمە لە شیعری ئەم شاعیرەدا ناگەین بە سەنتەر، بەڵکو ئەوەی پێی دەگەین، بریتییە لە تێکشکاندن، پارچە پارچەیی و جیاوازیی.
لێرەدا زمان لە ڕیشە: (زمان و ڕێزمان)ەکەی دادەبڕێت، چیتر پەیڕەوی لە بنیادی گشتی زمان ناکات، بەڵکو بۆ خۆی دەبێتە (ڕیزۆم*)ی خۆی. بەپێی ئەم چەمکەی (جیل دۆڵۆز) ڕیزۆم گوزارشت لە نامەرجەع، هەروەها لەو گوتەزایە دەکات کە دەڵێت: “با لە ناوەندەوە دەست پێ بکەین.”
ڕیزۆم لێرەدا شتێکی دیکەیە و جیاوازە لە درەخت و تۆ و ڕەگەکەی. ئەم مەجازە لە لای دۆڵۆز دەلالەتێکی چڕی هەیە، ئاماژەیە بۆ زۆر لەو بیرۆکانەی، دۆڵۆز بە جیاوازییەوە دەبەستێتەوە و بانگەشەی دەستبەردار بوون لە خولیای گەڕان لە دوای ڕیشەکان دەکات.
کەواتە: ڕیزۆم ئەو شتەیە کە لێیەوە (پەیوەندی، ئەوی تر و فرەیی) دروست دەبێت، بێ ئەوەی ئەسڵ و بنەچەیەک هەبێت ئەمانە پێکەوە کۆ بکاتەوە. بنیادی زمان لە ئەزموونی شیعری سەباح ڕەنجدەرەوە بەپێی ئەم میکانیزمە سەرهەڵدەدات کە تێیدا دەتوانین بیرکردنەوە لەگەڵ وێنەی ڕیزۆم پێکەوە وێنا بکەین، کە ئەو وێنەیە دەبێتە هۆی ئەوەی بیرکردنەوە فۆڕمێکی دینامیکی، پەرش و بڵاو وەربگرێت و توانای بەرهەمهێنانی جیاوازیی هەبێت، کەواتە: مانەوە لە چوارچێوەی زمان لە شیعری ئەودا: (بوونی زمان) تەنیا بریتییە لەو توانایەی کە لە ڕێگەیەوە زمان چوارچێوەکەی خۆى دەبڕێت. ئەو ڕوانگەیەش بۆ زمان، دەلالەت لەوە دەکات کە هەر مومارەسەیەکی زمانیی، لە نێو وێنا کردن و پرۆتۆکۆڵی تایبەتیدا ڕوودەدات کە خاوەنی پێشینەیەکی دیاریکراو نییە، بەڵکو لە ڕێگەی داهێنانەوە پێی دەگات.
ڕۆمانه شیعری (زێوان) یەکەمین ئەزموونی شیعریی سەباح ڕەنجدەرە، لە تەمەنی لاوێتیدا ئەم دەقە درێژەی نووسیوە، کە هەر زوو بووەتە دەرخەری بەهرەی بەرز و توانای گەورەی زمانیی، هێزی داهێنەریی و جیاوازیی شاعیر، کە ئەمانە لەو کتێبەدا بە جیابوونەوەیەکی کتوپڕ لە لیریکییەتی شیعریی کوردیی پێش خۆی، لە گشتێکی یەکگرتوودا بەرجەستە دەبن. هەروەک خۆی دەڵێت: ” لە تەمەنی نۆزدە ساڵیدا زێوان یەکەم هەناسەی بە سییەکانمدا گەڕا و ڕژایە ئاسۆی هەستەکانمەوە. پێویست بوو هەڵیبگرمەوە، لە بیست و دوو ساڵیدا بەرهەم هاتوو تەواو گەڵاڵە بوو“(1)
ئەم کتێبە شیعرییە بریتییە لە دەقێکی درێژ کە خەسڵەتی کرانەوەیی لە خۆیدا هەڵگرتووە. (زێوان) ناونیشانێکی بەهێزە بۆ ئەم دەقە شیعرییە و بە هوشیارییەوە بەکارهاتووە، بەوەی هەڵگری رۆح و پارێزەری بنیادی درامی دەقەکەیە. لە ڕاستیدا ئەگەرچی لەڕووی شێوازییەوە هەموو چەشنە ئەدەبییەکان لەم دەقەدا کۆکراونەتەوە و پەیوەندیەکانیشیان ڕوونە و بە ناویەکداچوون، بەڵام بە پلەی یەکەم شێواز و چەمک و ڕامانی سەرەکی خۆی وەک (ڕۆمانە شیعر) دەردەخات. ئەوەش بەو هۆیەی کە بەشێکی زۆر لە ڕەگەزەکانی گێڕانەوە لەم دەقەدا کاریان پێکراوە، هەر لە کارەکتەرەوە کە بریتین: (زێوان، نواڵە، نالی، مەولەوی، حاجی قادر، ئادەم، خدری زیندە، فەرهاد، برایمۆک، مەسیح، مەریەم، موسا، پێغەمبەر…) تا دەگات به ڕووداو کە خۆی لە (ژیاننامە و گێڕانەوەی ڕووداوگەلی تایبەت بە ژیانی کارەکتەری شاعیر) دەبینێتەوە.
شوێن: (گوندی گەنجینەی منداڵی) و کاتیش کە بریتین لە: (قۆناغی منداڵی و گەنجێتی زێوان) و تاد…
زمانی (زێوان) زمانێکی نۆستالیژیاییە، هەڵگری ژانە، لەهەمان کاتیش پاڵ بە ڕەونەقی ژیانەوە دەنێت لە ئێستا، یان داهاتوودا دەربکەوێتەوە، واتە: ژان لەم کتێبەدا کە بریتییە لە لەدەستدان، دەبێتە فۆڕمێک کە ئێستا، یان داهاتوو، مانای خۆیی لێوە وەردەگرێت. هەر بۆیە زمان لێرەدا و بە گشتیش لە ئەزموونی شیعریی ئەم شاعیرەدا، نابێتە زمانێکی ئامرازیی، بەڵکو دەبێتە ئەو پێویستییەی شیعرییەت دەیخوازێت، شیعریەتیش لەم دەقەدا، کار لەسەر ڕۆشنکردنەوەی بوون دەکات، واتە: دەرخەری (بوون)ە.
ئەوەش وادەکات جیهانی دەرەوە بە تەواوی لە ڕێگەی زمانەوە لە جیهانی ناوەوەدا چڕببێتەوە، ئەو چڕبوونەوەیەش بە هیچ جۆرێک ملکەچی واقیع نابێت، بەڵکو خۆی واقیعی شیعریی خۆی دادەمەزرێنێت و دەبێتە دەربڕی هەست، بیر و خەون و سۆزیش تێیدا فۆڕم وەردەگرن. هەر بۆیە فۆڕم و ناوەڕۆک لەو ئەزموونەدا لێک جودا نابنەوە، دەبنە یەک و پێکەوە مانا دەبەخشن.
بە گشتی (زێوان) لە نێوان دوو دوالیزمەی ژیان و مردندایە: جارێک ئەم دوالیزمەیە فیزیکییە، جارێکیش دوالیزمەیەکی شیعرییە. لە باری فیزیکیدا، هەستی ژیان و گەشانەوە، لە هەمانکاتیکشدا ترس لە مردن و تارمایی مردن، هەردەم ڕووبەڕوومان دەبێتەوە:
سروشت هەموو شتێکت ترساندوومی
لرفەی ئاگرت
بڵندایی چیات
گەفی ڕووبارت
دەشتایی ڕووتت
پەنجەم لە چاوەڕوانییەکی دوانەهاتوو
یان گیان پێنەماو
بە ناو یەکدا دەشکێنمەوە
یادی ماڵیکردنی ورچ دەبێتە بۆنە و نیشان
دیوە تاریکەکانی زەوی چی لێ دەدۆزێتەوە
منداڵی هێشتا ناونەنراوم لەسەر ڕانی
ئەو ڕێیانەی دەبنە حەکایەت
خۆی دەگێڕێتەوە ((2
لە باری شیعریشدا ئەو دوالیزمەیە هەردەم بریتییە لە زاڵبوونی خۆکوشتن لە دەقدا و گەیشتن بە ژیان و گیانێکی چالاک، نەبیندراو و داهێنەر، لە بەرانبەر ترس لە ئەگەری نەمان و نادیاریی:
لە ژووری زێوانی خۆمدا گۆڕەپانێکی گشتیم چۆڵ و قەرەباڵغ
بۆن بە ڕێگاوە بکەم
دەگەمە ئەسپێکی وەفادار و تاژییەکی وشیار
دەستەکانیان لە پێشوازیمدا هەڵێناون
نمەی ئاسوودەیی تۆزی سەر گوڵان بە دوژمن دەزانێ
زەوی لە بۆشایی ئێسکم کەوتووەتە گڕوگاڵ
پەیکەر لێوەی فێری ڕۆیشتن و گیانبازی بوون (3)
كردەی داهێنانی شیعریی لای سەباح ڕەنجدەر، جۆرێکە لە كردەی نیشتەجێبوون لە ڕێگەی بەدەنگەوەهاتنی بوون. هەر بۆیە كردەی داهێنان لە (زێوان)دا، پەیوەستە بە كردەی (نیگەرانیی)ەوە، کە ئەم چەمکەش بە پێی تێڕوانینی (مارتن هایدیگەر) زادەی چەمکی (فڕێدان)ە. بەو واتایەی ئێمە بە بێ ویستی خۆمان، فڕێدراوینەتە نێو جیهانەوە. چەمکی (فڕێدان) و هەستکردن بەوەی ئێمە فڕێدراوینەتە نێو جیهانەوە، هەستکردنمان بە كردەی (بوون) لە لا دەورووژێنێت. کاتێک ئێمە دەکەوینە نێو بیرکردنەوە لە كردەی (بوون) بوونیش ڕۆشناییەکانی خۆیمان بۆ دەکاتەوە. بەو شێوەیەش لە ڕێگەی میکانیزمەکانی بیرکردنەوەی هایدیگەرییەوە دەربارەی (بوون)، چەمکی (نیگەرانی) لە چەمکێکی سادەی میتافیزیکییەوە، دەگۆڕێت بۆ چەمکێکی فەلسەفی دینامیکی و وزەبەخش، کە دەتوانێت ببێتە هێزێکی شاد و وزەی داهێنان لە ڕێگەی بیرکردنەوەوە ببزوێنێت:
گۆرانیم ئاوێنەیەكە وەك بەیانیانی بەهار روون
پێغەمبەر دەموچاوی لە كاتی سرووش وەرگرتن تێیدا دەگەشێتەوە
نالی دەموچاوی لەكاتی بیركردنەوە لە شارەزوور تێیدا دەگەشێتەوە
دایك دەموچاوی لەكاتی منداڵبوون تێیدا دەگەشێتەوە
زێوان دەموچاوی لەكاتی نووسین تێیدا دەگەشێتەوە
ئارەزووە گەرمەكانم زەوییان شاد كرد(4)
ئەم دەقە خاوەن پێکهاتەیەکی گشتی و یەکگرتووە، پەیوەندییەکانی نێوان دێڕ و بەشەکان بەهێزە، سەرجەم ڕەگەزەکان لە پێناو بنیادنانێکی نۆستالیژیانە لە پەیوەندیدان پێکەوە. ئەو نۆستالیژیایەش بە خەسڵەتی کرانەوەدا بنیادنراوە، واتە: نۆستالیژیا بە تەنیا لە قۆناغێک، یان کاتێکی دیاریکراودا ڕاناوەستێت، بەڵکو دینامیکییە: گوندی گەنجینەی منداڵی چەندە قۆناغێکی منداڵییە، هێندەش قۆناغێکی کۆمەڵایەتی، کلتووری، سیاسی و تەنانەت ئابوورییە، هەروەها لەدەستدان و ئەوینی نواڵەش، هەرچەندە وا دەردەکەوێت تەنیا دۆخێکی زەمەنیی و تاکڕەهەندیی، یان خودیی بێت، بەڵام ئەگەر بە وریاییەوە لەو دۆخە وردببینەوە، دەبینین هەر لە سەرەتاوە ئەو دۆخە دەگۆڕێت و درێژ دەبێتەوە بۆ دۆخێکی گشتیی هاوخەمیی وجوودیی، یەکانگیر دەبێت لەگەڵ مێژوو، ئەفسانە و داستانی کوردی: (نالی و حەبیبە، شیرین و فەرهاد، برایمۆک و پەریخان…) لە چەندین شوێنی دەقەکەدا جێگۆڕکێی زەمەنی ڕوودەدات و هێڵی زنجیرەیی کات دەپسێت و دەگۆڕێت بۆ هێڵی بازنەیی. ڕابووردوو لە ئێستادا دەردەکەوێتەوە: فەرهاد دەبێتە زێوان، شیرین دەبێتە نواڵە، یان زێوان دەبێتە برایمۆک و نواڵەش دەبێتە پەریخان:
ڕووەکە هاونشین و هاوپەیمانەکانی گەرما
لە نسرم بە گلەیین
ئاو لە ناو چاوی گوڵە لۆکە مایەوە
لە مانەوەشیدا پەیوەندییەکان بە ساختە دەزانێ
دۆڵیش وشکن
کەروێشک بێچووەکانی لەناو ڕادەهێنێ
بەرد لە چلوان قەڵەشت
برایمۆکیش ئاگری سێبووری ونکردووە
ژەنگ لە گۆی مەمک ژەکن(5)
ــــــــــــــ
لە سێبەری ترسناکی ئەو دەست و پەنجانەی
شتە سادەکان دەشارنەوە
نەتاسێم و مردن ڕەنگم نەبا
دڕک لە پێم نەخووسێ
سواری حیلە هاواری فریاکەوتن بەفر دایپۆشت
ئاگری سێبووری پەریخان گەرمی کردەوە
برینی هەڵوەشاوەی داکەوت و کفت نووست (6)
جگە لەو ئاستە ماناییە دەرەکییە، ئەم وەرگەڕان و جێگۆڕکێیە لە ئاستی ناوەکی (ئاستی شیعری)یشدا دەردەکەوێت بەبێ ڕەگەزە داستانییەکەی، واتە: لەو شوێنەدا کە زێوانی شاعیر دەبێتە نالی، یاخود نالی دەبێتە زێوان، ئەو جێگۆڕکێییە جێگۆڕکێیەکی شیعرییە و پەیوەستە بەو ئازارە ناوەکیی و هاوبەشانەی کە سەرچاوەی داهێنانی شیعریی شاعیرانن:
لە دیوی ئەمدیو گوندی گەنجینەی منداڵیم
گوێم لە دابەزینی سرووشی پێغەمبەرێکە
یەکەمین خەونی مرۆڤی بینیوە
دۆشەکی لە ئاگرە
لێفەی لە خۆڵە
بالیفی لە ئاوە
ماڵی لە بایە
لە ناویدا من و نالی و باڵندە مل درێژەکان
لە خۆشییەکانی گەشت و مۆزەخانە
چیرۆکین بۆ منداڵان
یان داستانین بۆ گێڕانەوە (7)
ــــــــــــــــــ
نالی ئێسكەكانی خۆی بە خاك و خۆڵ بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵییدا بكرێ
ژانی بشكێت
حاجی قادری كۆیی ئێسكەكانی خۆی بە گۆڕ قەرەج بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵییدا بكرێ
ژانی بشكێت
مەولەوی ئێسكەكانی خۆی بە سەرشاتە بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵییدا بكرێ
ژانی بشكێت
منیش ئێسكەكانی خۆم بە دەربەندی گۆم بەخشی
تا ببێتەوە خۆڵ
بەسەر برینی منداڵیمیدا بكەم (8)
لە چەند شوێنێکی دیکەی ئەم دەقەدا و دیسان لە ئاستی شیعریدا، ڕەگەزی ئەفسانە وەک ئاماژە و میتافۆڕ دێتە ناوەوە، تا هێزی زیاتر لە نێو تەکنیکدا کۆ بکاتەوە و شیعرییەت لە ئاستی تاک ڕەهەندییەوە بگوازێتەوە بۆ ئاستی فرە ڕەهەندیی و دەلالەتەکان بەرەو قووڵایی بەرێت. زۆربەی کاتیش ئەم هاتنە ناوەوەیە لە پێناو جێگۆڕکێدایە بۆ گرێدان و هاوتەریب کردنی وێنە، تا وێنە لە ڕێگەی ئەم پاڵپشتی کردنەی ڕەگەزی ئەفسانەوە، بەهێزتر بتوانێت خۆی بنوێنێت و ئێستێتیکای خۆی دەربخات:
خدری زیندەش سەرگەرمی نووسینەوەی
بیرەوەرییەکانیەتی (9)
وەک دەزانین خدری زیندە کاراکتەرێکی ئەفسانەییە: لە شکڵی پیاوێکی نوورانی ڕیش و سمێڵ سپییدایە، هەرکات دەگەڕێت و دەردەکەوێت، خەڵکی نایناسنەوە، بەڵام ئەوانەی دەیناسنەوە دەتوانن هەر داوایەکی لێ بکەن بۆیان جێبەجێ بکات. لێرەدا جێگۆڕکێیی شاعیر لەگەڵ خدری زیندەدا، بەرئەنجامی زاڵبوونی ڕەگەزەکانی ترس و نادڵنیاییە: ئایا شاعیر و داهێنانەکانی لەم دەقەدا لە ترس و نادڵنیایی ئەوەدان هەمان چارەنووسی خدری زیندەیان هەبێت و ڕۆشناییەکانیان نەبیندرێن؟ یان بەپێچەوانەوە ئەو جێگۆڕکێیە بەرئەنجامی زاڵبوونی هیوا و دڵنیاییە لەوەی داهێنان و ڕۆشناییەکانی شاعیر دەگەنە دەست ئەو کەسانەی کە دەتوانن بە ئاسانی خدر و بیرەوەرییەکانی (شیعرەکان)ی بناسنەوە؟
ئەم دەقە بەو هۆیەی کە دەقێکی هێمایی و ناڕاستەوخۆیە، ئاماژەکان هەندێکجار فرە چینن، ماناکان بە هێڵی کاڵ و تەنکیی دەردەکەون، بە تایبەت لەو بەش و بڕگانەی کە شێوازی خەونی تیایاندا بەهێزە. لەو ئاستەشدا ئاماژەکان دەبنە ئاماژەی نەستیی و نزیک دەبنەوە لە دەربڕینی مەنەلۆگی ناوەوە، یان شێوازی ئۆتۆماتیکی دەربڕین کە بریتییە لە سومبول و ڕەمز و پێکهاتەیەکی نالۆژیکی:
پەرداخێک خوێنی گێلاس چاوەڕوانم دەکات ببمە برادەری
بە فریشتە قووڵ خەوتووەکانی گەڕەکی بە ئاوازی هەتاو شادبوو بمناسێنێ
دەنگێک
ئەوە گەیشتنە ژووری لێکدانەوەی گەنجێکە
گوندی گەنجینەی منداڵیی گەچڵاوە
کەنار داڕمێن
چیا بەم روو ئەو روو دابكەون
دەشتایی لە خەسڵەتی ناز فرۆشتن خۆ پێكدادەن
منیش سرووش لە یەكەمین هێلكەی هەڵۆ دەخوازم
شیعرێكت خەون لە چێشتەخەو دەبینێ
پرچی خۆڵەمێشینی نواڵە لەناو باران گەشە دەكات (10)
تەمێکی خەست، نائومێدییەکی قووڵ لە سەرتاپای زێواندا دەبینرێت، سەرچاوەکانی ئەو نائومێدییە فرەن: (قۆناغی منداڵی و گوندی گەنجینەی منداڵی کە قۆناغێکن تێپەڕیون، جێهێشتنی گوندەکە کە زێد و شوێنی لەدایکبوونی شاعیرە و داگیرکردن و وێرانکردنی لەلایەن ڕژێمی دیکتاتۆری بەعسەوە، شکستی شۆڕشی کورد لە باشوور ساڵی 1975، پاشان شکست و لەدەستدانی ئەوینی نواڵە) کە ئەمەی دوایینیان گەورەترین کاریگەری لەسەر دەروون و تێڕامانی شاعیر هەیە لە دەقەکەدا. ئەوەی گرنگە لەم دەقەدا، ئەو نائومێدییە سەرچاوەی کەوتن و توندوتیژی نییە، بەڵکو نائومێدییەکی بەرهەمهێنەرە کە بەرەو ناسین، تێگەیشتن، ڕامان و داهێنان دەپەڕێتەوە. گیانی (بوون) پڕدەکات لە شیعر، شیعر بەڕووی تاریکیدا دەوەستێت تا دەگاتە شیعرییەت، شیعریەتیش پڕ یاخیبوون و ژیان و تێدا ژیان دەکات. لێرەدا نائومێدی دەبێتە تەکنیک، هێڵی ئەستووری نێوان واقیع و خەیاڵ دەسڕێتەوە، ئەوەی کە واقیعە و لەدەستچووە لە پانتایی خەیاڵدا قەرەبوو دەکرێتەوە، ژیان دەبێتە پانتاییەکی هونەریی، بەو شێوەیەش نائومێدی گیانی وەبەردا دێتەوە و بەرەو ژیان وەردەگەڕێت، ئەو ژیانەی لە ڕێگەی داهێنانەوە نیشتەجێ بووە:
دەچمەوە گوندی گەنجینەی منداڵیم
خۆڵی رووی بەردەكانی
هەموو دەستنووسەكانیم دەداتێ
دەمكات بە نووسەری بێهاوتا و بێباك
ئەو مانگەی لە مانگگیراندا
دەسووتێ و بەدەرەوەیە
ئەوە ئاوێنەی تا بڵێی روونی گەشتنامەی منە
ئەو گۆرانییەی پاش شەو شكانەوە
خورپەی بەهەشتییانەی گوێ دەزرینگێنێتەوە
ئەوە دەنگی مردووەكانی گۆڕستانی سینگی منە
ئەو چڵە رەیحانە بەژن باریكانەی لە دەمی نەرمی دێراو
بای وادە بۆنیان هەڵدەگرێ بۆ ناو شاری رازاوە بە باخچەی گشتی
ئەوە بارانی خودایی گوندی گەنجینەی منداڵيی منە
ئەو گیایەی تنۆكەی خوناو بەژنی دەشوات
دەچێتە ناو گوڵەكانی شانازی
ئەوە برژانگی پەرژینی چاوی منە
سووتان
خورپە
بۆن
گەردەلوول
ئادەم
خەون
گوڵ
لە دیوی ئەمدیو گوندی گەنجینەی منداڵیم
گوێم لە دابەزینی سرووشی پێغەمبەرێکە
یەکەمین خەونی مرۆڤی بینیوە
دۆشەکی لە ئاگرە
لێفەی لە خۆڵە
بالیفی لە ئاوە
ماڵی لە بایە
لە ناویدا من و نالی و باڵندە مل درێژەکان
لە خۆشییەکانی گەشت و مۆزەخانە
چیرۆکین بۆ منداڵان
یان داستانین بۆ گێڕانەوە (11)
_____________________________
پەراوێز و سەرچاوەکان:
(*) ڕیزۆم لە بایۆلۆژیدا بە لقە ڕەگاکانی گیایەک دەوترێ، کە بە پێچەوانەی ڕەگی ئاساییەوە تەشەنە دەکەن و لەژێر زەوی بڵاودەبنەوە. ڕەگ لە گژوگیای ئاساییدا، بەیەک لقی سەرەکیدا دەڕوات و لەو ڕەگەوە بنجک و بەشی نوێ دەردەدا، بەڵام ڕیزۆم، بە هەموو ئاراستەیەکدا دەڕوات و گەشەدەکات.
(1) ئەزموون و شیعرى بێگەرد، سەباح ڕەنجدەر، گوتار و بیروڕاى ئەدەبى، بڵاوکراوەى ئەکادیمیاى کوردى، هەولێر، چاپى یەکەم 2023، لاپەڕە 119
(2) زێوان، سەباح ڕەنجدەر، شیعر، چاپخانەى یاد، سلێمانى، چاپى دووەم 2009، لاپەڕە 17
(3) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 21
(4) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 22
(5) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 60
(6) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 62
(7) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 48
(8) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 74-73
(9) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 83
(10) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 92
(11) هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەرە 48-47
