لایکپەرێسی
ژ بەر کو من لایك هەنە، ئانکو ئەز هەمە.
دەما ئەم زارۆك مە یارییەك دکر، مە ب “یارییا خوە ڤەشارتکانێ” ناڤ دکر، هەر کەسەك دا چیتە د بن پەناگەهەکێ ڤە یان جهەکێ بەرزە و خوە ڤەشێریت، یێ شیابا ئەو دیتبا دا سەربکەڤیت. هونەر د ڤێ یارییێ دا ئەو بوو تو ئاشکرا نەبایە، تو هەر مابایە ڤەشارتی، ئەڤ خوەڤەشارتنە ساتەکە یان دیالێکتیکەکا دژەمۆدێرنە یە. د سەردەما مۆدێرنێ دا، مرۆڤ بەردەوام د بن چاڤدێرییا کامیرەیان دا نە، کامیرە و ئالاڤێن سەردەمێن تەکنۆلۆژیایێ بەردەوام چاڤێ وان ل سەر رەفتار و رابوون و روونشتنێن مرۆڤی نە، واتە د سەردەما مۆدێرنێ دا چ جهەك نینە مرۆڤ خوە بیت و مرۆڤ وان ماسکان بهاڤێژیت یێ ژ بۆ نیشاندانێ و خوەدیارکرنێ ل بەر خوە دکەت. ب واتایەکا دی؛ د جیهانا سەردەم دا چاڤێ یێ دی/ ئەلکترۆنی بەردەوام ل سەر مرۆڤی یە، لەورا ژی مرۆڤ بەردەوام د رەوشا خوە نمایشکرنێ دا یە ژ بۆ کو وی رازی بکەی و وەکی وی دڤێت تو هەبی. ئەڤە ئەو رەوشە یە یا کو دەرووناسێ کەنەدی (ئیفریک گوفمان) ب (ئەز و ماسکێن من) ناڤ دکەت، ئەو دبێژیت: مرۆڤێ سەردەم ئەکتەرەکە ل سەر دەپێ شانۆیا جیهانێ، بەردەوام ل گەل یێ بەرامبەری خوە د نیشاندانێ دا یە. مرۆڤ د ڤێ رەوشێ دا چ نینە ژبلی کو ماسکەکی ژ بۆ وی رۆلی بگێریت یێ کو “یێ دی” دڤێت. ئەوی کو بریارا باشی و خرابییێ ژی ل سەر مرۆڤی ددەت، هەر جەماوەرە. ئانکو تو وی چاخی دبییە ئەو کەسێ تە دڤێت، دەما ل گۆری حەرامی و حەلالی/ باشی و خرابی و پیڤەرێن جەماوەری داناین رەفتارێ بکەیی، ئەگەر نە دێ د پەراوێزێ دا مینی، یان دێ بێ لایك مینی. لەورا یارییا خوەڤەشارتکانێ، یارییەکە یا کو دنیایێ دبەتە بەری چاڤێن ئەلکترۆنی، مرۆڤ د جیهانا مودێرنێ و ئەلکترۆنی دا چەند یێ ئاشکرا بیت پتر هەیە، لێ مرۆڤ د جیهانا خوەڤەشارتکانێ دا چەند یێ ڤەشارتی بیت پتر هەیە.
ب دیتنا من، د ڤی سەردەمێ نیشاندان و ئاشکەرابوونێ دا، هونەر ئەوە مرۆڤ یێ ڤەشارتی بیت، هونەر ئەوە مرۆڤ ژ بۆ یێ دی یێ لایکپەرێس نەژیت، ئەگەر دەستکارییا تێگەهێ جەماوەر بکەین و ژ بۆ لایكپەرێس بگوهەرین، دێ هەمان مەرەمێ ب مە بدەت. مرۆڤێ سەردەم یێ د ناڤ سۆشیال میدیایێ دا نقۆم بوویی، هەر تشتی ژ بۆ زێدەبوونا لایکان دکەت، لایك ئێدی د هەلسەنگاندنا تە دا رۆلی دگێرن. تە چەند لایك هەنە، تو هندی!
لەورا ژی تو ب هووری لێ بنێرە، ئەڤرۆ هەر لڤین و رەفتار و چالاکییەکا دهێتە کرن ژ بۆ ئێک ئارمانجە، ئەو ژی خوە دەرخستن و نیشاندان. دەما جلکەکێ نوو دکرین، دەما خوارنەکێ دخوین، دەما دچینە گەشتەکێ، خوە دەما ئێکێ نێزیکی مە دمریت ژی، دێ د وێنەیەکی یان ڤیدیۆیەکێ دا بەلاڤ بکەین ئەو ژی ژ بۆ ئارمانجا نیشاندانێ. ئێدی گەهشتییە ئاستەکی دەما ئێک دمریت، ئەم هزر د مرنێ دا ناکەین وەکو پرسەکا هەبوونگەری، بەلکو هەمی هزرەك ژ بۆ وێ یە ئەڤ رەحمەتییە دێ چەند فیسبۆکا من ئەکتیڤ بکەتن؟! دەما دچینە گەشتەکێ، هندی چاڤێ کامیرەیا مە مۆبایلێ دبینیت، هند دیمەن و خوەزایی نابینیت، ب تەنێ ژ بۆ لایکان ب تەڤاهی خوە ژ چێژا گەریانێ دوور دکەین، یان ژی دا کو یێ دی ببینیت!، هەڤهزرم ل گەل ئەریك فرۆمی؛ مرۆڤێ سەردەم تێرامان نینە، ژ بەر کو هندی مژوولی دەوروبەرێن خوە یە. مرۆڤێ تێرامانێ بکەت، پێدڤی یە خوە بیت، ئەو رۆلی د بەرهەمئینانا خوە دا بگێریت نە کو یێ دی.
مرۆڤێ سەردەم خوە کارڤەدان و هەلویستێن وی ژی د جیهانا سۆشیالێ دا ژ راستییا وی بهێزترن. دەما تشتەك روو ددەت، ئەو روودانە د جیهانا سۆشیالێ دا گەلەک ب گەرمی دهێتە بەرچاڤکرن، لێ دەما دەربازی دۆرهێلی دبیت گەلەک یا سارە. ئاریشەیەکا دی یا مەزن هەیە، ئەو ژی مرۆڤێ “لایکپەرێس” دووری گومانێ یە، هەمی تشتان ب راستی و باوەری وەردگریت. لێ بنێرە، ڤیدیۆیەك دێ هێتە خوار 5 خۆلەکە، هێژ 50 چرکە ژێ دەربازنەبووین، دێ ب سەدان لایك، شێر و کۆمێنت ژ بۆ هێن! ئەڤە ئەو باوەرییا رەها یە سەرەدەرییێ ل گەل دکەن. واتە بێی کو تەماشە بکەن کا ب دروستی وێ ڤیدیۆیێ چ گۆتییە یان چ هاتییە نیشاندان. لەورا ژی کەسێ “لایکپەرێس” وەکی گامێشێ ئسپانی هەر پاتەیەکێ سۆر ل جهەکێ ببینیت، دچیت سەرێ خوە لێ ددەت دا کو لایکان ژ بۆ خوە کۆم بکەت! ب واتایەکا دی، هەر بابەتەکێ هەیی مایێ خوە تێ دکەت دا کو فۆکسا لایکان ل سەر خوە دابنیت. د ڤێ هێلێ دا، لایکپەرێس بزاڤی دکەت کێشەیێن ئالۆز یێن خەلکی، ب دلینییەکا سادەیە و ژ پەیڤێن ھنگڤینی مشتە، وەکی: دایک ژیانە، نەتەوە، گونەھە، دڤێت یاسا ھەبیت.. ڤان پەیڤێن شرین بێی شرۆڤە و رەھەند ددەنە خەلکی، ھەر تێز و نەرین و شرۆڤەکرنەکا جدی یا هەیی، هەول ددەت رەش بکەت، دا کو بەردەوام رەواتییێ بدەتە نەرین و شرۆڤەیێن خوە یێن سادە و ب سەرڤە.
لایکپەرێس هەردەم ژ بۆ خوە ب دەرفەت دبینن، سواری پێلا نەرازیبوونا خەلکی ببن و خوە بکەنە رۆبن هۆد و رزگارکەرێن خەلکی، ژ بۆ کو زوورترین رێژەیا خەلکی دەستان ژ بۆ وان بقوتن و دەستقوتان ل ڤیرێ دبیتە زێدەکرنا لایکان. هەر بابەتەکێ هەیی مایێ خوە تێ دکەن، بێی کو بچووکترین ئاگاهی و شرۆڤە ل سەر هەبیت. پرانییا پۆستێن لایکپەرێسان وەکی گێلما گاڤانی نە؛ جاران ل گوندان گاڤانی خوارن چێ نەدکر، دەما ژ گاڤانییێ ڤەگەریابا، دا ئامانەکێ بەت و مال مال گەریێت، هەر مالەك دا جۆرەکێ خوارنێ کەتە ئامانێ وی، ئێك دا برنجێ کەتێ، یێ دی دا ساڤارێ کەتە سەر برنجا وی، یێ دی دا دانقوتێ کەتێ.. کا هەر مالەکێ چ چێکرییە ئەو دکرە ئامانێ وی، کۆمەکا خوارن و کۆمەکا تامان د ئێك ئامان دا، ئەڤجا ل داوییێ ئەو خوارنە وەسا لێ دهات، تاما خوە خوارنەکێ نەدما. لایك پەرێس ژی بزاڤێ دکەت، هەمی هزر و دیتن و شرۆڤەکرنەکا هەیی، د پۆستەکی دا کۆم بکەت، ژ بۆ بالا پترین کەس و پترین لایك ژ بۆ خوە بکێشیت. ب گۆتنەکا دی، ئەگەر سپێدەیی تشتەك چێبوو، ئەو دێ کەتە پۆستەك و بەلاڤ کەت، ئەگەر ئێڤاری تشتەکێ دی چێبوو، دێ وی ژی کەتە درووشم و بەلاڤ کەت، ئەگەر تشتەك شەڤێ چێبوو، هەم بەروڤاژی یێ ئێڤاری ژی بوو و هەم یێ سپێدێ ژی دێ بەلاڤ کەت، بێی کو بنگەهەك ژ بۆ خوە ئێکی ژ وان هەبیت. ئانکو ژ بۆ ئینانا لایکان ژ بۆ وی ئاسایی یە، ئەگەر سپێدێ چەپ بیت و ئێڤاری راسترەو بیت و شەڤێ دیندار بیت! هەڤدەم ئەڤە دژی هەڤن.
بەختیار عەلی د پەرتووکا خوە یا “جوانییەکانی نارێکی” دا، دبێژیت: د دۆرهێلێ مە دا سێ جۆرێن نەرسیسی هەنە، ئێک: نەرسیسێ کوشتی، دو: نەرسیسێ کرێت، سێ: نەرسیسێ شۆرەشگێر.
– نەرسیسێ کوشتی:
د دۆرهێلێ مە دا، مرۆڤێن مە نەشێن عاشقی خوە ببن، جهەکێ راستەقینە نینە د دۆرهێلێ مە دا کو مرۆڤ خوە ببیت، ساخلەتەکێ نەشرین و بێزارکەرە. مرۆڤ د دۆرهێلێ مە دا، ل جهێ کو عاشقێ خوە ببیت، پێدڤی یە عاشقێ یێ دی ببیت، ئانکو عاشقێ نەتەوە، دین، خێل و جڤاکی دبن، مرۆڤێ قەهرەمان د ڤی جڤاکی دا هەردەم دڤێت یێ هندا و بەرزە بیت. د ناڤا درووشم و سیستەم و هێمایێن ئایدۆلۆژی و جڤاکی دا، د کەلتوورێ سەردەمێ کوردی دا تو ب خوە چ نینی، تشتێ مەزن هەردەم ئەون ئەوێن جڤاکی. قەهرەمان ژی ئەوە یێ ژ بۆ یێن دی دکەت. ئەڤ کەسێ چ گرنگییێ ب خوە نەدەت، د خوەکوژییەکا تاکی دا یە، نەرسیسێ رۆژهەلاتی بەردەوام ژ بۆ یێن دی د خوەبوهژینێ دا یە، نەرسیسێ رۆژهەلاتی دبیتە هەمی تشت ب تەنێ نابیتە خوە.
– نەرسیسێ کرێت:
ئەڤ جۆرێ نەرسیستی، نەرسیسەکە عاشقێ خوە یە، جیهان ب تەنێ ژ بۆ خوە دڤێت، خوەپەرست و زکرەشە، ب تەنێ حەزکرن و خوەپەرستییا وی ژ بۆ وی، ژ وێ چەندێ نەهاتییە کو جوانە، ل بەر خوەدیکێ رانەوستیایە و داغبارێ جوانی و هزر و عەقل و هەستێن خوە یە، نە! ئەڤە داغبارێ ترۆمبێل، خانی، پۆست و باوەرنامەییێن خوە یە. ئەو عەشقا وی هەیی ئاراستەی ناخێ وی نینە، بەلکو یا ژ بۆ مولک و مالێ وی ئاراستە کرییە. نەرسیسێ سەردەمێ بەرخورییێ یە، وی ب خوە وەکو “خود” تشتەک نینە پێ داغباری خوە ببیت، بەلکو داغبارێ متا و کەرەستەیێن خوە یێن سەرمایەدارییێ یە، ئەوی چ جاران ب رویسی خوە نەڤێت، وی خوە دڤێت دەما وێنەیان ل گەل ترۆمبێل، خانی و سیمبۆلێن خێلێ دا دگریت، ئاها ل وی چاخی “نەرسیسێ کرێت” خوە دڤێت. ئەڤ جۆرە نەرسیسە، نەرسیسەکێ کەپیتالیستی یێ بازاری یە، چ جارا نەشێت بکەرەکێ «سوبێکت» شۆرەشگێر ببیت.
– نەرسیسێ شۆرەشگێر:
ئەوە یێ عاشقێ خوە، ژ بەر خوە ژ خوە حەز دکەت، بوونەوەرەکێ جڤاکی نینە ب واتایا ئاسایی و یا هەیی.. بوونەوەرەکە عاشقێ هزر و خەیال و رووخسارێ خوە یە، هێزا خوە یا ئەڤینییێ ژ بۆ وێ یەکێ نامەزێخیت دا کو خوە ژ بۆ یێ دی یان جڤاکێ شرین و جوان بکەت. بەلکو نەرسیسەکە، دڤێت بێی رازەمەندییا کەسێ ژ خوە حەز بکەت. کەواتە ژ بۆ یێ دی ناژیت، بەلکو بوونەوەرەکێ رەسەنە و ژ بۆ خوە دژیت. ژ وان کەسان نینە کو دڤێت ژ جەماعەتا فلان گرۆپی بیت یان ژی دەستێ سەرۆك خێلەکێ ل سەر سەرێ وی بیت و بێژنە وی: ئەم ژ تە رازینە. ژ نوو ئەو بکەڤیتە دفنبلندییا خوە و غرۆرا خوە، نە! نە رازیبوونا یێن دی بو وی گرنگە و نە ژی نەشرینییێن خوە ب ئێکسسوارات و دیکۆران ڤەدشێریت. بوونەوەرەکێ رویسە و شەرمێ ژ چ تشتێ خوە ناکەت، خوە وەسا لێ ناکەت کو بکەڤیتە بن مەرجێن یێن دی یێن جڤاکی و ئەو مەرجە ژ لایێ وی ڤە ناهێتە قەبوولکرن. مرۆڤەکە بەروڤاژی تێزا گۆفمانی یە، بێ ماسک و نیشاندانە، مرۆڤەکێ شورەشگێرە و ب تبایێ عامێ ناچیتە شامێ، رێز و ڤیانا وی ژ بۆ وی نە ژ زکرەشییێ یە و نە ژی ژ کەرب و کارڤەدانا جڤاکی یە. بەلکو شۆرەشگێرەکە دڤێت مرۆڤی ببەتە دەستپێکا وی دەما هێشتا کەرامەت هەیی، دەما هێشتا یێ رویس و ب تەنێ دژییا، دەما ژ بۆ رزق و مووچەیی نە هاتییە کۆلەکرن. شۆرەشگێرەکە ب زمانێ سەردەم رێز و پێگەهێ خوە د “لایك و شۆپینەران” دا نابینیت، ژ بەر کو یێ دی د بەرهەمدانا وی دا پشکدار نینە.
د جیهانا سۆشیال میدیایێ دا، هەر سێ جۆرێن نەرسیسی و مرۆڤان هەنە. جۆرێ یەکێ، نەرسیسێ کوشتی: ئەون یێن د جڤاکێ دا تووشی چەپاندنا دەروونی بووین. د جڤاکێ دا چ جهەك نینە تێدا خوە بن، جڤاك د هەمی واران دا رێیێ لێ دگرن کو خوە بن، پەنایێ ژ بۆ جیهانا گێولی یا لایك و شۆپینەران دبەن، دبنە قەهرەمانێن کارتۆنی ل شوونا خوە بن و عاشقێ خوە بن، دبنە عاشقێ درووشمێن مەزن. هەر پێلەکا بهێت چ ئایدۆلۆژییا بیت، ئەو پێ گەرم دبن و خوە وەکوعاشق و دەروێشێن ئایدۆلۆژیایان نیشان دەن، ل سەر هەمان مژار پۆست ل پەی پۆستی پارڤە دکەن، چەند لایك ژ بۆ بهێن هزر دکەن پتر قەهرەمانن، بێی کو بزانن د ناڤا رەمزیەتا سیستەمی دا بوهژینە.
جۆرێ دویێ، نەرسیسێن کرێت: ئەڤ جۆرێ ئەنانی یێ کو جیهان ب تەنێ ژ بۆ خوە دڤێت، پتر ژ جۆرێ دی د ناڤا کەپیتالیزمێ دا هاتینە حەلاندن، بەرخورن و ب رەنگەکێ رۆژانە وێنەیەکێ خوە ل گەل ترۆمبێلا خوە یان خانییێ خوە و سەفەرێن خوە یێن دوور و سەیر و سەمەر پارڤە دکەن، ئەو ژ بۆ یێ دی د بەرچاڤکرنەکا بەردەوام دانە، ئەو لایکێن ژ بۆ دچن پرانییا وان نە ژ بەر وی نە، بەلکو ژ بۆ ترۆمبێلا وی دچن، پرانییا کۆمێنتان پەسنا ترۆمبێل، خانی و گەشتا وی دکەن. مرۆڤەکە ب زمانێ مارکۆسی یێ هاڤی یە، ئەو ژی پشکەکە ژ متا و کەلوپەلان. جۆرێ سێیێ، نەرسیسێ شۆرەشگێر: کێمترین کەسن د جیهانا سۆشیالێ دا بهێنە دیتن، ئانکو ئەو کەسێن جیهانا سۆشیالێ ژ بازارەکێ بەرخۆری و دەمبۆراندنا بێ مفا دگوهەرن و دکەنە پەنجەرەیەك ژ بۆ دانوستاندنێن فەلسەفی و مژارێن؛ جوانی چی یە؟ ئەدەب چی یە؟ پرسێن گەوهەری دئازرینن و ئەڤە کێمترین کەسن. مرۆڤێ ژ ڤی جۆری یان شۆرەشگێرەکێ جۆکەری یە و ڤان ئالاڤان هەمییان پشتگوهـ دهاڤێهژیت و خوە یە، یان ژی کێمترین رێژەیا لایک و هەڤالان هەنە. نانڤسیت ژ بۆ لایکان، دنڤیسیت ژ بۆ پێدڤییەکا ژیانێ کو رووپەلا فەیسبۆکێ دشێت پەنجەرەیەك بیت ژ بۆ رۆلەکێ دی. ل بن دێمجامەیا نەرسیسێ شۆرەشگێر، رەوشەنبیرێن سەختە و پۆپۆلیست پەیدابوون، خوە د گۆرەپانا رۆما دا یا جاران شەر لێ دهاتنە کرن دبینن، هزر دکەن جەماوەر و لایک پیڤەرێ بلندییا رەوشەنیری یە، چەند کەس ل دەردۆرا وی کوم دبن، هزر دکەت سپارتاکۆسێ رزگارکەرێ کۆلا یە د گۆرەپانا رۆمایێ دا. شۆرەشگێرێ جوینێ سێیێ رەسەنە و دووری رەوشەنبیرێن سەختە یە، کو یێن دی ژ بۆ خوە بکەنە ئالاڤەك. د جیهانا شۆرەشگێرێ سێیێ دا، مرۆڤ ب خوە ئارمانجە، نابیت ژ بۆ یێ دی ببیتە ئالاڤ.
ل داوییێ نها رەوشا مە هەمی بوویە نیشاندان و خوەدەرخستن، ئەم نزانین کەنگی دێ گەهینە مال، یان کەنگی دێ مە ژ بۆ خوەنیشاندانێ ئنتەرنێت هەبیت، دەما دچینە کافێیەکێ بەری داخوازا قەهوەیێ بکەین ئەم داخوازا پاسوۆردێ وایفایی دکەین! د رەوشەکا هوسا دا ل دەڤ من قەهرەمان کەساتییەکا بەزرە یە، کەساتیتەکە خوە د ڤەشارتنێ دا ببینت، نە خوە د ئاشکەرابوونێ دا، ژ بۆ من کەساتییا فلمێ جۆکەر گەلەک بالکێش بوو، ژ بەر کو بکوژێ پۆپۆلیزمێ بوو، دەما یێ راگەهاندکار دکوژیت، ئەو کوشتنەکا رەمزی یە، ژ بۆ کو روویێ جیهانێ ژ سۆفستایی و سەفسەتێ ببەتە سۆکراتی و فەلسەفەیێ، هزرا من جیهان یان سۆشیال میدیا بەردەوامییا جیهانا سەفسەتێ یە، ئەم سۆکراتی نینین کو پرسیارێ ژ خوە بکەین و خوە بنیاسین، ب پربێژی و خوەنەنیاسین ڤە پرسیارا مە یا گەوهەری ئەوە: چاوا یێ دی دێ مە نیاسیت؟
