گەڕانەوە لە فانتازیاوە بۆ کەتوار (ڕیاڵیتی – واقیع)
((خوێندنەوەیەکە بۆ چەمکی گەڕانەوە لە دەقی «لەنێو ماساییەكاندا» لە «گەڕانەوەم بۆ ئەفریقا»ی پێشەواكاكەییدا))
لێكۆڵینەوەی: ڕێباز محەمەد جەزا
سەرەتا:
شاعیر مرۆڤێكی كۆسمۆپۆلیتییە، خاوەنی مەعریفە و جیهانبینی و تێگەیشتنی خۆیەتی بۆ کەتوار و سروشت و كەرەستە و ئامڕازە فكرییەكانی خۆی، هێز لە گەڕان و دۆزینەوە و مەشق/ ڕاهێنان و دۆخە جیاوازەكانی وەردەگرێت و دەشێت زیاتریش لە بارەی ئەم كەسە گەڕیدەیەوە بگوترێت، بەڵام ئایا ڕاستییەكە بۆ هەموان وەك یەك زانراوە؟ گرفتی ئەم دۆزە لەوەدایە كە بەشێك لە بەهرەداران و خاوەن كەسایەتی و خاوەن پێگەكانی ناو بوارەكەش خۆیان لەم پرسیارە لادەدەن! تا وای لێ دێت كەسمان دەست نەكەوێت پرسیارەكانی خۆمانی لێ بكەین و بەرهەمە ڕژد و كرچ و كاڵەكانیشمان لە یەكتر بۆ جیا بكاتەوە، لەبەر ئەوە ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەو مافە دەدات بە خۆی كە بە بەرپرسیارێتییەوە كار لەگەڵ ئەو میتۆدەدا دەكات و بە بۆچوونی ئەم كاركردنە، كێشەی «مامەڵەی گەڕانەوە و فەنتازیا و كەتوار» كێشەیەكی میتۆدی و فكری و مەعریفییە و دەبێت یەكلایی بكرێتەوە.
دەقی واڵای «لەنێو ماساییەكاندا» لە «گەڕانەوەم بۆ ئەفریقا»ی پێشەواكاكەییدا، یەكێكە لەو نووسینانەی كە دەبێت بە ڕژدی بخوێندرێتەوە و بە پێویستی دەزانم لە ڕوانگەیەكی وەسفی و دوور لە (پیاهەڵدان/ مدح یان دژ/ ضد) كاری لەسەر بكەم.
http://cultureproject.org.uk/kurdish/with-the-massais-poetry-peshwa-kakaky/
لەگەڵ ئەوەی ئەم دەقە واڵایە بە چەندین شێوە و میتۆد و بەرنامەی جیاواز دەخوێندرێـتەوە و ڕاڤە دەكرێت، دەتواندرێت وەكوو دەقێكی شیعری و هەڵگری زناك و خوازە و واتا شیعرییەكانیش بێت، چونكە هەموو بەرهەمێك دەخوازێت چەند كەسێك لە پسپۆڕە جیاوازەكان ئیشی تێدا بكەن، تاكوو بە وردی بەناو هەموو بەش و پێكهاتەكانیدا ڕابگەن و گرنگیشە ئەم پسپۆڕیانە لە سەرەتا و دەستپێكی كاركردنیاندا تاكوو كۆتا ساتەكانی خوێندنەوە بمێننەوە، وەكوو بەشێك لە بەرهەمەكە، ئەمەش لە چەندین بۆنەی جیاوازدا باسم كردووە و لێرەشدا جەختی لێ دەكەمەوە، ئەوەیە ئەم كارە بۆ تاكە كەسێك كەمێك ئاڵۆز و قورسە و ئەمەی منیش دەیكەم جۆرێكە لە «اجحاف/ مافخۆری» لەبەر ئەوە، تا ئەو جێیەی دەتوانم سنووری قسەكردنم بەرتەسك دەكەمەوە و فراوان و گشتگیر نادوێم و لە نێوان سێ زاراوەدا دۆزەكەم بەیان دەكەم، بەڵام ئەوەی گرنگە لێرەدا قسەی لەسەر بكەم، جیاكاری نێوان «گەڕانەوە لە فەنتازیاوە بۆ كەتوار» كە وەكوو كێشە دەیخوێنمەوە و یەكلایی دەكەمەوە و دواتر هەمان پێوەری تیۆری دەهێنم بۆ تەواوی پێكهێنەرەكانی و دەقەكەی پێ دەخوێنمەوە و هەوڵدەدەم ڕاڤەی بكەم، چونكە دەق دەربڕینە لە زیادبوونی ئارەزووی ڕەمەكیانەی مرۆڤ بۆ گەڕان بەدوای قەلەقیدا كە پانتاییەكی كراوە و هاوبەش بۆ داهێنانی بە كۆمەڵ و جەختكردنەوەیە لە برینە كۆنەكە لە دڵی بووندا. لەگەڵ ئەوەشدا، لەسەر دەمێكدا دەژین، ناسنامەكان ناڕوونن یان لانی كەم ئاڵۆزن و زۆربەی جارەكانیش نادیدەن، لەبەر ئەوە ئەم دۆزە سەر ڕێگا دەخەم و بە كێشەی دەكەم.
پوختە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە بە شێوەیەكی گشتی، پشتی بەستووە بە دوو جۆر تێگەیشتن كە هەریەكەیان تایبەتمەندی و گرنگی خۆیان هەیە و نابێت فەرامۆش بكرێن و گرنگە و پێویستی بە وردەكاری زیاترە؛
یەكەم:
ئەو تێگەیشتنەی لە سەرچاوە و نووسینەكانی ماڵپەڕ، كتێب، گۆڤار و هتد… بەرهەم هاتوون.
دووەم:
ئەو سەرچاوانەی كە پەیوەستن بە خوێندنەوە و هەندێكیان مەعریفەی كەسی لێكۆڵەرە و هەندێكیشیان «پریشك»ـی بەرهەمەكەیە و لە ڕێی خوێندنەوەوە كاریگەرییەكەی دەخوێنینەوە. بەگشتی ئەم لێكۆڵینەوەیە پێكهاتووە لە:
بەشی یەكەم:
ناساندنێكی سەرەتایی بۆ چەمكەكانی «گەڕانەوە و فەنتازیا و كەتوار» لە دەقدا و تێگەیشتنێكی میتۆدی بۆ بەرهەمەكە.
بەشی دووەم: گەڕانەوە لە فەنتازیاوە بۆ كەتوار و لێكدانەوەیەكی تیۆرییە.
ئەنجام: ئەم لێكۆڵینەوەیەم لە چەند خاڵێكدا پێشەكەش دەكەم.
كۆتایی: تایبەتی دەكەم بە ساخكردنەوەی تیۆرییانەی بەرهەمەكەوە. پاشان كۆتایی بە لێكۆڵینەوەكەم دەهێنم و لیستی سەرچاوە و پەراوێزەكانیش دەخەمە ڕوو.
بەشی یەکەم
چەمکەکانی گەڕانەوە و فەنتازیا و کەتوار:
زۆربەی ئەوانەی لەناو میتۆددا كاریان كردووە یان شارەزاییەكی تیۆری و پراكتییان هەیە، بە ئاڕاستەی نزیك لە یەكتریان دادەنێن و لە ڕووی مەعریفییەوە پاشخانی ئەدەبی كوردی كەمترین جار قسەیان لە بارەوە كردووە و دەكەن یان لێیان تێكەڵ دەبێت و بە ئاسانی بۆیان جیا ناكرێتەوە لە یەکتر. جا بۆ ئەوەی لەو هەڵە پێڕەوی و فكریە بە دووربین، سەرەتا لە پێناسەكردنەوەی چەمكەكانەوە دەست پێ دەكەین و دەپرسم: گەڕانەوە چییە؟ فەنتازیا چییە ؟ كەتوار چییە؟
گەڕانەوە چییە؟
بۆ ئەوەی بتوانین پێناسەی ئەم چەمكە بكەین دەبێت بزانین، گەڕانەوە كاتێك واتا دادەت بە دەستەوە كە بزانین لە دنیای ئێمەدا ئەم چەمكە كاری پێنەكراوە و كاری لەسەر نەكراوە، وەكوو باسل أبو حمدە دەڵێت: «گەڕانەوە بۆ…» بۆ نموونە گەڕانەوە بۆ ڕووداوێك یان مێژوویەك یان بەسەرهات و كارەساتێك لە دۆزی سەربەستی و چەمكەكان لە گشتگیریی و سەرکوتکردنی و سیستمی چەمكە هەڵكۆڵراوەكان و بارزكردنی دەستەواژەكانی پێشوو «گەڕانەوەی هاوسەنگی» (www.alnayan.ae) هەروەكوو دارا عەبدوڵڵا دەڵێت: «گەڕانەوە، هاوڕێیەتی گەڕانەوەی مانەوەی قەیرانە گەورەكانی هەیە» (www.alaraby.co.uk) چەمكی گەڕانەوە پەیوەستە بە كەسی گەڕیدەوە، لە كوێیە؟ تا بتوانین واتاكەی دیاری بكەین، بۆ نموونە گەڕانەوە لە شوێنێكی دیاریكراودا واتایەكی هەیە و گەر گواستمانەوە بۆ جێگەیەكی تر و شوێنێكی تر واتاكەی و پێناسەكەشی دەگۆڕێت، لە پەیوەست بەم ناونیشانەوە دەبێـت بزانین: لە دەقی «لەنێو ماساییەكاندا» لە «گەڕانەوەم بۆ ئەفریقا»ی پێشەواكاكەییدا ئایا گەڕاوەتەوە؟ یان دەگەڕێتەوە؟ كەواتە گەڕانەوە لێرەدا بریتی دەبێت لە گەڕانەوە لە جوگرافیایەكی گریمانەكراوی نووسەر و پشت بەستوو بە فەنتازیا و خەیاڵ. واتە، بۆ ئەوەی بتوانین لە بەركارهێنانی ئەم چەمكەدا تەندروست بین پێویستمان بەوەیە بزانین واتای گەڕانەوە بە واتای بڕینی سنوورەكانی خەیاڵ و وێناكردنی خەیاڵی شاعیرە نەك گەڕانەوە بۆ جوگرافیایەكی بەرتەسك و تەنگەبەر بەكاربێنم.
فەنتازیا چییە؟
یەكێكە لە چەمكە بەكارهاتووەكانی ناو ژیانی ئەدەب، لە زۆربەی زمانەكاندا، بەڵام مامەڵەی نەزانانە و خراپی لەگەڵدا كراوە. لێرەدا هەوڵدەدەم ئەمە ڕێك بكەمەوە. «فەنتازیا لەبارەی کەتواری ژیانیەوەیە لە ڕویایەكی ناباوەوە»(www.wikipidia.org) وشەی (فەنتازیا/ fantasia و فانتازی/ fantasy) «جۆرێكی ئەدەبییە لە سیحر و شەحوەزە و ئەوانەی تر كە خەرقی شتەكان دەكەن لە سروشتدا، وەكوو توخمێكی بنەڕەتی لە پلۆت و گێڕانەوەدا.»(www.io.hsoub.com) ت. ی. أپتر لە كتێبی (ادب الفنتازیا)دا كە ساڵی 1982بڵاوی كردووەتەوە، زاراوەی (الفنتازیا) لە ئەدەب و گرنگی بەدەستهێنانی لە كاری داهێنەرانەدا پشتی بەستووە بە بابەتی سەرەكی. ئەپتەر، باسی لەوەش كردووە كە «وەكوو باوە ڕووداوەكانی دەكەونە جیهانی گۆشەگیر لە جیهانی خۆمان لە كات و شوێن یان كاری مێژوویی و خەیاڵی و ڕەمزی.» (ئەپتەر: 1989، ل9 و10) لەمەوە دەگەمە ئەوەی بڵێم: لێرەدا فەنتازیا بە پێی خوێندنەوەی خۆم بریتی دەبێت لە دەقێك كە پێكهاتەكانی لە ڕووبەرێكی ناکەتواری و پشت بەستوو بە بابەت و لە دەرەوەی كات و شوێن خۆی بەیان دەكات، لە دیدیگایەكی ناباوەوە جۆرێك لە جادوومان لێ دەكات و لەناو سروشتی خۆیدا ئاوێزانمان دەكات.
کەتوار چییە؟
لەگەڵ ئەوەی سەرچاوەی زۆرمان هەیە بە زمانی كوردی و دەتوانم بڵێم زۆرترین ڕووبەری دنیای ئێمەی گرتووەتەوە، بەڵام گرنگە هەندێك پێناسە لێرەدا دابنێین و دووبارەیان بكەینەوە، لەوانە: «واقع، وقعوع» لە زمانی عەرەبیدا ناوی بكەرە، بەدەستهێنانی ڕاستییەكی پێچەوانەی خەیاڵە. (www.arabdict.com) واقع یان واقعی یان ڕیالزم دەكاتە: «حاڵەتی بینینی واقع بەو شێوەیەی كە هەیە.» (پیرباڵ: 2004، ل85.) كەمال میراودەلی دەڵێت: «ڕیالیزم پەرەپێدانێكی گرنگی ڕۆمانسیزم بوو… بێزاری و ناڕەحەتی و ڕق‌لێبوونەوەی ڕۆمانسییەكان لە كۆمەڵی سەرمایەداری گۆڕدرا بە ناوەڕۆكێكی پێشكەوتووتر لە فۆرمێكی بابەتی و هێمن و ڕوانگەیەكی ورد و دووربیندا.» (میراودەلی: 1979، ل277.)
من ئەو پێناسەیە جێبەجێ دەكەم لەم لێكۆڵینەوەیەدا كە ڕەنگدانەوەی سەرچاوەكانە و ئاماژەیان بۆ كراوە کە بریتییە لە بەدەستهاتووییەكی دەرەوەی خەیاڵ و بونیادی بەو جۆرەی كە هەیە لە فۆرمێكی پێشكەوتووتر لەوەی پێش خۆی كە هەبووە.
بەشی دووەم:
گەڕانەوە لە فەنتازیاوە بۆ کەتوار و لێکدانەوەیەکی تیۆری:
دەقی واڵا، ژانرێكی ئەدەبییە و پێگەیەكی گرنگی هەیە لە ئەدەبی هاوچەرخدا و بەردەوام بەرەو هەڵكشان و ململانێ دەچێت لەگەڵ زانستەكان و فەلسەفەدا و دروستبووی ئیپۆك (چاخ)ـی خۆیەتی هەر بەویش كاریگەرە، وەكوو ڕۆلان بارت دەڵێت: «ئەدەب كەتوارییە، واتە درەوشاوەی ئەو كەتوارەیە كە بە ڕێگای خۆی مامەڵە لەگەڵ مەعریفەدا دەكات.»(محەمەد جەزا، ژ: 3662، 2011.) بە پێی ئەو هەلومەرج و بارودۆخەی كە ژیانی مرۆڤەكان پیایدا تێپەڕ دەبن. ئەم هۆیە وا دەكات ئەرك و ڕۆڵی دەق و نووسەر كەمێك گۆڕانكاری و قورسی و بارگرانی بۆ دروست ببێت، چونكە پیشاندانی ڕووخساری لۆژیكی لە خوێندنەوەی دەقی واڵادا وەكوو بلانشۆ دەڵێت: «بەدواداچون و ژیانی نەبێت لەساتی وەڵامدانەوەدا، ئەوا بەچێژیش نابێت.» (هەمان سەرچاوە.) پێشەواكاكەیی لە دەقە وەڵاکەیدا، «لەنێوماساییەكاندا» لە «گەڕانەوەم بۆ ئەفریقا»دا دەنووسێت:
«هاتووم، کارتان بەوە نەبێت چۆن بیر دەکەمەوە، چۆن مێژووتان لە شیعرمدا دەنووسمەوە، لێ وەک هەندێک لە فارسەکان نیم، بڵێم: زمانی کوردی لە پڕشکی وشەم دەرچووە، ئەوەی زمانناس نەبێت، ناتوانێت مێژوو بنووسێتەوە…»(www.clutureproject.org.uk) كە تەماشای ئەم چەند دێڕەی كاكەیی دەكەین، نووسەر جەنگێكی بەرپاكردووە بەبێ ئەوەی خۆی لە قەرەی هیچ میتۆدێكی ڕەخنەیی بدات، بە زمانێكی پڕ لە غرور و بەوپەڕی كەماڵی خۆیەوە جەنگێكی بوونناسانە و ڕیشەییانە لەگەڵ (زمان و نەتەوە) دەكات و وەكوو بەرپرسیار لەو بوونە و لەو ئاسۆیەی بە زمانكەی هەیەتی، بەردەوام دەبێت و دەڵێت: «نازانێت کە خاوەن زمانێکم، پڕشکی وشەم بەر دەیان شوێن کەوتووە.» (هەمان سەرچاوە.)
بەهەرحاڵ، من لەو باسە دەردەچم و هەوڵدەدەم بەرەنجامی ئەزموون و خوێندنەوە و دەستڕۆیشتوویی خۆم بەردەوامی بە شیكاری ئەم دەقە بدەم، دەقێك كە كار لە مێژوودا بكات، وەكوو هەرجۆرێكی تری شیعر كۆمەڵێك بنەما و ڕێسای تایبەتی خۆی هەیە كە جیای دەكاتەوە لە جۆرەكانی تری دەقی واڵا، ئەمەش بە سروشتی خۆی چێوەیەك دروست دەكات بۆ گفتوگۆ و مشتومڕی ئەدەبی؛ بۆ نموونە: كۆمەڵێك بنەما و شەقڵی هەیە كە وا دەكات ئەم دەقە واڵایە لە ڕیزی دەقە لۆكاڵی و ناوچەییەكان دوور بكەوێتەوە و گەردوونی خۆی بەیان بكات. كاكەیی، دەنووسێت:
«لە ژوورێکی بچووکەوە هاتووم و بە پەنجەرەدا ڕامکردووە،
چۆن دەزانم خەیاڵم ئەفریقییە.» (هەمان سەرچاوەی پێشووتر.)
نووسەر ددانپێدانانێكی ڕاستگۆیانە دەكات و لەیەك كاتدا باسی ئەو ئاستە لە فڕینی خۆی دەكات لە جوگرافیایەكی تەنگەبەردا بەرەو گەشتێكی فراوان و پەنجەرەیەكیشی كردۆتەوە و ڕایكردووە كە ئەمەش پرسی ئەوە دروست دەكات نووسەر لەچی ڕادەكات؟ هەر خۆی وەڵام دەداتەوە و دەڵێت:
«هەموو ڕەنگەکانم خۆش دەوێت،
وەلێ لە ڕەنگی سووری لای خۆمان ڕامکردووە و
هیچ نەبێت ئەو ڕەنگە سوورەی لای ئێوە
بە خۆم شاد بکەمەوە.» (هەمان سەرچاوەی پێشووتر.)
لە ڕێی ڕەنگی سوورەوەیە کە گەشتەكەی هاوشێوە دەكات بە بیركردنەوەی ماساییەكەوە و دەپرسێت: «ئاخۆ ئێمە خێڵین یان نەتەوە…» (هەمان سەرچاوە.) ئەمە ئەو گرێیەی بۆ كردینەوە كێشەی (خێڵ و نەتەوە) دوو بابەتی سوسیۆلۆژیای سیاسەتن و چەندین خوێندنەوە لە خۆ دەگرن. ئەمەش بەدەر نییە لە ژێرخانی مەعریفی و زانستی نووسەر كە دەیەوێت لە ڕێی ئەو زانستەی هەیەتی پێمان بڵێت: گومان و بیركردنەوەكانم دەبەمەوە ناو دەق و سەرلەنوێ هاوتای دەكەمەوە لەگەڵ ماساییەكان.
«بەم وشکەساڵییە ڕاهاتوون، پزیشکانی دنیا پشتیان کردۆتە ئێرە، کەچی هەمووشیان چاویان بڕیوەتەوە گیای ئێرە؛» (هەمان سەرچاوە.)
بە كێشەكردنی ڕووداو وەك كولتوورێك نەبۆتە بەشێكی زیندوو و دانەبڕاو لە ژیانی ڕۆشنبیری ئێمە و زۆر بەكەمی و تا ڕادەی نەبوون هیچی لەسەر نەگوتراوە و نەكراوە، بۆیە ئاسان نییە نووسەرێك بێـت و بمانباتەوە بۆ ڕەچەڵەك و دروستكردنی لێدوانی ڕەسەن لەو بارەیەوە، چونكە دەبێت مرۆڤ درك بەوە بكات، ئەو هەستە لەلای خۆی دروست بكات كە كێشەیەكە و قەیران بە دوای خۆیدا دەهێنێت، ئەگەر بەم شێوەیە بمێنێتەوە! هەڵبەتە ئەمەش كاتێك دێتە بەرچاو كە لە مانا سایكۆلۆژییەكەی دوور بخەینەوە و دایماڵین لێی. بە مانایەكی تر، مەبەست لە كێشە گەڕانەوەیە بۆ پرسە بنەڕەتی و سەرەكییەكان بەگشتی و دەقی ئەدەبی بەتایبەتی كە لێرەدا مەبەستمان لە پرسە سەرەكییكانی «دەق/ مرۆڤ»ـە، وەكوو ئەدەب و دەستپێكردنی چڕوپڕی گفتوگۆكان لەسەر دڵی بابەتەكان كە خودی كێشەکەیە. واتە، كاتێك كە ئیمە دەزانین «كێشە» مانایەكی جیاواز لە مانا باوە سایكۆلۆژییەكان لە خۆ دەگرێت، خۆبەخۆ لە «ئاژاوە» جیا دەێتەوە و پرسیاری ڕەسەن و دروست لە دایك دەبن. جوگرافیایەكی فەرامۆشكراو، بەڵام بە زمانێكی فەنتازی و بە كەرەستەیەكی کەتواری و گەشتێكی دوور مەودا و گەڕانەوەیەك كە هەمیشە لێرە و لەم زەمینە و لەسەر ئەم بستە زەمینەدا هەمیشە ئامادەیە، كەچی بەردەوام کەتوار جۆلانێ دەكات لە نێوان ئێرە و ئەوێی زەمین و كیشوەرەکان دەبڕێت. فەنتازیا تا ئەو ڕادەیەی ڕەگەزی مرۆڤ تەواو مرۆیی و هاوخەم و هاودۆز و هاوكێشە دەبنەوە لە كەرەستە فیزیكی و سوودخوازییەكاندا كە تێكەڵەیەكە لە كێشەی كوردبوون و ئەفریقیبوون و لە پێش هەمووشیاندا مرۆڤبوون.
كەواتە كە باس لە كێشەی نووسین دەكەین بەگشتی مەبەستمان لەو باس و خواسانەیە كە پەیوەەستە بە ژینالۆژیا/بنەڕەتی ژانرەكە وەكوو ئەدەب و بەستنەوەی بە تێڕامان و تێفكرینی وجودی/ هەرخۆیی و فەلسەفی و بوون و نەبوونەوە و لە ئاستیكی تریشیدا خراپبوون و كەوتنە قەیرانی ئەدەبییەوە. لێرەدا كیشەكە گەورە دەبێت بۆ مانا گەورەكە و باسەكە هەستیار دەكات، واتا كیشەی بوون و نەبوونی ئەم دەقە وەكوو ژانرێكی ئەدەبی دروست دەبێت، بە دیوێكی تردا نەبینینی وەكوو كێشە و بایەخ پێ‌نەدان و پشتگوێخستنی دەبێتە بەشێكی تری گرفتەكە و بە هەردووكیشیان بە دوای خۆیاندا قەیران دەهێنن، نەك ئەو تێگەیشتنە سواوەی كە بابەتی فرۆشتن و ئەزبەركردنی لە لایەن كۆمەڵێك خەڵكی ناشارەزاوە بكەنە پێوەر بۆ «كێشە» و بگرە «كێشە» مانای فراوانتر و قووڵتر و گەورەتری هەیە. لە بنچینەشدا بۆ مشتومڕی فەلسەفی گونجاوترە وەك مانا بازاڕی و باوەكەی.
بۆیە لێرەوە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ڕۆڵە سەرەكییەكەی نووسین، لە ڕووی بنیات و لە جیهانی مۆدێرنەدا و خوێندنەوەی وەكوو «دۆكترین_ عەقیدە»یەكی شایان بە خوڵقاندندنی فۆرم و شێوازی جۆراوجۆر. یان بە مانایەكی تر، بە خویندنەوەی كێشەكان دەتوانین لێكدانەوەی دروست بۆ دەق بكەین. واتە، كاتێك نووسین بەگشتی دەبێتە كێشە و ئاوس دەبێت بە یەكەكانی فەلسەفە و تەكنیك/ هونەر و مێژوو و هتد. ئەوە مانا ڕاستەقینەكانی دەردەكەون و خوێندنەوەیش دەبێتە دەرخەری ئەو لایەن و نهێنییە شاراوانەی دەق و گەیشتنە هەناوی داهێنان. لێرەوە پرسەكە بەرەو شوێن و بابەتی دەڕوات؛ كاكەیی دەنووسێت:
«منیش، گووتم:
ژنە عاریفێکی دراوسێمان، دوای دوو دەیە:
بۆ پارووە نانێک، تەسبێحەکەی فرۆشت؛
کە پڕبوو لە یادگاری زیکر!» (هەمان سەرچاوە.)
یەكێك لە دروشمەكانی (جۆرج باتای) ئەوە بوو كە دەیگوت: «پەسندكردنی ژیان تا سەرە مەرگ.» (ئەحمەدی، 2005، ل125.) ئەگەر لەم ڕستەیەوە بچینەوە ناو دەق، ئەوە دەبینین هەڵبژاردنی بابەتەكە خۆی كێشەیە لەسەر ئاستی (نەتەوەیی و تاكەكەسی.) لە ئاستە نەتەوەییەكەیدا، كێشەی خەباتی نەتەوەیەك بە دیار دەخرێت كە بە درێژایی سەدەیەك و هەتا ئێستایشی لەگەڵدا بێت، كێشەی پەسەندكردنی ژیان خۆیەتی، لەم ئاستەیدا «دوو دەیە» دەبێتە (خەم) خەمێكی بوونێتی و قورس و خاڵی لە مانا سایكۆلۆژیەكەی، وەكوو ئەدەب هەڵگری پەسەندكردنی خەمەكانی بوون خۆیەتی كە لە ئێستادا چەندان بابەتی گرنگ و نیشتمانی هەن فەرامۆش كراون و پەراوێز كەوتوون، هەروەكوو چۆن (باتای) گوتویەتی: «ئەدەبیات یا هەموو شتێكە یا هیچ.» (هەمان سەرچاوە، ل137.) ئەدەب كە دەمانخاتە سەر كەڵكەڵەی (بوون) وەكوو بابەتێكی گرنگ و پڕ لە بەرپرسیارێتی، لەم كاتەدا نووسین دەبێتە نموونەیەكی بەرجەستەی پڕ لە كێشە و لە لایەكی تریشەوە یەکەكانی نەتەوە و (خەم)ـی نووسەر. لێرەدا دووبارە زیندووكردنەوە و بەرزڕاگرتنی ئەو كەسایەتییانەیە كە لە مێژووی دوور و نزیكی ئێمەدا تێكەڵ بوون و بە بەرگێكی داپۆشراو بە ئەفسانە و داستان و هونەرییانە و ئەدەبیانە نووسراونەتەوە.
كێشە لەم دەقەدا وەكوو «بابەت» جیاوازە لە «ئایدیا»كانی نووسەر وەكوو كێشە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا یەكانگیر و هاومانا لە ڕووی فەلسەفییەوە. لە ڕوویەكی تریشەوە، زیندوویی و بەهاداری خۆی دەگەیەنێت هەروەكوو چۆن چەندان نموونەی زیندوو هەن لە نهێنی ئەم سروشتە تایبەتەی ناو دەقەوە سەرچاوە دەگرن. لێرەدایە كە مۆدێرنیزم پاساوی خۆی لە دابڕانی مێژوییەوە بە دەست دێنێت، كاتێك لە دابڕان تێدەفكرێت نازانێت لە ڕاڤەی خۆی بۆ مێژوو، خۆی دەرباز بكات، تێدەگەین ئەم نووسینە بە مانای «كێشە» سەر بەساتی دروستبوونی فەنتازیا خۆیەتی و زادەی ئەو ساتەیە كە بەرەو ڕووی ئاڕاستەی گونجاوی خۆی دەڕوات كە كەتوارە و لەوێوە نووسەر دەگەڕێتەوە بۆ ناو ئەو جوگرافیایەی كاری تێدا كردووە و دەنووسێت:
«ئەم سەفەرەم درێژە دەکێشێت، نازانم لە کوێدا هەناسە دەموەستێنێت؛ دەڕۆم تا ترووسکاییی مرۆڤایەتی ببینم، دەڕۆم تا زمان و شیعر بەرەو شوێنێکی دیکە بەرم. شیعرەڕێ/ پێی گوتم: بگەڕێوە نێو ئەفریقا و قووڵتر بدوێ؛ تا نامۆیی/ خەیاڵ/ واقیع/ هەقیقەت و دنیای کۆنە خێڵی دوێنێ، لە بەرگێکی دیکەی شیعری ئەمڕۆدا بدوێ…» (هەمان سەرچاوە.)
مەبەستمە ئەم بێژەیە ببەستمەوە بە چەمكە بەكارهاتووەكانی بەشی یەكەمم كە وەك كێشە لێی دواوم، ئەم بەشەی كۆتایی لە دەقی «لەنێو ماساییەكاندا» لە «گەڕانەوەم بۆ ئەفریقا»ی پێشەواكاكەییدا، زۆر جوان كێشەكان دەباتەوە سەر خودی شتەكان ئەگەر كەمێك ڕوونتر بدوێم «كێشە» دەباتەوە بۆ خودی ئەدەب و ڕەسەنایەتی و دوور لە جوگرافیا بۆ نیشتمان و لێرەدا هۆشیاری گەڕانەوەیە بۆ دۆزینەوەی دوگمەكانی نووسین و بە (دۆكترین ـ حەقیقەت)ـكردنیان و بردن و فڕاندن یان بۆ ناو یەكەیەكی گەورەتر كە خەمی (نیشتمان و نەتەوە)یە.
ئەمەیە ئەو هوشیارییەی كە «كێشە» دروستكەریەتی و بە تەنیا كێشەش دەتوانێت ئەو ناسنامەیە ببەخشێ و نووسەر بە فێربوون و فێركردن لە ڕابردوەوە، ئەو خەمە پەخش دەكاتەوە كە خەریكە لە یادەوەریاندا كاڵ دەبێتەوە یان خەریكە ڕوو لە نەمان دەكات. واتە، لە ساتی خوێندنەوە و تێفكرینەكانی نووسەرەوە بەرەو زیادكردنی پەژارە دەچین؛ چونكە لەیەك كاتدا «نووسەر» فێربووە و فێریش دەكات، كەسێك كە فێربوونی لە خۆ تۆران دبێ، چ باكی بە پەژارە هەیە یان چی لە خەم بكات، بە مانایەكی تر، بە خوێندنەوەی ئەم دەقە «فێربوون» زیاد دەبێت و پەژارە و خەمەكانیش گەورە دەبن و زیاد دەكەن و بە پێچەوانەشەوە ڕاستە.
ئەنجام:
دوای ئەوەی بە دووبەش و بە شێوەیەكی چڕ، ئەوەمان دەرخست كە دەقی واڵای («لەنێو ماساییەكاندا» لە «گەڕانەوەم بۆ ئەفریقا»ی پێشەواكاكەیی)ـدا، چەندین بابەتی هەستیار و واڵای پێشكەش كردووە، بە چەند خاڵێك كۆی ئەو ئەنجامانەی پێی گەیشتم بریتین لە:
١. نوێكردنەوەی كەسایەتی/ ئەمە یەكێكە لەو سیفاتانەی كە هەردەقێكی واڵای پێ دەناسرێتەوە. واتە، (كەساندنی نووسەر و پاڵەوانبوون لەناو مێژوو و دووبارە دروستكردنەوەی لە فۆرمێكی ئەدەبیدا.) ئەمەش دەبێتە هۆی سەرلەنوی دروستكردنەوەی كەسایەتی مرۆڤێكی گەڕیدەی كورد کە دەیەوێت زەمەن ببڕێت و بگاتە دەرەوەی سنوورە دیاریكراوەكان، لەیەك كاتدا، ئێرە و ئەوێ زەمینێكی نیشتمانی شاعیرن.
٢. زیندووكردنەوەی (زنجیرە ڕووداو، خەبات یان یەكێك لە چاخەكانی مێژوو) كە لەم خاڵەشدا مەبەستی پێكاوە؛ واتە قۆناغێكی مێژوویی كە هەم ڕووداوگەلێكی تێدایە و هەمیش باسی خەباتی نەتەوەیەكیش دەكات لە فۆرمێكی میتافۆردا.
٣. دەقی واڵا كە لەناو مێژوودا كار دەكەن، بە جۆرێك گۆڕانكارییە مێژووییەكان دەگێڕنەوە كە لە هزری نووسەردا ڕەنگ دەدەنەوە و ناچارمان دەكات بە چاوێكی تر و بە جۆرێكی تر دەق بخوێنینەوە لە دەرەوەی ناوچەگەرێتی و سۆز و هەستی تاكەكەسیدا.
4.-نووسەر و ڕەخنەگرانی دەقی مێژوویی، لەبارەی ئەوەی كە لە هەر سەردەمێكی مێژووییدا كامە ڕووداو گرنگترە و كام ڕووداوی مێژوویی گرنگی زیاترە كە پێویستە لە دەقدا هەبێت، دەكەوێـتە سەرئاستی هەڵبژاردن و ڕیزبەندی لە ڕووداو و گێڕانەوەكاندا كە ئەم دەقە خۆی ئەو گرنگی و كاریگەرییە دەسەپێنێت.
5.-هەروەها لە ڕووی نووسینییەوە دەتوانرێت چ سەردەمێكی بوێت بە نادیاری بیهێڵێتەوە. ئەمەش هۆی زۆرە، گرنگترینیان ئەوەیە کە لە دەرەوەی توانا و وزەی مرۆڤەوەیە. واتە، مرۆڤ بە وەها كارێك ڕیسك بە ژیانی خۆی دەكات، بەوەی كە هەموو شتێك بە نووسین (كردەی نووسین) ناكرێت و بۆ ئەمەش نووسەر پەنا دەباتە بەر گرنگی و بایەخی ڕووداوەكان و ئەو ڕووداوانەی كە نووسینەكەی دەكەنە شاكار و بە مەزنی دەیهێڵنەوە.
6.-هەروەها گونجاوە لە مامەڵەكردن لەگەڵ مێژوودا لە دەرەوەی كات و شوێن، نووسەر مێژوویەكی تر تۆمار بكات.
کۆتایی:
پەژارە و خەمی نووسەر، كەسی نییە و چ پەیوەندییەكی سایكۆلۆژی ساتی پێكەوەیان نابەستێتەوە. بە هێندەی فێربوون و خوێندنەوەی ئەو مێژووەیە كە تاكوو ئێستا كەمترین خەڵكی دوودڵ و ڕاڕا كردووە لە بواری دروستكاری و داهێناندا، وە كەمترین گومان لەو بوارەدا گرتونیەتییەوە بۆ دۆزینەوەی هەقیقەتی ئەدەبی میللەتێك كە خۆی فیدا دەكات و قوربانی دەدات و خوێن دەڕێژێت و پرسیار ناكات!
«كێشە»ی نووسین لای كاكەیی، خودی نییە و ناچێتەوە سەر پەژارە دنیایی و ماددی و خێرا ڕاگوزەرەكان، بە قەدەر ئەوەی دەستبردنە بۆ پرسە سەرەكی و نهێنی و فەلسەفی و بوونییەكان، ئەمەش وا دەكات لای خوێنەر جێگیر بێت بە گواستنەوە لە خوێندنەوەی بەشەوە بۆ خوێندنەوەی هەموو بەشەكانی كە چاوەڕێ دەكرێت ئەم نووسینە پڕۆژەیەكی درێژخایەن و بەردەوام بێت.
قەسیدەکە؛
http://cultureproject.org.uk/kurdish/with-the-massais-poetry-peshwa-kakaky/
لیستی سەرچاوە و پەراوێزەکان:
یەکەم/ لیستی سەرچاوەی ئەلیکترۆنی:
www.alnayan.ae www.alaraby.co.uk —www.wikipidia.org www.io.hsoub.com www.arabdict.com
www.clutureproject.org.uk
دووەم/ لیستی سەرچاوە کاغەزییەکان:
ئەلف/ بە زمانی کوردی:
١. پیرباڵ، فەرهاد: ڕێبازە ئەدەبیەكان، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، زنجیرەی ڕۆشنبیری ژمارە: 308، چاپی یەكەم، هەولێر، 2004
٢.میراودەلی، كەمال: فەلەسەفەی جوانی و هونەر (ئیستاتیكا،) لە بڵاوكراوەكانی زانكۆی سلێمانی، چاپی یەكەم، 1979.
٣.ئەحمەدی، بابەک: پێكهاتە و ڕاڤەی دەق، و. مەسعوود بابایی، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی فیكری و ئەدەبی نما، زنجیرە (56،) چاپی یەكەم، بەرگی ٣، هەولێر، 2005.
بێ/ بە زمانى عەرەبی:
-
ت. ى. أپتر: ادب الفنتازيا “مدخل الی الواقع،” ترجمە: صبار سعدون السعدون، دار المؤمون للترجمە والنشر، بغداد، 1989.
