١
كە تێگەیشتین و بڕوامان بەوە هێنا هەموو شتێك دەكەوێتە ناو پەیوەندییەكانەوە، كە تێگەیشتین تەنانەت خودی (خوداش) لە دەرەوەی پەیوەندییەكاندا مانایەكی نییە بۆ ئیمە و بە ئێمەوە، وە هەرچی مانا و واتایەكە بۆ خودا (لە خۆیدا) چ سەروكارێكی بە ئێمەو پەیوەندییەكانەوە نییە، ئەوەی گرنگ و پێویست و ناچارییە پەیوەندی خودایە بە ئێمە و بە ژیانی ئێمەوە، ئەو كات هەرگیز ناچار نین خودا و ئاین بدەینە بەر حوكمی مۆراڵی و داوەریكردن و داتاشینی وێنەی پێشداوەرییانە بۆ خودا. ئاین لەو شوێنەدا مانایەكی هەیە كە دەكەوێتە ناو پەیوەندییەکانەوە، لەو شوێنە مانا و واتايەكي هەيە کە سەروكاری لەگەڵ زەوی و ژیاندا هەیە، لەگەڵ کێشەکانی زەوی و ژیان لە بەرکەوتندایە. ئەو پەیوەندییانەی هێزێكی زاڵ و باڵادەست و هەژموونكار بەرهەمی هێناون و ڕایگرتوون. واتە مانا و واتایەكی پەیوەندگیر و لە پەیوەندیدا، دەكاتە ستراتیژی مانای بەرهەمهێنراوی هێزو ململانێ و بەركەوتنی هێزەكان.
٢
هێزەكان هەرگیز ناكەنە ئاستە ئەبستراكت و گشتییەكەی، هێزەكان دەكەنە پراکتیكەكان، پراکتیكەكانیش لەناو دەركەوتن و فینۆمینە لۆكاڵییەكان و دەركەوتە سۆسیوسە هەرێمی و لۆكاڵییەکاندا بوونيان هه يه . واتە دەركەوتەی پراکتیكییانەی هێزێك واتە دەركەوتن و مانێڤستبوونی لۆكاڵی، دیسپۆزیتیفەكانی هێزێك واتە وەزیفە ناوچەییەكانی، واتە بەرهەمهێنراوە لۆكاڵی و كۆنتێكستییەكانی. ئەگەر دەسەڵاتەكان لە هەموو شوێنێك بن، وە دەركەوتن و دیاردەكان تەواو كۆمەڵایەتی بن، ئەو كاتە هێزێك لە پنتێكی دیاریكراودا دەكاتە ئەو دەركەوتە دیاریكراو و تایبەتەی لە پنت و جوگرافییایەكی دیاریكراودا.
هێزو دەسەڵاتەكانی دونیای كوردی، هەرگیز ناكەنە هێزو دەسەڵاتەكانی دونیایەكی فەڕەنسی، دونیایەكی خەلیجي، دونیای بیابانەكان … مادامەكی دەسەڵاتەكانیش دەكەنە پراتیك و دەركەوتە سۆسیوسەكان، كەواتە پراتیك و دەركەوتە دەسەڵاتییەكانی دونیای كوردی ناكاتە دەركەوتەو پراتیكەكانی دونیایەكی پاریسی، دونیایەكی خەلیجی.
٣
ئەگەر دان بنێین بە هێزێكدا، بە دەسەڵاتێكی هەژموونكاردا لە سەر ئاستی یونیڤێرساڵی و گەردونی، ئەمە هەرگیز ناكاتە ئەوەی دەركەوتەو پراتیكەكانی ئەم هێزو دەسەڵاتانە لە ئاستە لۆكاڵی و هەرێمەكاندا یەك جەوهەرو یەك سروشت و یەك فۆرمیولەبوونی هاو شێوەو یونیفۆرمی هەبێت. ئاین ئەگەر ئاست و ڕەهەندێكی یونیڤێرساڵی و گەردونیشی هەبوبێت، لە ڕێگەی گرتنە دەستی جوگرافیایەكی بەرینەوە، لە سایەی قەلەمڕەوییەكی گەورەو فراواندا لە سەر گۆی زەوی، هەرگیز دەسبەرداری ئەوە نەبووە دەركەوتەو پراتیكی لۆكاڵی (خۆماڵی) نەبووبێت. ئیسلامێكی كوردەواری جیاواز بووە بە ئیسلامێكی بیابانی عەرەبی، ئیسلامێكی ڕۆژهەڵاتی دوور، ئیسلامێكی ڕۆژئاواو ڕۆژئاوای ئیسلامی. وەك چۆن ئەگەر كاپیتالیزم و فۆرمی نوێی دەركەوتنی ژە نیولیبرالیزمدا وەرگرین هەرگیز ناكاتە یەك ئاستی دەركەوتن و پارتیكبوون و یەك ئاستی ماناو واتای فۆرمیولە كراو. ئەوەی هەیە ئارەزوو و كۆمەڵایەتییەكانە. هەم ئارەزوو و هەمیش كۆمەڵایەتییەكان، واتە دەركەوتە سۆسیوسەكان. كاپیتالیزم واتە كۆدكردنەوە، كردنەوەی كۆدەكان، واتا هەڵگرتنی كۆدەكانی سەر بەرهەمهێنانی ئارەزووەكانمان لە ناو لە قەلەمڕەویخستن و سەرلەنوێ قەڵەمڕەوییدروستكردنەوەدا، كاپیتالیزم واتا كردنەوەو ڕێخۆشكردن بۆ فیچقەكردن و قوڵپدانی ئارەزووكانمان باشتر لە هەر هێزێكی تر. تا ئێرە مەسەلەكە ئاستێكی ئۆنتۆلۆژی گەردوونی هەیە وەك پرسێكی ئەبستراكت و چەمكاندن و تیۆر، بەڵام ئەمە بە تەنیا بەس نییە،دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵییەكانی كاپیتالیزم سروشت و چوارچێوەو فۆرمیولەبوونێكی لۆكاڵی و هەرێمایەتی لە خۆ دەگرێت، لە ناو جوگرافیاو كولتوردایە. كاپیتالیزمی نوسخە كوردی لە ناو تۆڕی چەتەگەری و شەوكوتی و ڕێگرییدا، ناكاتە هەمان. دەركەوتەی كاپیتالیزم و نیولیبرالیزمی قەرز و پەیوەندی قەرزدەر/ قەرزرار. ناكاتە ئيمپراتۆریای بانكەکان و ئەو لێكەوتەو دەرئەنجامانەی لە كۆمەڵگەیەكی كۆنترۆڵییدا لێیدەكەوێتەوە. بازاڕی كوردی بە كاپیتالیستكراو، بازاڕێكی ناو خێڵ و قەبیلەیەكی كۆمەڵگەیەكی نا مەدەنییە كە كاپیتالیزم بە شێوەو فۆرمێكی كوردی خستوویەتییە كار، سەر ڕێگای خستووە. هێزە سیاسییە بەرهەمهێنراوەكانی ئیمە لە ناو بەرهەمهێنانی ئارەزوو و قوڵپدان و بەرهەمهێنانەوەی قوڵپدانەكانی نەوت و خاوەندارێتییە كوردییەكاندا، هەرگیز ناكاتە بازاڕی پاریس و نیۆرك وبەرلین.
٤
بەكارهێنان و زاڵكردن و بە باوكردنی (چەمكی سیستەم) لە چەند لایەكەوە پرۆبلیماتیك و جێگەی گیروگرفتە. سیستەم زۆر گشتگیرو ئەبستراكتە. ئەوەی هەیە دەسەڵاتەكانە بە تێگەیشتە فوكۆیەكەی، وە ئەوەی هەیە دەركەوتن و دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵییەکانی دەسەڵاتەكانە لە جوگرافییایەكی تایبەتدا. كە دەڵێین سیستەم، ڕیك دەكەوینە ناو ئیشكالێكی سۆسیۆ-ئۆنتۆلۆژی، لە ڕێگەی بە كارهێنانی سیستەمەوە دەمانەوێت بڵێین: سیستەمێك بە سروشت و دەركەوتنێكی یەكشێوەو هاوشێوە لە تەواوی دونیادا بە یەك شێوەو بە یەك ئاراستەو بە یەك ئاستی كاركردن و بەرهەمهێنانەوە كار دەكات و وەزیفە دەنوێنێت. واتە دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵی و محەلییەكان نادیدە دەگرین، واتە فۆرمی كاركردنی كاپیتالیزم لە (ۆڵ ستریتەوە بۆ شێخوالله و بازاڕی دەبۆكە) یەك ئاست و سروشتی كاركردنی هەیە. ئەمە ڕێك بێئاگاییە لە كۆنتێكست و دەركەوتەو فینۆمینەكان لە جوگرافیایەكی تایبەتدا. بە ڕوویەكی تریشدا بە كار هێنانی سیستەم لە ناو دەركەوتن و مانێڤستبوونی جیاوزو جۆراوجۆری (بەش و پارچەكاندا) چ مانایەكی نییە. بەكارهێنانی سیستەم لەو چەمكی تۆتالە هیگڵییە دەچێت كە وەك دولوز دەڵێت نەك هیچ. تەفستر ناكات، بەڵكوو خۆی دەبێت تەفسیر بكرێت. ڕوەیەكی دیكەی بەكار هێنانی سیستەم دواخستن و بە فیڕۆدان و گوێنەگرتنە لە ئەكتی بەرەنگاری و بەرگری لە ئاستە لۆكاڵییەکانیداو، بەستنەوەی بە ماكینەی گەورەی خەیاڵپڵاوی و وەهمی شۆڕشی سەرانسەری و سەراپاگیر و هەڵگەڕانەوەی كۆی سیستەمێك كە بوونی نییە، دووركەوتنەوەیە لە بینینی دەسەڵاتەكان. وەك پراتیك و دەركەوتەی محەلی و مانێڤستبوونە سۆسیوسە جوگرافییەكانی.مادامەكی دەسەڵاتەكان بوونیان هەیە نەك سیستەمێك، مادامەكی لەو شوێنەی دەسەڵات هەیە بەرەنگاری و بەرگری و بەرهەڵستكاریش هەیە، مادامەكی دەسەڵات دەكاتە دەركەوتە لۆكاڵییەکان، كەواتە بەرەنگاری و بەرگری و بەرهەڵستكاریش دەكاتە دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵی و محەلییەكان، بەمشێوەیە دەسەڵات و بەرەنگاریش لۆكاڵی و محەلین. لێرەوە چەمك و موفرەدەی سیستەم خەیاڵپڵاویی و بەكارهێنانێكی ئایدیۆلۆژییە.
٥
ژیان لە ئیمكانەكان، ژیان پڕە لە ئيمكان. و مومكینبوونی هەر فۆرمێكی دەسەڵات لە پراتیكدا، ژیان لە ڤێرتوێلدا پڕو لێوانلێوە لە بوونی سەیرورەیی ئیمكانی بە پراتیكبوونی ئەكتەکان و فۆرمیولە جیاوازەكانی ژیانكردن. بە هاتنە ناوەوەی هەر هێزێك، لە ناو ویست و ئيرادەی هێزێكدا ێەو ڤێرتوێلە دەبێت بە ئەكتوێل كە هێزێك، ئیرادەی هێزێك دەیەوێت هەبێت و فۆرمێك وەرگرێت. كەواتە ئەكتوێلێك، ڕیالێك ڕێك دەكاتە ویست و ئیرادەی هێزێك، دەكاتە مانێڤستبوونی ئیرادەی هێزێك. دەكاتە بەرهەمهێنانەوەی قوڵپدانەكانی ماكینەیەكی ئارەزوو لە ئەكتوێلدا، ئەكتوێلیزەكردنی ئان و ساتی لە ڕێگەی ویست و هێزێكەوە.وەك چۆن. ئیمكانی ژیانێك لە ژیاندا هەیە، ئاواش ئیمكانی مەرگ و مەرگدۆستی لە ژیاندا هەیە، ئەكتوێلیزەكردنی هەر یەك لەم. دوانەو خستنە ناو گوتارێكەوە دەكاتە ویست و ئیرادەی هێزێك. لە جوگرافیایەكی تایبەتدا هێزێكی مەرگدۆست بە بەرهەمهێنانی هێڵێكی هەڵهاتن و هەڵگەڕانەوەی بۆ سەر مەرگ و لەوێشەوە بۆ فاشیزم سەر ڕێگا دەكەوێت لە بیرمان. نەچێت : هێزێك بە دەر نییە لە دەركەوتەو هەلومەرج و ژینگەی كۆمەڵایەتی لۆكاڵی و هەرێمایەتی خۆی. نازیزم بەرهەمهێنانی قوڵپدان و ئارەزووكردنەكانی حەشاماتی ئەڵمانی بوو لە ناو هەلومەرج و زەمینەو ژینگەیەكی لە بار بۆ نازیزم. بەعس و سەددام. حوسێن ژە ناو ژینگەو هەلومەرجی ڕەخساوی ناسیۆنالیستأنەی عەرەبدا بوو دژ بە ئیمپریالیزم و كۆڵۆنیالیزم. داعش بەرهەمهێنانی ئارەزوو قوڵپدانەكانی ئارەزووی نووستالژیا و ڕق و بوغز و كینەی سونە- عروبە بوو دژ بە داگیركاری و زایۆنیزم و فاشیزمی عەڕەبی بە تێكەڵكردنی با ئاین. هێزەكان لە ناو سەرمایەو كاپیتال و شەرعییەت و ڕەوایەتی و چیرۆك و حیكایەتی ناو كۆنتێكست و جوگرافییەكاندا كار دەكات. هێزێك كە دێتە ناوەوە لە پێناو مانەوەو شەرعییەت و ڕەوایەتی كاركردن و مانەوەو بەردەوامبوونی خۆیدا دەست بۆ زۆر شت دەبات. نایەوێت نامۆو غەریب و نەشاز بێت، بە تایبەتر لەو شویێنەی خەمی ڕێكخستن و گردبوونەوەو ئاراستەكردنی حەشامات و خەڵك بێت.
٦
ئاینی ئیسلام لە كوردەواریداو ئاینی كوردەواری تەواو جیاواز بوو بە ئاینی ئێستای ناو دەركەوتن و پەیدابوون و هاتنە ناوەوەی هێزە نوێیەكان. مزگەوتەكانی گوندەكانی ئێمە ڕاستە جێگەی سرووتە ئاینییەكان بوو، بەڵام. جیگەی ئیسراحەت و پاڵدانەوەی پێشمەرگەكانی ئیمە بوون لە شاخ و هیچیش نامۆ نەبوو. مزگەوتەكان جێگەی هۆرەو حەیران و لاوك و بەند بوو، مزگەوتەكان چێگەی ژوانی دڵداران و عاشقانی لادێكان بوو. مۆراڵی حەرام/حەڵاڵ لە كوردەواریدا لە دەیان. شوێندا كاری پێنەدەكراو و دواخراو بوو، هەر ڕۆڵی نەبوو، نە دەزانرا بوونیان هەیە. كوردەواریی بە لۆژیكی ئێستا پڕ و لێوانلێوە لەو گوناه و تاوانانەی كە دەبایە حوكمیان لە سەریان ئیقامە بكرایە. بەڵام نەبوو. كەچی ئیسلام و فەهمێكی جیاوایشمان بۆ موسوڵمان بوون هەبوو. ئەمە دەركەوتەو مانێڤستبوونی لۆكاڵی و محەلییانەی ئاینێكە كە ڕەهەندێكی گەردوونی هەبوو. ئەم نموونەیە بۆ پێداگیری و ئەرگیومێنتسازییە كە سەدان جۆری ئیسلام. هەیە كە دەكاتە ویست و ئیرادەی هێزێك لە بەرهەمهێنانیدا، لە پراتیك و ئاستی لۆكاڵیدا، سەروكارو خەیاڵپڵاوی هەندێك لە هێنانەوەو ڕاكیشانی ئەو پارادایمە، ناحەقی و ستەم و كارەساتە، چوونكە ئیسلامێكی كوردی ئەو كاتە سەر بە پرسەكانی ئەو كاتە بوو.
٧
وەك چۆن داعش پۆتۆنسیال و ئیمكانێكی زۆر واریدە، هێزێكی ئاینی ژیاندۆست و بەرهەمهێنی ژیانیش واریدە. وەك چۆن. خودایەكی داعشی خوێنڕێژو خوێنخۆر واریدەو دەكرێت بەرهەم. بێت لە زیهنییەت و كەللە سەەی هەر یەك لە ئێمەدا، خودایەكی میهرەبان و دایكئاسا واریدە. ئەمانە دەكەوێتە سەر ئەو هێزەی كە دێتە ناوەوەو هەلومەرج و ڕێوشوێن و ژینگەی بۆ ڕەخساوە. وەك چۆن ئاینێك هەیەو دەبێت وەك بەشێك لە شەرعییەتی پاراستن و ڕاگرتنی دەسەڵات و دەسەڵاتی ستەمكار و مەرگدۆست، بە هەمانشێوە ئیمكان و پۆتۆنسیالیتێی ئاینێك بوونی هەیە ژەوەی بەشێك بێت لە سوژەسازییەكی بەرەنگارو بەرهەڵستكار. وەك چۆن دەكرێت ئاین ڕێگەخۆشكەر بێت بۆ فراوانبوونی خاوەندارێتی تایبەت، بە هەمانشێوە ئاین دەكرێت ببێتە بەشێك لە شەرعییەتی ئەكتی شۆڕشگێڕێ و ڕادیكاڵی. نموونەی ئایندارمان بێ ئەژمار زۆرە لە ناو (مەقامی ئیحساندا كە پلەیەكی ئیمانی سەروترە لە ئیمان) نەك هەر بە تەنگی دادپەروەری و عەداڵەتەوە بێت بەڵكو زیاد لەوە بڕوات و سەركەوێت كە لەو دیو عەداڵەتەوە فەزڵی ( ئەویتر) زیات بدات بە سەر خۆیدا. وەك چۆن عیشقی دەسەڵات یەكێكە لە پایەكانی بوون. بە فاشیست، بە هەمانشێوەو دژ بە دەسەڵات و پاوانخوازی و دوركەوتنەوە لە شەهوەت و مەلەزاتی دونیا سوژەیەكی ژیاندۆستی دەسەڵاتنەویست و نا-فاشیست بەرهەم دێنێت.وەك چۆن دەكرێت ئاین بەشێك بێت لە ڕاگرتن و ئیدامەدان بە وەزعییەتی باو و زاڵ، دەتوانێت بەشێك بێت لە ڕۆحییەتی هەڵگەڕانەوەو یاخیبوون و گۆڕانی وەزعییەتی باو و باڵادەست. زوهدو تەقەشوف و عرفان هەڵگری ئیمكان و پۆتۆنسیالیتێ سوژەی هاوخەم و هاودەردو هاوڕێی دەردە دڵە. بەڵام ئەمە تەنیا لەو شوێنەدا تەحقیق دەبێت كە ئێمە لە ناو هێزێكی چالاكی بەرهەمهێنەر و داهێنەری ژیاندا بین.
٨
چۆن هێزێكی چالاك و داهێنەری ژیاندۆست بدۆزینەوە و بهێنینە ژێر باری بەرهەمهێنانی ژیان؟
ڕێنوس و خاڵبەندی تایبەتە بەنوسەر خۆی.