ئەم بابەتە هه‌وڵێکه بۆ پێشنیازکردنی چاره‌سه‌رێکی جیاواز له‌وانه‌ی تا ئێستا پێشنیازکراون بۆ کێشه‌ی کهرکوک، هەر لە گێڕانەوەی بێقەیدو شەرتی تەواوی پارێزگای کەرکوکەوە بگرە تا دەگات بە بەهەرێمکردنی پارێزگای کەرکوک. پێشنیازەکەش بریتییە لە هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی پارێزگای کهرکوک وه‌ک پارێزگا، کە لێرە بەوردی قسەی لەسەرکراوە. بەگشتیش، تا ئێستا، سێ سیناریۆ پێشنیازکراون وەک چارەسەر بۆ پارێزگای کەرکوک:
- کەرکوک وەک پارێزگایەک لە عێراقدا بهێڵرێتەوە و مامەڵەی پارێزگای لەگەڵدا بکرێت.
- کەرکوک بکرێتە هەرێمێکی فیدراڵی سەربەخۆ لە عێراق.
- کەرکوک وەک پارێزگایەک سەر بە هەرێمی کوردستان بێت.
سیناریۆی یەکەم، کەرکوک وەک پارێزگایەک لە عێراقدا بهێڵرێتەوە
ئەم سیناریۆیە زیاتر خواستی عەرەبە عێراقییەکانە، چ شیعە چ سوننە. ئەم سیناریۆیە لە هەردوو سیناریۆیەکەی دیکە بەدوور دەبینرێت چونکە کورد بەگشتی بەم پێشنیازە رازی نین‌و، تورکمانەکانیش بەگشتی پێیانباش نییە. بەڕەچاوکردنی ئەو گۆڕانکارییانەی دوای سەرهەڵدانی داعش‌و چوونی هێزی پێشمەرگە بۆ بەرگریکردن لە کەرکوک، هەروەها ئەو گۆڕانکارییانەی لە هاوکێشەکانی هێز لە پارێزگای کەرکوک‌و لە عێراق دەبینرێن، ئەستەمە کورد بەم پێشنیازە رازیبێت. بۆیە شرۆڤەی ئەم سیناریۆیە ناکەین.
سیناریۆی دووەم، کەرکوک وەک هەرێمێکی سەربەخۆ لە عێراق
ئەم سیناریۆیە لەسەرەتادا لەلایەن تورکمانەکانەوە زیاتر پشتیوانیلێدەکرا، لەئێستادا پارێزگاری کەرکوک، نەجمەدین کەریم، لەگەڵ چەند کەسایەتی حزبی‌و حکومی کە لەناو یەکێتی‌و گۆڕاندا کاران پاڵپشتی دەکەن، هاوکات چەندین ڕۆشنبیرو توێژەریش بەباشی دەزانن. لایەنگرانی ئەم سیناریۆیە بەگشتی کۆکنین لەسەر سنوری ئەو پارێزگا بەهەرێمکراوە. هەندێکیان سنورەکەی سەردەمی بەعس پێشنیازدەکەن، هەندێکی دیکە سنوری پێش ساڵی ١٩٧٤ پڕۆپۆز دەکەن. نەجمەدین کەریم، کە ناسراوترین کەسایەتی ناو ئەم سیناریۆیەیە هێشتان بەڕوونی قسەی لەسەر سنوری هەرێمەکە نەکردوە، لانیکەم من ئاگادار نیم. کەرکوک وەک هەرێمێکی سەربەخۆ پاساو و ئارگیومێنتی جیاجیای بۆ دەهێنرێتەوە، لەبەرئەوەی ئەم سیناریۆیە لەوانیدیکە زیاتر قسەی لەسەردەکرێت، بۆیە لە سیناریۆیەکانی دیکە زیاتر گرنگی پێدەدرێت‌و شرۆڤەدەکرێت. کۆی پاساوەکان‌و ئارگیومێنتەکان ئەمانەن کە لێرە هەڵوێستەیان لەسەر دەکەین:
- نەجمەدین کەریم، پارێزگاری کەرکوک، لە دانیشتنێکی لەگەڵ عارف قوربانی گوتویەتی کە “بەغدا بەهەموو شێوەیەک چاوى بڕیوەتە کەرکوک و پرۆسەى تەعریب بەچڕى بەردەوامە، وە نوێنەرانى کوردیش لە بەغدا چ لە حکومەت و چ لە پەرلەمان هیچیان پێناکرێت بۆ کەرکوک و ناتوانن رێگە لەو پلانەى بەغدا بگرن. هەرێمى کوردستانیش هیچ هەنگاو و موبادەرەیەکى نییە بۆ کەرکوک هەربۆیە کەرکوک بووەتە قوربانى. ئەو پێى وابووە بەو هەنگاوە دەتوانێت کەرکوک بۆ ماوەیەک لە مەترسى بەغدا دوورخاتەوەو بەوەش دواى ئەو 4 ساڵە بڕیار لە چارەنوسى بدرێت.” لێرەدا پرسیار ئەوەیە کە نەجمەدین کەریم چۆن دەتوانێت بەبێ هێزی هەرێم‌و هێزی پێشمەرگە ڕێگری لە حکومەتی عێراق بکات لە سیاسەتی تەعریبدا ، ئێ خۆ ئەو هێزەی کە ئێستا بەرگری لە کەرکوک لەبەرابەر داعش‌و حەشدی شەعبی‌و سوپای عێراق دەکات هێزی هەرێمە. ئەگەر ئەو ئێستا نەتوانێت ئەو کارە بکات ئەی چۆن لەکاتی بەهەرێمبوونی کەرکوک دەتوانێت ئەو ئەرکە بخاتە سەرشانی خۆی. نەجمەدین کەریم ئێستا بۆیە ناتوانێت بەرگری لە بەرامبەرسیاسەتەکانی عێراقدا بکات چونکە لە تەرازوی هێزدا لەگەڵ حکومەتی عێراق لاوازە، بەبەهەرێمبوونی کەرکوکیش هێندەی دیکە تەرازوی هێز بەلای حکومەتی مەرکەزی‌و بەدژی هەرێمەکەدا دەشکێتەوە.
- هەندێک توێژەرو ئەکادیمی‌و ڕۆشبیری کورد داوای بەهەرێمکردنی کەرکوک دەکەن‌و ئارگیومێنتەکانیشیان بنەمای لەسەر خراپی وەزعی ئەمنی کەرکوک داناوە. ئەوان دەڵێن: ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک دەتوانێت دەزگای ئەمنی خۆی دابمەزرێنێت‌و پارێزگاری لە رەوشی ئەمنی شارەکە بکات. بەڵام لەڕاستیدا بەبێ چوونی هێزی پێشمەرگە لە هەرێمەوە پارێزگای کەرکوک نەک هەر ناتوانێت ئاسایشی ناوخۆی بپارێزێت بەڵکو ناتوانێت لەبەرابەر داعش‌و حەشدی شەعبی‌و سوپای عێراق، چ ئێستا چ لە دواڕۆژ بەرگری لە ناو شار و لەتەواوی پارێزگاکە بکات. ئەو کەسانە دەبێت درکی ئەوە بکەن کە هەڕەشەکانی سەر کەرکوک ئێجگار گەورەترن لەوەی کە پارێزگای کەرکوک وەک هەرێمێک بتوانێت بەرگری لەخۆی بکات. هەڕەشەکان لەناوخۆ زۆرن چونکە ناوچەکانی باشوری پارێزگای کەرکوک هەر بەگشتی نەک هێزێکی بەرگریکار نین بەڵکو ڕوخێنەرن. هەڕەشە لەلایەن عێراق‌و هێزە شیعییەکانەوە ڕۆژبەڕۆژ لە زیادبووندایە. بۆیە ناکرێت قسە لە پاراستنی ئاسایشی ناوخۆو دەرەکی کەرکوک بکرێت بەبێ پشتیوانی هەرێمی کوردستان.
- هەندێک دەڵێن لەبەرئەوەی دیدو تێڕوانینی هێزە دەرەکیەکان و تەنانەت بەشێک لە عەرەبیش ڕووە و ئەم خواستەیەو بەشێک لە نوخبەی سیاسی کوردیش ڕەنگە ئەم تێڕوانینەیان پێ پەسەند بێت. ئەمە لە دوای قسەکانی نەجمەدین کەریم لە تەلەفزیۆنی ڕووداو بەئاشکرا دەردەکەوتن، کاتێک گوتی کە ئەمریکاو نەتەوە یەکگرتوەکان‌و یەکێتی ئەوروپاو ئێران لەگەڵ بەهەرێمکردنی پارێزگای کەرکوکن. هۆکار زۆرن بۆ ئەم خواست‌و ئارەزوەی ئەم لایەنانە بەڵام ئێمە هەڵوێستە لەسەر هەندێکیان دەکەین. ئەم لایەنانە لەدیدێکی ئیداری‌و خزمەتگوزارییەوە تەماشای پرسی کەرکوک دەکەن کە لەڕاستیدا سەرەڕای بوونی ئەم کێشانە بەڵام ئەمە جەوهەری کێشەی کەرکوک نییە. کێشەی کەرکوک کێشەی خاک‌و نیشتیمان‌و ناسنامەیە، کە لە خوارەوە بەوردی لەسەری دەدوێین. ئەم هێزانە حەز بە دروستبوونی هەرێمێک، یان دەوڵەتێکی کوردی بەهێزناکەن، چونکە بەهێزبوونی هەرێم زیادبوونی کێشەی هەرێمی لێدەکەوێتەوە لە هاوکێشە نێودەوڵەتییەکان، ئەوانیش ئەوەیان ناوێت. ئەم هێزو لایەنانە بەتایبەتی ئێران‌و ئەمریکا حەز بە بوونی کۆمەڵێک هەرێمۆکەو دەوڵەتۆکە دەکەن لەناوچەکەدا بۆئەوەی بەئارەزوی خۆیان یاریان پێبکەن. بەهەرێمبوونی پارێزگای کەرکوک هەرێمۆکەیەکی لێدەکەوێتەوە کە هەرچی هێزی ناوچەیی‌و دەرەکی‌و ناوخۆیی هەیە دەتوانێت گەمەی پێبکات. بۆیە ئەرکی کوردستانیان بەدوورگرتنی ئەو جۆرە بیرۆکانەیە.
- هەندێک دەڵێن دەبێت دان بەوەدا بنرێت کە لە ماوەی ١٣ ساڵی دەسەڵاتداریی کوردیی لە پارێزگای کەرکوک کورد نمونەیەکی جوانی پێشکەش نەکردوە بۆ پێکەوەژیان تا بتوانێت سەرنجی تورکمانەکان‌و کرستیانەکان‌و عەرەبەکان بۆ خۆی رابکێشێت و قەبوڵبکەن کە پارێزگای کەرکوک بخرێتەسەر هەرێمی کوردستان. ئەم ئارگیومێنتە پڕە لە ڕاستیی، بەتایبەتی لەپەیوەند بە تورکمان‌و کرستیانەکان چونکە بۆ عەرەبەکان پێشنیازەکەی ئێمە ڕێگەچارەی دیکەی خستوەتەڕوو. بەڵام بۆ تورکمانەکان‌و کرستیانەکان لە سەرەتای دەستبەکاربونی نەجمەدین کەریم وەک پارێزگاری کەرکوک هەوڵی جدی‌و چاک دراوە لەپەیوەند بە پرسی بەشداریکردن‌و بەشداریپێکردنی تورکمان‌و کرستیانەکان کە لەسەر ئەرزی واقیعیش دەرکەوتە پۆزەتیڤەکانی بەدیدەکرێن. پێکهاتنی فراکسیۆنی تورکمانەکان لەگەڵ فراکسیۆنی برایەتی هەنگاوێکی چاکبوو بەو ئاراستەیە. نەجمەدین کەریم خەمخۆرێکی سەرەکی ئەم پرسەیەو کەسێکی گونجاو و شیاوە بۆ بەرجەستەکردنی پێکەوەژیانی ئاشتییانەی پێکهاتەکانی کەرکوک. چەندین چاودێری بیانی شایەدی هەوڵەکانی تۆکمەکردنی پێکەوەژیانن لە کەرکوک، لەوانە مایکڵ ڕۆبین. بۆیە ئەم ئارگیومێنتە زۆر لاوازە چونکە بەبەراورد بە پارێزگا فرەنەتەوەو فرەدینییەکان پارێزگای کەرکوک نمونەیەکی چاکی پێکەوەژیانە. کێشەی کەرکوک لەم ڕووەوە ناوچەکانی حەویجەو دەوروبەریەتی کە بەپێی پێشنیازەکەی ئێمە چارەسەری یەکلاکەرەوەی بۆ دۆزراوەتەوە، تەماشای خوارەوە بکەن.
- هەندێک دەڵێن گواستنەوەی ئەزمونی دوو ئیدارەیی لە کوردستانەوە بۆ کەرکوک و ناته‌بایی لایه‌نه کورده‌کان له‌سه‌ر پرسه ستراتیجیه‌کانی تایبه‌ت به کهرکوک تا ڕاده‌یه‌ک متمانه‌ی کوردانی که‌رکوکیشی به دەسەڵاتی کورد لاوازکردوه، ئەوە ئەگەر نەڵێین ڕقی دروستکردوە. ئەم ئارگیومێنتەش پڕە لە ڕاستیی بەڵام پرسیار ئەوەیە بۆ نەجمەدین کەریم لە پارێزگای کەرکوک ئەم کێشەیەی پێچارەسەرناکرێت کەچی لە دوای بەهەرێمبوونی کەرکوک دەتوانێت ئەم پرسە چارەسەربکات، خۆ کاریگەریی‌و توانای یەکێتیی‌و پارتی کە هۆکاری سەرەکی پشت ئەو دابەشبوونەن لە کەرکوک لەگەڵ بەهەرێمبوونی کەرکوک گۆڕانکارییەکی ئەوتۆی بەسەردانایەت. یەکێتیی هێزی سەرەکی کەرکوکەو پارتیش پێموانییە ئاوا بەئاسانی دەستبەرداری دەسەڵاتەکانی ببێت. بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پرسەو چارەسەرکردنی، نەجمەدین کەریم وەک بەرپرسی یەکەمی ئاسایش لە پارێزگاکە لەئێستادا دەتوانێت هەندێک بڕیاری یەکلاکەرەوە بدات، بۆیە ئەم ئارگیومێنتە زۆر لاوازە بۆ بەهەرێمکردنی کەرکوک.
- هەندێک دەڵێن خەمی گەورەی هاوڵاتیان دابینکردنی خزمەتگوزاریە سەرەکیەکانە لە ئێستادا نەک ئەوەی ئایا ئایندەی کەرکوک بە کوێ دەگات. هاوڵاتیانی کەرکوک مافی خۆیانە کە نیگەران بن لە کەمی خزمەتگوزارییەکان، نەجمەدین کەریم‌و تیمەکەی لە کەرکوک دەبێت ئەو پرسە بەهەند وەربگرن. لەڕاستیدا پێش هاتنی داعش هەنگاوی چاکنرابوو لەم پێناوەداو کەرکوک گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە دیبوو. ئێستا بارێکی نائاساییە کە ناکرێت لەلایەن هاوڵاتیانەوە ڕەچاونەکرێت. خۆ ئەگەر خزمەتگوزارییەکانی کەرکوک بە شارەکانی دیکەی هەرێم بەراورد بکرێت ئەوا شارەکانی هەرێم زۆر لە پێشترن، ئەمەش دەبێت هاندەربێت بۆ گەڕانەوەی کەرکوک بۆ سەر هەرێم نەک ڕێگر.
- هەندێک دەڵێن لەسەر کێشەی کەرکوک شیعە و سوننە هاوهەڵویستن‌و لە سەر ئاستی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتیش کورد هیچ پشتیوانێکی ڕاستەقینەی نییە و بوونی نەوتیش لەو شارەدا هێندەی دیکە ئەگەری سیناریۆی گێڕانەوەی پارێزگای کەرکوکی بۆسەر هەرێم سەختترکردوە. ئەم ئارگیومێنتەش ڕاستیی تێدایە بەس ئەوە شتێک نییە کە کوردستانیان تازە درکیان پێکردبێت. کوردستانیان لەمێژە درکی ئەو ڕاستییەیان کردوە کەچی هەر ئامادەبوون قوربانی لەپێناو گێڕانەوەی کەرکوک بدەن. چوونی هێزی پێشمەرگە بۆ پاراستنی کەرکوک لە داعش جارێکی دیکە ئەو ڕاستییەی سەلماندەوە. ئەرزی واقیعیش ئەمڕۆ شتێکی دیکە نیشاندەدات ئەویش ئەوەیە کە هیچ هێزێک، نە ئەمریکا نە ئێران نە تورکیا نە شیعەی عێراقی نە سوننەی عێراقی توانیان ڕێگری لە چوونی پێشمەرگە بۆ کەرکوک بکەن. ئێستا کەرکوک بەفعلی بەشێکە لە هەرێم، کوردو کوردستانیان لەڕووی کارگێڕیی‌و ئەمنیی‌و سەربازیی بەڕێوەیدەبەن‌و دەیپارێزن. بۆیە ئەم ئارگیومێنتە ئەگەر تا ١٠ ی حوزەیرانی ٢٠١٤ موریدی هەبووبێت ئەوە ئەمڕۆ کەم کەس دەتوانێت ئینکاری ئەو واقیعە بکات کە کەرکوک بەکردە بەشێکە لە کوردستان. بەهەرێمکردنی کەرکوک ڕاست هەڵوەشاندنەوەی ئەو واقیعە سەپاوەی لێدەکەوێتەوە کە بەدرێژایی مێژوو کوردستانیان خەونیان پێوەبینیوە.
- هەندێک دەڵێن ڕەنگە دەسەڵاتدارانی کورد بۆ تێکنەدانی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ هەریەکە لە تورکیا و ئێران ئامادەی دانوستان بن لەسەر کەرکوک ئەگەر ئەو دوو ووڵاتە فشار بخەنە سەر کورد بۆ ڕازی بوون بەوەی کەرکوک بکرێتە هەرێمێکی سەربەخۆ. ئەم ئارگیومێنتەش ڕاستیی تێدایە بەڵام بۆئەوەی کە دەسەڵاتدارانی کورد بتوانن هەژموونی تورکیاو ئێران لەسەر هەرێم‌و کوردستانیان کەمبکەنەوە ئەوە دەبێت خۆوەدووربگرن لە بەهەرێمکردنی کەرکوک چونکە بەهەرێمبوونی کەرکوک هێندەی دیکە سەنگی هەرێمی کوردستان لە هاوکێشە ناوچەیی‌و جیهانییەکان کەمدەکاتەوە، بۆیە گێڕانەوەی کەرکوک بۆ سەر هەرێم هەنگاوی یەکەمە بۆ کەمکردنەوەی هەژموونی ئێران‌و تورکیا لەسەر هەرێم.
- هەندێکی دیکە بێ خستنەڕووی هیچ ئارگیومێنتێکی لۆجیکیانە دژی گەڕانەوەی کەرکوکن بۆ سەر هەرێم‌و پشتیوانی لە بەهەرێمبوونی کەرکوک دەکەن تەنیا لە ڕقی پارتی‌و بارزانی، بەڕادەیەکی کەمتریش لەدژی بنەماڵەی تاڵەبانی‌و یەکێتیی. ئەوانە دەڵێن کەرکوک بگەڕێتەوە سەر هەرێم هەر ئەوانە قازانجی لێدەکەن کە ئێستا بازرگانی بە نەوتی هەرێم‌و سامانی خەڵک دەکەن. ئەو کەسانە پرسی نەتەوەیەک‌و گەلێک‌و نیشتیمان‌و خاکێکیان لە پرسی دزینی نەوت‌و تەخشانکردنی سامانی گشتیی‌و توڕەی خەڵک لەم سەرکردە یان ئەو بەرپرسە کورتکردۆتەوە. ناکرێت‌و نابێت پرسی نەتەوەیەک لەسەر بنەمای پەرچەکرداروتوڕەبوون‌و تۆڵەکردنەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. با توڕەبوون لەم یان لەو نەبێتە هاندەر لای کوردستانیان کە دەستبەرداری خاک‌و نیشتیمانەکەیان بن. کەرکوک گەڕاوەتەوە سەر هەرێم تکایە لەدژی پارتی یان بارزانی بەفیڕۆی مەدەن. پرسی گەندەڵی‌و دزینی سەروەت‌و سامانی کوردستان پرسگەلێکن کە دەکرێت دوای یەکلایکردنەوەی پرسی سنوری کوردستان یەکلایبکرێنەوە. پرسی خاک‌و سنور پرسگەلی ستراتیجین، پرسی گەندەڵی‌و دزی پرسی کارگێریی‌و دارایین، ناکرێت‌و نابێت پرسە ستراتیجییەکان بە قوربانی پرسە کارگێڕییەکان بکرێن. پرسە ستراتیجییەکان لە دەرفەتە مێژووییەکان یەکلادەکرێنەوە وەک ئەوەی ئێستا بۆ کوردستانیان لە دوای هاتنی داعش هەڵکەوتوە، پرسە کارگێڕیی‌و داراییەکان پرسگەلێکن پەیوەندیان بە نیشتیمانسازی (nation-building) و دەوڵەتسازیی (state-building) ـەوە هەیە کە هەتا دنیا ماوە کاریان لەسەر بکرێت هەر تەواونابن. بەیەکلایکردنەوەی پرسە ستراتیجییەکان دەرفەتی چاک دەڕەخسێت بۆ یەکلایکردنەوەی پرسە کارگێڕیی‌و داراییەکان‌و ئەنجامدانی چاکسازیی.
سیناریۆی سێیەم، کەرکوک وەک پارێزگایەک بخرێتەسەر هەرێمی کوردستان
کورد تاکە گروپە کە پشتیوانی لەم سیناریۆیە دەکات بەڵام وەک قسەی سەرزاران‌و میدیایی دەنا لەسەر ئەرزی واقیع کەمن ئەوانەی پێیانوایە یان پێیانخۆشە کە حەویجەو دەوروبەری بخرێتە سەر هەرێم. لەڕاستیدا لەسەر ئەرزی واقیع وەک لە سنوری ئێستاکانێی نێوان کوردو سوننە، یان بەشێوەیەکی دیکە بڵێم پێشمەرگەو داعش، دەردەکەوێت کورد هیچ نیازی گێڕانەوەی ئەو ناوچانەی نییە. لەپاڵئەمانەشدا، ئەگەری زۆر کەمە کە عەرەبەکانی ئەو ناوچانە بە هیچ شێوەیەک قەبوڵبکەن ناوچەی حەویجەو دەوروبەری بخرێنەسەر هەرێم. لەبەر لاوازیی ئەگەرەکانی ئەم سیناریۆیە لێرە شرۆڤەی بۆ ناکرێت.
پرسیار لێرە ئەوەیە، باشە ئەگەر ئەو سێ سیناریۆیە ڕەتبکرێنەوە ئەی چارەسەر چییە. ئێمە هەڵوەشاندنەوەی پارێزگای کەرکوک بە ڕێگەچارەیەک دەزانین. لە خوارەوە هۆکارە لۆجیکیەکانی ئەم پێشنیازە شرۆڤەدەکرێن.
هەڵوەشاندنەوەی پارێزگای کەرکوک
سەرەتا دەمەوێ وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە کە لەوانەیە بەخەیاڵی هەندێک کەسدا بێت ئەویش ئەوەیە ئایا دەکرێت لە عێراق هەڵوەشاندنەوەی پارێزگا ئەنجامبدرێت. لە وەڵامدا دەڵێین بەڵێ لە عێراقدا هەر لەسەردەمی مەلەکی تا ئێستا چەندینجار پارێزگای نوێ دروستکراوەو بەردەوام دەستکاری سنوری پارێزگاکانیش کراوە، دواین کار لەم پەیوەندەدا دروستکردنی پارێزگای هەڵەبجە بوو. سنوری هەرێمی کوردستان بە هیچ شێوەیەک ڕەچاوی سنوری پارێزگاکانی نەکردوە. بۆنمونە، بەگوێرەی سنوری پارێزگاکانی عێراق بێت بەشێک لە پارێزگای سلێمانی لەناوچەی بەمۆ دەبێت بخرێتەوە سەر پارێزگای دیالە؛ قەزای ئاکرێ بەشێک بوو لە پارێزگای نەینەوا کەچی ئێستا بەشێکە لە پارێزگای دهۆک‌‌و هەرێم؛ مەخمور بەشێک بوو لە پارێزگای هەولێر و دواتر دابڕێنرا وخرایە سەر نەینەوا کەچی ئێستا لەژێر دەسەڵاتی هەرێمە. پارێزگای هەڵەبجە بەدابڕینی بەشێک لە پارێزگای سلێمانی لەم دواییەدا دروستکرا. لێرە مه‌به‌ست‌و هۆکارەکانی پشت هه‌ڵوه‌شاندنی پارێزگای کهرکوک دەخەینەڕوو. پێشنیازەکە داوای هەڵوەشاندنەوەی پارێزگای کەرکوک دەکات‌و دابەشی دەکات بەسەر دوو ناوچەدا:
ناوچه‌ی یه‌که‌م
هەموو ناوچه کوردییه‌کانی پارێزگای کهرکوک، که ئه‌م قه‌زا و ناحیانه ده‌گرێته‌وه: دوبس، ئاڵتون کۆپری، سه‌رگه‌ران، شوان، قه‌ره‌حه‌سه‌ن، له‌یلان، تازه و داقوق لەگەڵ مەرکەزی شاری کەرکوک. به‌گوێره‌ی پێشنیازه‌که ناوچه‌ی یه‌که‌م وه‌ک ئه‌وه‌ی لێره‌دا ده‌ستنیشانکراوه پارێزگایەکی نوێی لێدروستبکرێت‌و بخرێتەسه‌ر هه‌رێمی کوردستان.
ناوچه‌ی دووه‌م
هه‌موو ناوچە عەرەبییەکانی دەرەوەی شار کە پارێزگای کەرکوک دەیگرێتەوە. ئه‌ویش ئه‌م قه‌زاو ناحیانه‌ن: حه‌ویجه، ڕه‌شاد، ریاز، عه‌باسی، زاب. به‌پێی پێشنیازه‌که ئه‌م ناوچانه واچاکه بلکێندرێن به پارێزگای نه‌ینه‌وا یان سه‌لاحه‌دین وه‌ک ئه‌وه‌ی که حکومه‌تی مه‌رکه‌زی له‌گه‌ڵ ئه‌م دوو پارێزگایه له‌سه‌ری پێکدێت، یان بکرێت بە پارێزگایەکی نوێ کە مەرکەزەکەی حەویجە بێت.
دەربارەی ئه‌و ناوچانه‌ی که له ساڵی 1976 له پارێزگای کهرکوک دابڕێنراون ده‌بێت، وەک ماددەی ١٤٠ ئاماژەیپێکردوە، بگێڕدرێنەوە سەر پارێزگای کەرکوک کە ئەم قەزایانە دەگرێتەوە: چەمچەماڵ، کفری، کەلار یاخود بەئیزافەکردنی قەزای خانەقین پارێزگایەکی نوێی لەناوچەی گەرمیان لێدروستبکرێت.
به نیسبه‌ت قه‌زای کفری و توزخورماتو ده‌بێت ڕه‌چاوی ئه‌و ناوچانه بکرێت که عه‌ره‌بی ڕه‌سه‌ن و تورکمانیان لێنیشته‌جێیه. ئه‌و گوندو شاره‌دێیانه‌ی که دانیشتوانه‌که‌یان عه‌رەبن یان تورکمانن به‌پێی سنوره‌کانیان ده‌بێت ئازادبکرێن له‌وه‌ی ده‌یانه‌وێت بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر پارێزگای کەرکوک یان هه‌ر پارێزگایه‌ک که به‌خۆیان دیاریده‌که‌ن، دیاره ده‌بێ ڕه‌زامه‌ندی حکومه‌تی مه‌رکه‌زی له‌سه‌ر بێت. بێجگه له‌و ناوچانه‌ی که عه‌ره‌بی ڕه‌سه‌ن و تورکمانیان لێیه هه‌موو ناوچه‌کانی دیکه ده‌بێت بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر پارێزگای کەرکوک یان پارێزگاکەی گەرمیان.
ئه‌م چاره‌سه‌رکارییه ته‌نیا بۆ دیاریکردنی سنور و یه‌کلاکردنه‌وه‌ی کێشه‌ی ناسنامه‌ی خاکه (territorial identity)، که وه‌ک پاڵپشتێک بۆ مادده‌ی 140 ده‌کرێت سودی لێوه‌ربگیرێت. له په‌یوه‌ند به مه‌سه‌له‌ی گێڕانه‌وه‌ی عه‌ره‌به هاورده‌کان و گه‌ڕانه‌وه‌ی کورد و تورکمانه ئاواره‌کان واچاکه ئه‌و ڕێوشوێنانه‌ی تا ئێستا که‌ڵکیان لێوه‌رگیراوه وه‌ک قه‌ره‌بۆ و گواستنه‌وه‌ی فۆرمی بەشەخۆراک و نفوس هه‌ر به‌رده‌وام بن تا ئه‌و کاته‌ی عه‌ره‌به هاورده‌کان ده‌چنه‌وه شوێنی خۆیان و کوردو تورکمانه‌کانیش ده‌گه‌ڕێنه‌وه گوندو شاره‌کانیان.
بۆچی هه‌ڵوه‌شاندنەوەی پارێزگای کەرکوک؟
لێره‌دا باس له عه‌داله‌تی کێشه‌ی کورد و کوردستانییه‌تی ناوچەکانی حەویجەو دەوروبەری به بنه‌ما له‌سه‌ر فاکته مێژوویی و جوگرافییه‌کان ناکرێن، به‌ڵکو پێشنیازه‌که پشتی بە کۆمەڵێک بنەما و فاکتی دیکە بەستوە، لەوانە:
یەکەم، جیاکردنه‌وه‌ی فاکتی مێژوویی و جوگرافی له واقعی سیاسیی. بۆیه لێره باس له هه‌ق نه‌کراوه، چونکه له سیاسه‌ت هه‌ق و راستیی کافی نین بۆ یه‌کلاکردنه‌وه‌ی کێشه سیاسییه‌کان. ئه‌مه‌ش له په‌یوه‌ند به کێشمه‌کێش و ململانێ سیاسییه‌کان به‌کورتی مانای ئه‌وه‌یه که کوردستانییه‌کان هه‌رئه‌وه‌یان ده‌ستده‌که‌وێت که مومکینه‌و له توانادایه نه‌ک ئه‌وه‌ی که هه‌قییانه یان خه‌ونی پێوه‌ده‌بینن.
دووەم، فره‌خاوه‌نیی کهرکوک، بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم پرسە بنه‌مای قازانجی هه‌موو لایه‌ک کراوه‌ته پێوه‌ر نه‌ک به‌ته‌نیا به‌رژه‌وەندی و تێڕوانینه کوردییه‌کان.
سێیەم، لەحەقیقەتدا ئەوەی کە ئەو ڕێگاچارانەی تا ئێستا پێشنیازکراون یان کاریان لەسەر کراوە به‌بنبه‌ست گه‌یشتون، وەک ماددەی ١٤٠.
چوارەم، به‌خشینی به‌شێک له خاک له پێناوی به‌ده‌ستهێنانی بەشگەلێکی دیکەی خاک و ڕه‌خساندنی زه‌مینه بۆ نیشتیمانسازی (nation building).
بۆئەوەی زیاتر بچینە بنج‌و بنەوانی ئەو فاکتانەی ئەم پێشنیازە پشتیانپێدەبەستێت لەگەڵ ئەو بنەمایانەی کە لەسەرەوە ئاماژەیانپێکرا و بۆ بەرچاوڕوونیش لێرەدا هەڵوێستەی زیاتریان لەسەر دەکەین.
خاک: کڕۆکی کێشه‌ی کورد
لەبەرئەوەی کە خاک کڕۆکی کێشەی کوردە بۆیە ناکرێت بەهەرێمکردنی کەرکوک خزمەت بە چارەسەری پرسی کورد بکات، چۆن؟ جه‌وهه‌ری کێشه‌ی کورد له عێراق به‌رهه‌می ململانێی نێوان سێ ناسیونالیزمه، ئه‌وانیش ناسیونالیزمی عه‌ره‌بیی (pan-Arabism) و ناسیونالیزمی عێراقیی (Iraqi patriotism) و ناسیونالیزمی کوردیین. ململانێکه‌ش له‌سه‌ر ناسنامەی عێراق و ناسنامەی کورد و کوردستانە له عێراق. کێشه‌که خۆی له‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه که هه‌ر دوو ناسیونالیزمی عه‌ره‌بیی و عێراقیی به‌گشتی پێ له‌سه‌ر ئه‌وه داده‌گرن که “عێراق یه‌ک پارچه‌یه و دابه‌ش نابێت” (جزء لا یتجزء) و “به‌شێکیشه له نیشتیمانی عه‌ره‌ب (وه‌ته‌نی عه‌ره‌بی) یان نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب (ئومه‌ی عه‌ربی).” له‌به‌رابه‌ر ئه‌مه‌دا ناسیونالیزمی کوردیی جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌کات که “کورد نه‌ته‌وه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆیه” و خاکه‌که‌ی واته “کوردستان به‌شێک نیه نه له عێراق و نه له نیشتیمانی عه‌ره‌بیی.” به بنه‌ما له‌سه‌ر ئه‌م دوو تێڕوانینه دژبه‌یه‌که دەکرێت بڵێین که کێشه‌ی کورد له عێراقدا ته‌نیا کێشه‌ی ناسنامەی ئیتنی نیه به‌ڵکو کێشه‌ی ناسنامەی نەتەوەیی‌و نیشتیمان‌و خاکه (national and territorial identity).
گروپی ئیتنی و گروپی نه‌ته‌وه‌یی به‌وه لێکده‌که‌مه‌وه که گروپه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان داخوازی ناسنامەی خاک تێکه‌ڵ به داخوازییه ناسیونالیستییه نه‌ته‌وه‌ییه کلتورییە‌کان ده‌که‌ن. به‌ڵام گروپی ئیتنی ته‌نیا داوای مافه کلتوریی و زمانییه‌کان ده‌که‌ن. ئه‌مه‌ش به‌گشتی له‌به‌رئه‌وه‌یه که گروپه ئیتنییه‌کان په‌رشوبڵاون و خاکێکی یه‌کپارچه‌ی درێژکراوییان نییە کە تیایدا نیشته‌جێبووبن.
کورد له عێراقدا خاکێکی یه‌کپارچه‌ی درێژکراوییان هه‌یه کە نیشتەجێبوون تیایدا بۆیه رێگاچاره ته‌نیا داننان نیه به ناسنامەی کورد له عێراقدا به‌ڵکو داننانه به سنوری کوردستان چ وه‌ک ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆ یان وه‌ک هه‌رێمێکی کۆنفیدراڵ یان فیدراڵ له چوارچێوه‌ی عێراق، واته داننان به ناسنامەی نه‌ته‌وه‌یی (national identity) و ناسنامەی خاک (territorial identity).
ده‌ستوری 2005 ی عێراق دانیناوه به ناسنامەی نه‌ته‌وه‌یی کورد. مادده‌ی سێی ده‌ستوره‌که ده‌ڵێت عێراق وڵاتێکه له نه‌ته‌وه‌و ئایین و ئایینزای جیاجیا پێکهاتووه. له ماده‌ی چواریشدا هه‌ردوو زمانی کوردیی و عه‌ره‌بی وه‌ک زمانی فه‌رمی ناسێندراون. ئه‌م دانپێنانه هه‌ندێک شه‌رمنانه‌یه و پڕ به پێستیش نیه، به‌ڵام به‌گشتی کوردستانیان زۆر لارییان له‌سه‌ری نیه. هه‌مان ده‌ستور نه‌خشه ڕێگایەکیشی دیاریکردوه بۆ چارەسه‌رکردنی ناسنامەی خاک، ئه‌وه‌ی له ئه‌ده‌بیاتی کوردیی به دیاریکردنی چاره‌نووسی ناوچه‌که دابڕێنراوه‌کان به‌پێی ماده‌ی 140 ناسراوه. ئێستا هه‌وڵەکانی جێبه‌جێکردنی ئه‌م ماده‌یه ڕاوەستاون ئەگەر نەڵێم بە بنەبەست گەیشتون، بۆیه کاتی ئەوە هاتوە کە ئاوڕدانه‌وه‌یه‌کی جدی له‌م پێشنیازه بدرێتەوە چونکه کات کێشه‌که ئاڵۆزتر ده‌کات. ئەم پێشنیازە ی ئێرە هەوڵێکە بۆ دەربازبوون لەم چەقبەستوییە.
ته‌رازوی هێز
هێز له ململانێ سیاسییه‌کان زۆرجار فاکته‌ری یه‌کلاکه‌ره‌وه‌‌یه بۆیه چاوخشانێک به ته‌رازوی هێزی لایه‌نه په‌یوه‌نداره‌کان پێویستییەکە بۆئه‌وه‌ی شوێنی کوردستانییه‌کان له‌م هاوکێشه‌یه‌دا دیاریبکرێت.
ئاشکرایە گەر بڵێین تورکمانه‌کان له ناوخۆدا لاوازترین لایه‌نن لە هاوکێشەکانی پارێزگای کەرکوک‌و عێراق، چونکه زۆر په‌رشوبڵاو و ناڕێکن له‌گه‌ڵ یه‌کدیدا. له ده‌ره‌وه له‌به‌رئه‌وه‌ی تورکیا پشتیوانیان لێده‌کات باره‌که‌یان تاڕاده‌یه‌ک پارسه‌نگ بۆته‌وه. له گه‌ڕانه‌وه‌ی پارێزگای کهرکوک بۆ سه‌ر هه‌رێمی کوردستان قازانجێکی زۆرده‌که‌ن و به نه‌گه‌ڕانه‌وه‌شی گه‌وره‌ترین زه‌ره‌رمه‌ند دەبن، چونکه تواناو یه‌کپارچه‌ییان لاوازو فشۆڵ ده‌بێت.
به‌نیسبه‌ت کورده‌وه، له‌ناوخۆ کورد ئێستاکانه له هه‌ردوو لایه‌نه ناوخۆییه‌که، تورکمان و عه‌ره‌ب، به‌هێزتربێت. به‌ڵام نابێ ئه‌وه‌ش له‌بیربکه‌ین که ئه‌و یه‌کڕیزییه‌ی نێوان هێزه سه‌ره‌کییه‌کانی کوردستان؛ یه‌کێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان یه‌کڕیزیی و هاوپه‌یمانییه‌کی تۆکمه نیه و فشۆڵه. تا ئێستا هێزی پێشمه‌رگه یه‌کی نه‌گرتۆته‌وه‌و وه‌زاره‌ته سه‌ره‌کییه‌کانی وه‌ک دارایی و ناوخۆش هێشتان هه‌ر ماڵیان جیایە وتێکه‌ڵیان نه‌کردۆته‌وه. له په‌یوه‌ند به باسه‌که‌ش لاوازترین خاڵی کوردستانییه‌کان نه‌بوونی گوتار و ستراتیجێکی هاوبه‌شه بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ی کهرکوک، به‌تایبه‌تی شێوازی مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ گروپه نه‌‌ته‌وه‌یی‌و ئاینییه‌کانی ناو کهرکوک. یەکێک لە مەبەستەکانی ئەم پێشنیازە دروستکردنی گوتارو ستراتیجێکی هاوبەشە کە هەموو هێزە کوردییەکان تەبەنی بکەن، وەک پارتی، یەکێتیی، گۆڕان، یەکگرتو، کۆمەڵ، شیوعی، سۆشیالیست، زەحمەتکێشان، بزوتنەوە لەگەڵ هێزو لایەنەکانی دیکە.
به‌نیسبه‌ت پشتیوانی ده‌ره‌کی ئه‌وه واقیعێکی حاشاهه‌ڵنه‌گره که له‌م بواره‌دا کورد بێ پشتیوانیترین لایه‌ن بووە تا هاتنی داعش بۆ ناوچەکە، بەڵام ئێستا وەزعەکە تاڕادەیەک گۆڕاوەو پشتیوانیکردن لە کورد نەک هەر بۆتە ئەمری واقیع بەڵکو زۆر لە وڵاتان شانازی پێوەدەکەن.
عه‌ره‌بی عێراقی ئێستاکانه یه‌کڕیزییه‌کی ئه‌وتۆیان نیه، به‌ڵام نابێ ئه‌و ڕاستییه پشتگوێبخرێت که له ئاست ناوچه دابڕێنراوه‌کان (تازە-ئازادکراوەکان)هه‌ڵوێستی زۆربه‌ی لایه‌نه‌کان ئه‌گه‌ر وه‌ک یه‌کیش نه‌بێت لێکنزیکه. من پێموایه له دوای دەرپەڕاندنی داعش هاوسەنگی هێزه‌کان له عێراق به ئاراسته‌یه‌ک بگۆڕێت که له قازانجی کوردا نەبێت. نابێت ئەوەش له‌بیربکەین که هەم عه‌ره‌بی سوننە هەم عەرەبی شیعە پشتێنه‌یه‌کی ئه‌ستور و پاڵپشتی ده‌ره‌کیی‌و ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییان هه‌یه.
له ده‌رئه‌نجامی خستنه ڕووی تواناکانی لایه‌نه په‌یوه‌ندارەکانی کێشه‌که بۆمان ڕونده‌بێته‌وه که لایه‌نی کوردی له‌م هاوکێشه‌یه‌دا ئەگەر ئەمڕۆش بەهێز دەرکەوێت بەڵام لە دوورمەودا هاوسەنگی هێز لەوانەیە بە کورد ڕانەگیردرێت، بۆیە رازیبوونی کورد بە لە دەستدانی هەندێک ناوچە کە پێیوایە بەپێی فاکتە مێژووییەکان‌و جوگرافییەکان کوردستانین لە بەرژەوەندی دوورمەودای کوردایە. بۆیە ناکرێت چارەنوسی ناوچەکانی ئێستا لەژێردەستی کورد نین بەوانەوە ببەسترێتەوە کە ئێستا لەژێر دەستی کوردن چونکە وەک گوتم لە دوورمەودا ئەگەری گۆڕینی تەرازوی هێز زۆرە.
ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی و قازانجی هه‌موو لایه‌نەکان
ئێستا ده‌کرێت قسە لەسەر ئه‌وه بکه‌ین داخۆ قازانجی هه‌رلایه‌نێک له‌م لایه‌نانه‌ی سه‌ره‌وه ئاماژه‌مانپێکرد به‌پێی ئەم پێشنیازە له چیدایه. به واتایه‌کی دیکه بۆ ده‌کرێت به‌گوێره‌ی ئه‌م پێشنیازه هه‌موو لایه‌نه‌کان براوه بن.
کورد پێش هه‌موو شتێک لانیکه‌می ئه‌و خاکه‌ی بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه که سه‌دان ساڵه خوێنی بۆ ده‌ڕێژێت. دیاره زۆر که‌متره له خه‌ونی ناسیونالیزمی کوردیی به‌ڵام ناسیونالیسته کورده‌کان ده‌بێت پێش هه‌موو شتێک ئەوە بزانن که کورد به به‌راورد به نه‌ته‌وه‌کانی ده‌ورو‌به‌ری لانیکه‌م سه‌د ساڵ له ڕه‌وڕه‌وه‌ی دروستکردنی ده‌وڵه‌تی-نیشتیمانیی (nation-state) دواکه‌وتوه. هه‌ر دواکه‌وتنێکیش کاریگه‌ری خۆی هه‌یه، چونکه مێژوو و حوکمه‌کانی مێژوو ناگێڕدرێنه‌وه دواوه. حوکمی مێژوو باجی هه‌یه که کورد ده‌بێت بیدات، چونکه سه‌د ساڵه کورد ئه‌گه‌رچی بەئاگاش بوبێت بەڵام به‌پێی پێویست له‌گه‌ڵ مێژوودا مامه‌ڵه‌ی نه‌کردوه و مواکەبەی ڕووداو و پێشهاتەکانی دنیای نەکردوە.
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی پارێزگای کهرکوک وه‌ک ئه‌وه‌ی له‌م چاره‌سه‌رکارییەدا پێشنیازکراوه له‌وانه‌یه بۆ هه‌تاهه‌تایه کوردستانیان له ده‌ردی کوشت و بڕین و قڕکردن و ئاواره‌یی ڕزگاربکات. له هه‌مانکاتیشدا فه‌زایه‌ک بخولقێنی که کورد بۆ یه‌کەمجار بتوانێ هه‌نگاوی بنیاتنانی نه‌ته‌وه (nation building) و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی کوردستان و گه‌شه‌پێدانی ئابوری بنێت.
کورد وا چاکه به عه‌قڵی دیوەخان چاره‌سه‌ری کێشه سیاسییه‌کانی نه‌کات، چونکه زۆرجار هه‌وڵدان بۆ بردنه‌وه‌ی هه‌موو شتێک هه‌موو شتێکت له ده‌ستده‌دات. به‌گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه‌ی پارێزگای کهرکوک که له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌مپێدا له‌گه‌ڵ هه‌ندێک ناوچه‌ی دیکه وه‌ک سنجار و خانه‌قین و شێخان و مه‌خمور، کوردستان ده‌که‌ن به هه‌رێمێکی خۆڕاگر (viable region) به قوڵییه‌کی جوگرافی چاک که بتوانێت له هه‌موو بواره‌کانی ژیان پشت به‌خۆی ببه‌ستێت. ئەمە نەکرێت هەم هەرێمی کوردستان هەم هەرێمی کەرکوک، وەک ئەوەی نەجمەدین کەریم بانگەشەی بۆ دەکات، دەبن بە هەرێمۆکەی لاوازو ناسەقامگیر، لە باشترین حاڵەتدا دەبن بە دەوڵەتۆکە لەژێر هەژمونی ئەم یان ئەو لە زلهێزانی ناوچەکە .
به‌نیسبه‌ت تورکمانه‌کان و تورکیا، کە دیدیان لێکنزیکە، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی کهرکوک تورکمانه‌کان له‌و دابەشبوونەی کە ئێستا بەدەستییەوە دەناڵن ڕزگارده‌کات. تورکمانه‌کان زۆربه‌یان له شاری کهرکوک داده‌نیشن و ئه‌م شاره‌ش به‌پێی ئه‌م پلانه پێشنیازکراوه ده‌بێت بکرێتە پارێزگایەک‌و بگەڕێتەوە سەر هەرێم. ئەوکات تورکمانەکان هەم لە پارێزگا پێشنیازکراوەکە هەم لە کوردستان کەمینەیەکی گەورەدەبن‌و توانای فشار خستنەسەر دەسەڵات‌و بەشداریکردنیان لە حوکم لە پارێزگای کەرکوک‌و لە هەرێمی کوردستان زیاتر دەبێت. له هەرێمدا تورکمانه‌کان ده‌توانن به هه‌موو مافه کلتوری و سیاسی و نه‌ته‌وه‌ییه‌کانیان شاد بن. به‌مچه‌شنه هه‌ندێک لە لایه‌نه په‌یوه‌نداره‌کان له “ترسی” گه‌ڕانه‌وه‌ی کهرکوک بۆ سه‌ر هه‌رێمی کوردستان ڕزگاریان ده‌بێت.
تا ئه‌و شوێنه‌ی په‌یوه‌ندی به عه‌ره‌به‌وه هه‌یه، ئه‌م پێشنیازه له چه‌ندین لایه‌نه‌وه له قازانجی عه‌ره‌به‌کانه. به‌پێی ئه‌م پلانه هه‌ندێک ناوچه‌ی نه‌وتداری پارێزگای کهرکوک ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر مه‌رکه‌ز یان ئه‌و هەرێمە چاوه‌ڕوانکراوه‌ی که له‌وانه‌یه له ناوه‌ڕاست و خۆرئاوای عێراق پێکبێت. ئه‌مه‌ش سه‌رچاوه‌یه‌کی ئابورییه بۆ ناوچه‌که‌یان. له‌پاڵ ئه‌مەش، عه‌ره‌به‌کانیش له کێشه‌ی بوون به که‌مینه له هه‌رێمی کوردستان ڕزگار ده‌کات.
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی پارێزگای کهرکوک و ڕازیکردنی دڵی عه‌ره‌ب و تورکمانه‌کانی کهرکوک لەوانەیە ڕازیبوونی تورکیاو ئه‌مریکاشی لێبکه‌وێته‌وه.
بەهەڵپەسێردراوی مانەوەی پرسی کەرکوک
هه‌ندێک که‌س و لایه‌ن هه‌ن باس له دواخستنی چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ی کهرکوک ده‌که‌ن. من پێموایه دواخستنی زۆر ترسناکه له‌به‌ر چه‌ند هۆیه‌ک. له‌وانه: که‌سان و لایه‌نی وا هه‌ن که ده‌یانه‌وێت سود له مانەوەی کێشەکە به هه‌ڵپه‌سێردراوی وه‌ربگرن و هه‌وڵی ئاژاوه‌گێڕان بده‌ن. له‌به‌ر حه‌ساسیه‌تی کێشه‌که و تێکه‌ڵیی دانیشتوانی ناوچه‌که له‌وانه‌یه ڕۆژێک له ڕۆژان مه‌سه‌له‌که بته‌قێته‌وه‌و کۆمه‌ڵکوژیی و تاوانی گه‌وره‌ی لێبکه‌وێته‌وه. ئه‌مه‌ش چاره‌سه‌ری کێشه‌که ئاڵۆزتر ده‌کات.
لایه‌نه په‌یوه‌نداره‌کان ده‌بێت ده‌رس له به‌هه‌ڵپه‌سێردراوی مانەوەی نمونەی تری وەک پرسی کشمیر وه‌ربگرن. به‌پێی بڕیارێکی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان ده‌بوایه له ساڵی 1947 چه‌ند مانگێک دوای دا‌به‌شبوونی هیندو پاکستان به پێی ڕاپرسییه‌ک کێشه‌ی کشمیر یه‌کلا بکرایه‌وه. به‌ڵام له‌به‌ر دواخستنی پرسه‌که، تا ئێستا بێجگه له شه‌ڕێکی ناوخۆی به‌رده‌وام ئه‌م کێشه‌یه بووه‌ته مایه‌ی هه‌ڵگیرسانی سێ شه‌ڕی گه‌وره له نێوان پاکستان و هیندستان.
مـیکانیزمەکانی هەڵوەشاندنەوەو گێڕانەوەی کەرکوک
میکانیزمی یەکەم، گێڕانەوەی یەکلایەنانەی پارێزگای کەرکوک‌و ناوچە تازە-ئازادکراوەکان؟
- پەرلەمانی کوردستان بە گەڕانەوە بۆ داواکەی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک لە پەیوەند بە خستنەسەر هەرێمی پارێزگای کەرکوک بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغدا بڕیارێک دەربکات‌و هەموو ئەو ناوچانەی کە پێشنیازکراون ببن بەبەشێک لە پارێزگا نوێکەی کەرکوک وەک بەشێک لە هەرێمی کوردستان بناسێت‌و حکومەتی هەرێم بڕیارەکە جێبەجێبکات. لەبەرئەوەی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک پێشنیازەکە پێشکەش دەکات‌و پەرلەمانی هەرێم پشنیازەکە پەسەند دەکات کەواتە بڕیارەکە پاڵپشتی خەڵکی کەرکوک‌و هەرێمی کوردستانی لێکراوە.
- دەبێت لە بڕیارەکەی پەرلەماندا بڕگەیەک هەبێت کە پێشنیازی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ بۆ ئەو ناوچانە بکات ئەگەر لایەنی عێراقی بیەوێت لە دواڕۆژدا ڕاپرسی لەو ناوچانە ئەنجامبدات.
- دەبێت حکومەتی هەرێم پێشوازی لە هەموو دەستپێشخەرییەک بکات کە لەلایەن هەر لایەنێکی پەیوەندارەوە بکرێت بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠.
- دەربڕینی ئامادەگی بۆ قەبوڵکردنی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ دوای گێڕانەوەی ناوچە تازە-ئازادکراوەکان کارێکە کە بەهۆیەوە کوردستانیان تۆپەکە دەخەنە گۆڕەپانی حکومەتی عێراق بۆ جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠. خۆ ئەگەر کەس ئەو هەوڵەی پارێزگای کەرکوک‌و ناوچە تازە-ڕزگارکراوەکانی نەخستەژێر پرسیارەوە ئیدی ئەو ناوچانە وەک بەشێک لە هەرێم مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت.
مـیکانیزمی دووەم:
ڕاپرسی یەکلایەنانە لە پارێزگای کەرکوک‌و ناوچە تازە-ئازادکراوەکان؟
- ئامانجی ریفراندۆمی یەکلایەنانە دیاریکردنی چارەنوسی ناوچە دابڕاوەکانی کوردستانە لە رێگای ئەنجامدانی راپرسییەک بێ گەڕانەوە بۆ بەغدا. ئەم رێگاچارەیە دەکرێت بکرێت بە بەدیلی مادەی ١٤٠.
- دەنگی دانیشتوانی ئەو ناوچانە دەکرێتە بنەما بۆ دیاریکردنی چارەنوسی ناوچەکانیان.
- بەشداریکردنی کورد لە دامەزراندنەوەی دەوڵەتی “عێراقی نوێ” لەسەر بنەمای چارەسەری دەستورییانەی کێشەی ناوچە دابڕێنراوەکان بوو بۆیە هیچ لایەنێک ناکرێت ڕێگری لەم ڕاپرسییە بکات.
لەبەر ئەم هۆیانە مافێکی ڕەوای خەڵکی ناوچە دابڕێنراوەکانە (کە ئێستا ئازادکراون) کە بڕیار لەسەر چارەنوسی ناوچەکانیان بدەن.
چی بکرێت بۆ سه‌رکه‌وتنی ئه‌م ڕێگاچاره‌یه؟
کوردو کوردستانیان له‌م قۆناغه‌دا ده‌بێت پێش ده‌ستبه‌کارکردن لەسەر ئه‌م پێشنیازه‌و له‌کاتی کارکردن له‌سه‌ر ئه‌م پڕۆژه‌یه له‌سه‌ر ئه‌م خاڵانه کاربکه‌ن:
یه‌که‌م، ئاشته‌وایی کوردستانیی: مه‌به‌ست له ئاشتبوونه‌وه لێره‌دا هەم ئاشتبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی کوردییه له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان هەم ئاشتبوونه‌وه‌ی نێوان پارته سیاسییه‌کانی کوردستانە. هۆی ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه که بێئومێدییه‌کی زۆر به تاکه‌کانی کوردستانه‌وه دیاره که ئه‌گه‌ر به‌زووترین کات چاره‌نه‌کرێت گومان هه‌یه له‌کاتی ته‌نگانه‌دا به هانای ده‌سه‌ڵات یان کوردستان نەیەن.
دووەم، ماف بەرابەر بە دەنگ؛ بۆ دڵنیاییکردنەوەی تورکمانەکان‌و عەرەبەکان‌و مەسیحییەکانی ناوچە تازە-ڕزگارکراوەکان، هەروەها بۆ دڵنیاکردنی ئه‌مریکا و ئه‌وروپا و نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی، پێویسته په‌رله‌مانی کوردستان هه‌رچی زووتر بۆیان ده‌کرێت ڕەشنوسی ده‌ستوری هه‌رێم هەمواربکه‌ن و موسادەقەی لەسەر بکەن. له ده‌ستوره‌که‌شدا بێ قه‌یدو شه‌رت دان به مافه ڕه‌واکانی تورکمان و کرستیانەکان (کلدوئاشورییه‌کان) و شه‌به‌ک و ئێزیدیی و کاکه‌یی و کورده شیعه‌کان‌و عەرەبە نیشتەجێکانی کوردستان بنێن. ده‌بێت مافه‌کان زۆر له‌وانه زیاتر بن که حکومه‌تی مه‌رکه‌زی پێیان ڕه‌وا ده‌بینێت و هاوتای وڵاتانی پێشکه‌وتو بێت له ڕێزگرتن له مافی گروپه نه‌ته‌وه‌یی و دینییه‌کان.
سێیەم، پاراستنی تایبەتمەندێتی کەرکوک بەڵام وەک پارێزگایەک لەناو هەرێم، کەرکوک لەڕووی پێکهاتەی نەتەوەیی‌و دینیی‌و کەلتوریی لە شارەکانی دیکەی کوردستان جیایە بۆیە دەبێت ڕەچاوی ئەوە بکرێت هەموو ڕێوشوێنێک بگیرێتەبەر بۆ ڕێزگرتن لەو فرەییەی شارو پارێزگای کەرکوک. لێرە گرنگە ئاماژە بە دیدێک بکەین ئەوەیش ئەوەیە کە مافی ئەوانی دیکە، لێرە مەبەستم تورکمان‌و کرستیان‌و عەرەبەکانە، ناکرێت لە دیدی کوردەوە دیاریبکرێت بەڵکو دەبێت دیدی ئەوان ڕەچاوبکرێت.
چوارەم، ئاوەدانکردنەوەی کەرکوک لە ڕێگەی کارکردن لە دوو ئاستدا، پرۆژەی ژێرخانی ئابوری‌و بەستنەوەی کەرکوک بە هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی ژمارەیەک تۆڕی ڕێگەوبان‌و پەیوەندییەوە. هاوکات گرنگیدان بە خزمەتگوزارییەکانی ناو شارو شارۆچكەکان بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەنگ‌و دین‌و نەتەوەی دانیشتوانی گەڕەک‌و شارەکان.
پێنجەم، نیشتیمانسازی‌و دەوڵەتسازی، هه‌وڵ بدرێت ئه‌و بنه‌ما و بناغانه پته‌و و به‌هێزبکرێن که له ڕووی کرده‌ییەوە ئیستیقراریه‌ت و ئیرادەی سەربەخۆ بۆ هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی ناوچە تازە-ئازادکراوەکان، فه‌راهه‌مده‌که‌ن. ئه‌ویش له رێگای کاڵکردنه‌وه‌ی وابه‌سته‌یی ئابوری به به‌غدا و دانانی سنورێک بۆ پاشکۆییه‌تی کوردستان له عێراقدا، به‌تایبه‌تی له ڕووی بودجه و داهاته‌وه. ئه‌مه‌ش له ڕێگای به‌هێزکردنی ژێرخانی ئابووریی و دوورکه‌وتنه‌وه له سیاسه‌تی به‌حیزبیکردنی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستانیی.
شەشەم، نەوت بەرابەر بە خاک، واچاکە کوردستانیان له کێشه‌گه‌لێکی وه‌ک شێوازی دابه‌شکردن و به‌ڕێوه‌بردن‌و به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له عێراق و کوردستان دووربکه‌ونه‌وه. لەکاتی گفتوگۆکانیان لەگەڵ حکومەتی مەرکەزی ئه‌وه‌نده پێداگری له‌سه‌ر شێوه‌ی به‌رهه‌مهێنان‌و وه‌به‌رهێنانی نه‌وت لە کوردستان نه‌که‌ن. کێشه‌ی کورد کێشه‌ی خاکه نه‌ک نه‌وت. بۆیه من دەستەواژەی ده‌ستبه‌رداربوون له نه‌وت به‌رابه‌ر به خاک بۆ سه‌رکردایه‌تی کورد پێشنیازده‌که‌م.
به‌کورتی کوردستانیان به کارکردن له‌سه‌ر ئه‌م خاڵانه وه‌ک ستراتیجیه‌تێک‌و قه‌بوڵکردنی پێشنیازی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی پارێزگای کهرکوک له‌وانه‌یه زۆر نزیکببنه‌‌وه له کردنه‌وه‌ی گرێکوێره‌کانی کێشه‌ی کورد له عێراق. ئه‌مه‌ش هه‌لی گه‌شه‌کردنی کوردستان و نیشتیمانسازی لێده‌که‌وێته‌وه. ئه‌و کاتیش ئه‌گه‌ری ئەوە هەیە کە کورد ده‌یان هه‌نگاو له خه‌ونه‌کانی دیکه‌ی نزیکبێته‌وه.