ته‌زكییا حزبی(1)، ژ نڤیسینه‌كە ژ بەرێ حزبەكێڤە، پێشچاڤ ژ بۆ پشتەڤانی و ھاریكاریكرنا كه‌سه‌كێ دئێته دان. دا كو ل ده‌ستگه‌هه‌كێ، فه‌رمانگه‌هه‌كێ، كولیژه‌ك تایبه‌ت بێته وه‌رگرتن ئان دامه‌زراندن، ئان بۆ ھەر كارەكێ دی بت، كو سانەھیكاری بۆ بێتەكرن. ئه‌ڤ ته‌زكییه بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ نائێته دان، ته‌نێ بۆ ئه‌ندامێن وێ حزبێ نه‌بن و دبت ب ئاوایه‌كێ گەلەك ده‌گمه‌ن بۆ هنده‌ك كه‌سێن نه‌حزبی ژی بێتەدان؛ لێ نه بۆ هه‌ر كاره‌كێ و ھەلبەت پشتی ژ بەرێ كەسەكێ حزبیڤە دئێتە تەزكییەكرن. ئەڤ تەزكییە، ل سەردەمێ ڕژێما بەعس، كار پێ دھاتەكرن؛ ئەڤرۆ ژی،
جارەكا دی، ل سه‌ر ده‌ستێ حزبێن كوردییێن ده‌ستهه‌لاتدار، هاتییه ڤه‌ژاندن و كار پێ دئێتەكرن. ئەڤ تەزكییە، گەلەك جاران، ل سەر ئەزمانێ مەزنەبەرپرسێن ھەردو حزبان(پارتی و یەكێتی)، ھاتییە ڕەتكرن و حاشاتی لێ ھاتییە كرن. حاشاتی ھاتییەكرن كو تەزكییە، بۆ وەرگرتنا خەلكێ ل دامودەزگەھان پیڤك بت. لێ گۆتنێن وان تشتەكە و واقع تشتەكێ دییە، ئانكو وەك پراكتیك و كارپێكرن ھەتا نھۆ مایییە. تەزكییا حزبی، بۆ مە، ڕاستییا زالبوون و خوەبسەرداگرتنا حزبێ ل سەر حوكمەتێ خویا دكت، دەمێ تەزكییا حزبی بۆ دامەزراندنا كەسەكێ ل دەستگەھەكێ حوكوومی پیڤك بت؛ ھینگێ نە شیان و نە ئاست، ، نە ل بەرچاڤن. د كاودانێن گەلەك تایبەتدە وەكوو ڕەوشەكا ئەمنی یا ئالۆز و ب ترس، دبت ھەبوونا تەزكییێ، ھندەك ڕەواتییا خوە ھەبت؛ لێ نە ئەو تەزكییا ژ بەرێ حزبەكێڤە دئێتەدان، بەلكو ئەو تەزكییە بت ئەڤا ژ بەرێ دەستگەھەكێ ئەمنی یێ نیشتمانیڤە دئێتەدان بێ بەرچاڤوەرگرتنا ژێیاتییا حزبی ئان عەشیرەتیی ئان ناوچەیی ئان …ھتد ھەلبەت پارتین دی یێن دەرڤەیی دەستھەلاتێ بۆ ھندەك كاروباران تەزكییێ ب كار دئینن، لێ یا كارلێكەر ئەوە ئەڤا پارتێن دەستھەلاتدار ب كار دئینن، چونكی كاریگەری و كارلێكرنەكا ئێكسەر و دژوار ل سەر ژیارا خەلكێ ھەیە. ژ بەر وێ ئێكێ، مەبەست و ئارمانجا مە، پتر دێ ئەو تەزكییە بت ئەڤا پارتێن دەستھەلاتدار ب كار دئینن؛ چ دەستھەلاتدارێن ئەڤرۆ بن، چ یێن سوبە بن؛ ھەر چەندە، ئەڤ ڕەخنەیە، تەزكییێ ب ئاوایەكێ گشتی دئێختە بەر شالۆكا خوە. د ڤێ نڤیسینێدە، ئەزێ ھەوڵ بدم، تەزكییا حزبی ژ ئالێ زمان، دیلالەت و ھندەك ڕەھەندێن ب خوەڤە دگرت، ڕاڤە بكم. تەزكییە و زمان: ئاشكەرایە كو تەزكییا حزبی ژ دو پەیڤێن عەرەبی پێكدئێت، ژ بەر وێ چەندێ، ئەم دێ ل فەرھەنگێن عەرەبی بنەڕن داكو ئەم بزانن كا چ واتایێن خوە ھەنە. فەرھەنگێن عەرەبی چ دبێژن؟ د ھەژمارەكا فەرھەنگێن عەرەبیدە (2)، پەیڤا (زكى) ھۆھاتییە:
1- (زكی زراعته): درامەتێ خوە یێ چاندنێ ب وەرار ئێخست، چاڤێ خوە وەسا دایێ دا كو پتر وەرارێ بكت. ژ ڤێ خالێ دیار دبت كو زەكا ب واتایا پاككرنێ دئێت. ژ كارێن گرنگێن جۆتكار پێ ڕادبت، ئادەكرنە. جۆتكارئەو گیا وشینكاتییێ ب زیان ژ ناڤ درامەتێ خوەیێ چاندنێ ئادە دكت؛ ئادەكرن ژی، جوونەپاككرنەكە، جۆتكار پێ ڕادبت. د زمانێ كوردیدە، ئادەكرن، بۆ پەزی ژی ل كارە:” كارێ فرۆتنا په‌زێ لاواز و پیر و نه‌ساخله‌م یان ژێگرتنا وی ژ ناڤ یێ باش ژ به‌رێ خودانێ په‌زیڤه، ئه‌ڤ په‌زه باراپتر ئه‌وه یێ ژ به‌ر پیراتی و زڕه‌كییێ (كێمشیرییێ) بۆ فرۆتنێ یان سه‌رژێكرنێ ژ كه‌والی هاتییه ڤه‌بڕین و ژێگرتن. (من په‌زێ خوه ئاده‌كر) (3).
2- (يزكي أمواله) زەكاتا مالێ خوە ددت، دا پاك بكت. ژ ڤێ خالێ دئێتە زانین كو زەكاتا مالی، ئانكو پاككرنا وییە. مرۆڤێ باوەردار، دترست مالێ حەرام كەڤتبتە ناڤ مالێ وی؛ ڤێجا زەكاتا مالێ خوە ددت، دا ئەو مالێ حەرام (پیس) ئەڤێ كەتییە د ناڤ مالێ ویدە، د ناڤدە نەمینت و تەنێ یێ حەلال (پاك) بمینت. ئەو ژی جوونەئادەكرنەكە، مرۆڤێ باوەردار پێ ڕادبت.
3- (زكى نفسه) پەسنا خوە دا و خوە پاك دانا. ل دۆر ڤێ خالێ ژی، ھەمان واتایا پاككرنێ خویا دبت، كو ئەو كەسێ پەسنا خوە ب باشی ددت، ئانكو ئەو نابەگمینت كو زەغەلی و دلڕەشی ل دەڤ وی ھەیە، ئەو خوە پاك ددانت.
4- (زكاه أمام اللجنة) پشتڕاست كر كوئەو وی كەسی ناس دكت؛ بەگماند كو ئەو كەسە خوەدان شیانە و ب كێر وی كاری دئێت ئەڤێ پێ ھاتییە سپارتن. ژ ڤێ خالێ ژی ھەمان واتایا خالێن دییە كو پاككرنە.
5- (زكاه الله) پاك كر، چاك و باش كر= ژ گونەھان پاقژ كر. ژ خوە ژ ڤێ خالێ ئێكجار ڕۆنە كو زكی واتایا پاككرنێ ددت. بلا ئەم ژ بیر نەكن كو (المطهر= پاكگەھ) ئەو جھە ئەڤێ پشتی سزادانەكا دەمكورت، جانێ باشان لێ دئێتە پاقژكرن، چونكی جانێ وان ڕێڤن بوویییە لەو ل پاكگەھێ دێ ئێنە پاككرن و ژنوو دێ شێن ل بەھشتێ ئاكنجی بن. ژ ئەڤا بۆری ئەم دشێن ببێژن كو دیلالەتا ھەرەئاشكەرایا (زكی)، پاككرنە.
حزبا سیاسی: كۆمەكا مرۆڤانە، باوەری ب ھندەك ئارمانجێن سیاسی و ئایدیۆلۆژییێن ھەڤپشك ھەیە، خوە ڕێكدخن دا كو بگەھنە دەستھەلاتێ و ئارمانجێن خوە ب جھ بینن(4). پشتێ مە واتایا زەكا دیاركری و حزبا سیاسی دایییە نیاسین، ئەم دشێن ببێژن: تەزكییا حزبی، ئانكو پاككرنا حزبی. د چارچووڤەیێ ڤێ یەكێدە، ئەم دێ جھ و ڕۆلێ ئەوان ئالییێن ب تەزكییا حزبیڤە پەیوەندیدار، زێدەباری دەقێ تەزكییێ ب خوە، ژڕووڤە بكن. ئالییێن ب تەزكییا حزبیڤە پەیوەندیدار ئەڤن: 1. ئەڤێ تەزكییێ ددت داخوازكەرێ تەزكییێ(أ. وەرگر ب. وەرنەگر)
- ئەڤێ تەزكییێ ددت: نە ھەر كەسەك، د ناڤ حزبێدە، دشێت ئان ماف ھەیە، تەزكییێ بدتە كەسەكێ و بۆ ھەر كارەكی . ئانكو تنێ ھندەك كەس ھەنە، كو دەستگەھێن حزبی د دەستادەنە، مافێ دانا تەزكییێ ھەیە(تەزكییەكا ئاسایی). لێ بۆ ھندەك كارێن گەلەك تایبەت، ھندەك كەسێن گەلەك تایبەت كو ل سەرێ ھەرەما حزبێنە، وان مافێ دانا تەزكیییەكا گەلەك تایبەت ھەیە(تەزكییەكا نەئاسایی). ئەڤ دەستنیشانكرنە، ئەڤ مافێ دانێ، ئەڤان مرۆڤان دكتە دەستكەكا بژارەیا بژارە(5). ب وێ ڕامانێ كو حزب ب خوە
دەستەكەكا بژارەیە ژ جڤاكی. دەمێ دەستەكەكا دەستنیشانكری، د ناڤ حزبێدە، ھندەك ماف ھەبن وھندەك كەسێن دی یێن ھەمان حزبێ ئەو مافە نەبن، وەكی مافێ دانا تەزكییێ، ھینگێ ئەو دەستەكە دبتە دەستەكەكا بژارەیا بژارە. ھندەك كەسێن تایبەت، د ناڤ گرۆپەكێدە، مافەكێ تایبەت ھەبت، كو كەسێن دی یێن ھەمان گرۆپی نەبن؛ ئەڤ سەروبەرە دبێژتە مە كو میكانیزما خوەجوداكرنێ ھاتییە جھئینان. ل ڤێ دەرێ، كەسێ تەزكیییێ ددت، دو جاران خوە ژ جڤاكی جودا دكت: جارەكێ وەك ئەندامێ حزبێ، كو حزب ب خوە دەستكەكا بژارەیە، ژ خەلكەكێ جودایە؛ جارا دی، وەك كەسەك كو وی مافێ دانا تەزكیییێ ھەیە و ھەڤالێن وی ژ وی مافی بێبارن. خوەجوداكرن ژی، ئێكە ژ میكانیزمێن پەیداكرنا پیرۆزییێ. پیرۆزی، كەسێن ئاسایی، جھێن ئاسایی، دیاردە وكریارێن ئاسایی ڤەناگرت و خوە لێ ناكتە خودان. دا كو مرۆڤەك ئان دیارەدەیەك ئان كریارەك ئان جھەك پیرۆزییێ وەربگرت، دڤێت خوە جودا بكت، چ وەك كەسەك كو خوە ژ كەسێن دی جودا بكت، چ وەك جھەك ژ جھێن دی بێتە جودا كرن…ھتد. ئەو جھە لەو یێ پیرۆزە چونكی ژ جھێن دی جودایە، نەوەكی جھێن دییە. تشتەك ھەیە، چو كەسێن دی، چو جھێن دی، ب وی قەدەرێ نینە. تشتەكێ زێدە ھەیە، ئەو زێدەیییە ژی، دبت زێدەیییا بھایی بت ئان یا ھێزێ بت ئان كریارەك كربت ئان بوویەرەك ھمبێز كربت كو د خەیاڵگەھا كۆمێدە، بوویەرەكە نەعەدەتییە. ل ڤێ دەرێ، حزب پتر وەك دەستەكەكا دینی یا پیرۆز پێشچاڤ دبت، نەخاسمە ژ بەرێ پیرۆزكرنا ھندەك كەسانڤە كو مافێ دانا ھندەك تشتان ھەبت ھندەك كەسێن دی نەبت. ھۆسا ھندەك كەس خوە مەزن و پیرۆز دبینن؛ ھەروەكی پیرۆزی، پشكەك گرنگ ژ پێكھاتا رۆحی یا مرۆڤان و دڤێت ھەییینا خوە ھەبت و د ھندەك مرۆڤاندە یا بەرجەستەكری بت، ھەكەر نەكەسێن دینی ژی بن ، ئەڤە سیاسەتمەدار حازرن. گەلەك جاران مرۆڤ دگەھتە وێ باوەرێ كو حزب، د جیھانا ئەڤرۆكەدە، جوونە دینەكێ مۆدێرنە.
ھەموو ئەو پەسن و نیشانێن دەستەكێن دینی ھەیین، حزبێ ژێ ھەنە. د ھەر دینەكیدە، كەسەك ھەیە دانەرە، ھیڤیبەخشینێ ژیانەكە خوەشترە، كو دبتە پیرۆزترین كەس د وی دینیدە. كەسێن ب دووڤ دكەڤن و باوەرییێ پێ دئینن، نەخاسمە باوەرپێئینەرێن پێشین، پلەیا دویێ یا پیرۆزییێ وەردگرن. دانەرێ حزبێ ئان سەرۆكێ وێ، ھەمان پیرۆزییا پێغەمبەران وەرگرتییە، ھەڤالێن وی ژی، پلەیا دویێ وەرگرتییە. ئەو ھەلویستێ دژوارێ دووڤكەڤتییێ حزبەكێ ھمبەری كەسەكێ دكت، چونكی وی كەسی ڕەخنە ل دانەر ئان سەرۆكێ حزبێ گرتییە، نێزیكی ھەلویستێ كەسەكێ دیندارە، دەمێ ھەمان رەفتارا رەخنەیێ ھمبەر دانەرێ وی دینی دئێتەكرن ئان ھمبەر كەسایەتییێن پیرۆزێن وی دینی دئێنەكرن. كانی و ژێدەرێن وێ سەردەرییێ ھەمان كانی وژێدەرێن دینینە. د حزبێدە، ھندی ھەڤبەندی ب دانا تەزكییێڤە ھەیی، سێ جوونەمرۆڤ بەرچاڤ دبن: جوونێ ئێكێ ئەون ئەڤێن د پلەیەكا بلندا حزبێدەنە. ئەڤ كەسێن ھە، ھندەك تەزكییەیێن گەلەك تایبەت ددن(تەزكییا نەئاسایی). جوونێ دویێ ئەون، ئەڤێن مافێ دانا تەزكییەكا ئاسایی ھەییین و یێ سێیێ ژی ئەون، یێن مافێ دانا تەزكییێ نەیی. ئەڤێن مافێ دانا تەزكییێ نەیی، ل بنێ ھەرەما حزبێ دئێن. ئەڤێن مافێ دانا تەزكییێ ھەیین، ل ناڤەندا ھەرەما حزبێ دئێن . ئەڤێن (تەزكییا نەئاسایی) ددن، ل سەرێ ھەرەما حزبێنە. باشە ھەكەر مافێ دانا تەزكییێ، رەواتییا وێ، ژ ھەرەما بلندا حزبێ ھاتبتە وەرگرتن، ئەرێ ئەو كەسێن ل ھەرەما حزبێ، رەواتییا بەخشینا مافێ دانا تەزكییێ ژ كوودەرێ ئینایییە؟ دەمێ چو كەس د سەر سەرێ ھەرەما حزبێدە نەبن، ئانكو بلندترین جھ سەرێ ھەرەما حزبێ بت، ھەر رەواتییەك دێ ژ وی جھی زێت ئەڤێ ئەو لێ. كەس نەشێت پرسا رەواتییێ ژ وان بكت چونكی ئەو جھێ وان گرتی كو سەرێ ھەرەما حزبێیە، ئەو جھە ئەوێ رەواتییێ ددتە وان وەك جھەكێ پیرۆز. ئەڤ جھە، ھەڤكووفییەكێ د گەل جھێ خوداوەندا چێدكت؛ ما خوداوەند نە ل جھێن بلندن؟ د ناڤ ژیانا حزبیدە، بەردەوام پەیڤێن بلند و نزم دئێنە ب كارئینان: شانا سەری و شانا بنی، سەرۆكاتی(ژ سەر ھاتییە = بلندترین ئەندامێ لەشی) و قاعدة(بنستر؛ بنۆكە) بنێ ھەر ئەڤاھییەكییە. ئه‌ڤ دوالیزمه: سەر=بلندایی وبن= نزماتی د هزرا مرۆڤاتییێدە، ته‌نێ وه‌ك دو ئاست ئان سه‌متێن فیزیكی یێن جهان نه‌مایینه، به‌لكوو ب بهایێن رۆحی و ئه‌خلاقی هاتینه باركرن. ئه‌م دكارن ببێژن كو ب ئاوایه‌كێ گشتی، تشتێن بلند( ئه‌ڤراز، سه‌ری، ژێهه‌ل …هتد) ب بهایێن خێرێ، باشییێ، پاكییێ، هێزێ و جوانییێ هاتینه باركرن. د هه‌مان ده‌مدە، تشتێن نزم( شۆڕ، نشیڤ، ژێر …هتد) ب بهایێن به‌ره‌ڤاژ: شه‌ر، نه‌باشی، پیساتی،لاواز و كرێتی هاتینه باركرن. ئه‌ڤ چه‌نده، ب دیتنا من، گرێدایی وێ چه‌ندێیه كو تشتێ نزم ئان تشتێ په‌سنا نزماتییێ وه‌ربگرت، هه‌رده‌م ل به‌رده‌سته، به‌رچاڤه، سانه‌هییه تو بگه‌هییێ، ده‌ست بكییێ، كه‌شف بكی، نهێنییێن وێ ده‌ره‌هی بكی، ناس بكی. تشت ژی، ده‌مێ د چارچووڤه‌یێ نهێنییان ده‌ردكه‌ڤت، ئه‌شكه‌ره دبت، دهێته ناسكرن، ترس و سه‌هم و به‌ریقا خوه ژ ده‌ست ددت و دبت بابه‌ته‌ك ئاسایی، نۆرمال. لێ تشتێ بلند، هه‌رده‌م سه‌هم و ترس و به‌ریقا خوه هه‌یه، ناكه‌ڤته به‌رده‌ست، زه‌حمه‌ته بگه‌هییێ، ناهێته ناسكرن، د جیهانا نهێنیان دا دمینت. تشت ژی، ل ده‌ڤ مرۆڤان، هند پیرۆزه، هندی نه‌هاتییه ناسكرن، هندی تشت د جیهانا نه‌په‌نییان دا بت، پتر دبته جهێ هزروبیرێن میتافیزیكی. ژ به‌ركو بلندایییێ بهایێن باش وه‌رگرتنه، باندۆر ل سه‌ر نزماتییێ كرییه كو بهایێن هه‌ڤدژ وه‌ربگرت. ژ به‌ر هندێ خوه‌داڤه‌ند ل سه‌رێن چیایان، ل ئاسمانان دژیان، لێ جهێ دێو و ئه‌ژده‌هایان، دۆل و نه‌هالن. ئه‌م دبێژن: فلان كه‌س سه‌ر بلند/سه‌رفه‌رازه. فلان كه‌س سه‌ر شۆڕه. ل په‌ی ئاوایێ له‌شی كو مرۆڤ ل سه‌ر پێیێن خوه ڕادوه‌ستت، پێیێ مرۆڤی، پێگه‌هه‌ك وه‌رگرتییه كو نزمترین جهه. ئانكو هه‌كه‌ر ئه‌م بهێن ل هه‌ره‌ما له‌شێ مرۆڤی بنێڕن دێ بینن كو پێ، ژێرترین ئه‌ندامێ له‌شییه. ئه‌ڤێ نزماتییێ بهایه‌كێ ئه‌خلاقییێ كێمتر داییه پێیی. ئه‌م كورد ده‌مێ ئه‌م ئێكێ بێمنه‌ت بكن و بشكێنن، ئه‌م دبێژن: ژ بنێ پێ من ڤه. ئانكو ئه‌م به‌رێ وی ددنه ئه‌رده‌كێ نزم. سەر ژی وەك ئەندامەكێ لەشی، سەنگ و بھایێ خوەیێ مەزن ھەیە كو ئامیرەتێ ھزركرنێ ھلدگرت كو مەژییە و بڕیارێن ژێ دەردكەڤن دڤێت ئەندامێن دی ب جھ بینن.
ل ڤێ دەرێ مادەم یێن ل سەرێ ھەرەما حزبێ ڕۆلێ سەری و مەژی و جھێن بلندێن خوداوەندان دبینن، ئەو رەواتییە ھەیە مافێ دانا تەزكییێ ب ھندەك كەسێن دییێن نزمتر ببەخشن. ئەڤ ھەردو جوونێن دی: یێن تەزكییا ئاسایی ددن و یێن مافێ دانا تەزكییێ نەیی، ھەردو جوون، ئەڤی مافی، ژ جھێن خوەیێن ناڤەند و نزم، ل پەی ئێك، د لەشێ حزبێدە وەردگرن. ئەڤێ ھەرەمێ ھەمان ھەرەما دینان ھەیە: پێغەمبەر و باوەردارێن دەستپێكێ یێن نێزیكی پێغەمبەری، كو دبنە ژیدەرێ قانوون و رێبازان؛ كەسێن دووڤڕە دئێن و دبنە ب جھئینانكەرێن وان قانوون و رێبازان و جارنا ئەوان ژی ھندەك ماف ھەنە ل پەی جھێ خوە. دووڤكەڤتییێن ئاسایی، ئەڤێن تنێ رۆلێ دووڤكەڤتینییێ دبینن و تنێ وێ ڤەدجوون یێن بەری وان بەرھەمئینایی. باوەرپێكەرێن ھەر دینەكی، ل وێ باوەرێنە كو تنێ ئەو ب سەر ھندێڤەنە كو بچنە بەھشتێ؛ لێ چونكی بەھشت جھەك خوەش و پاكە، لەش و روحا پیسان قەبوول ناكت، لەو دڤێت ھەر كەسەك، ل پەی وان گونەھێن كرین، ب ئاگرێ دۆژەھێ بێتە سۆتن/پاككرن* ژ نوو سەر ب ھندێڤەیە بچتە بەھشتێ. ل ڤێ دەرێ ژی، دەمێ تەزكییە، پاككرن بت، ئانكو ئەوێ ددت، كەسێ داخوازكەر پاك دكت پاشی ڕێكێ ددتێ بچتە وی جھی ئەوێ دخوازت. 2. داخوازكەر: داخوازكەرێ تەزكییێ، د تەنگاڤییەكێدەیە، دخوازت، ب ڕێیا تەزكییێ، ژ وێ تەنگاڤییێ دەرباز ببت. ئەو دخوازت خوەشییەكێ ب دەستخوە بێخت، لێ ئەو خوەشییە، نە ملكەكێ بەردایییە(مشاع) و نە ژی ل بەر ھەموویانە كو ب ڕێیا ھندەك شیانێن كەسۆكی، مرۆڤ بگەھتێ، بەلكو ئەو خوەشییە، پاوانكرییا كۆمەكا دەستنیشانكرییە، كو ل ڤێ دەرێ حزبە. بێ تەزكییا حزبی، ئەو نەشێت ژ وێ تەنگاڤییێ دەرباس ببت ئەڤا كەڤتییە تێدە. ڕێیا ئێكانە كو ژ وێ ڕەوشا نەخوەش دەركەڤت بەر ب ڕەوشەكە باشتركو ئەو ژی وەكی یێن دی خوەشییێ ب دەست خوە بێخت، وەرگرتنا تەزكیێیە. جھێ ئەو لێ، ھێشتا نەھاتییە لێكڤەكرن كا دێ ل كی ژ رەخی بت، دێ تەزكییێ وەرگرت و دێ چتە (بەھشتێ) ئان وەرناگرت دێ مینتە ل (دۆزەخێ). كەسێ داخوازكەر دڤێت بارێ خێر و شەرێن خوە بكتە د تەرازوویا حزبێدە. تنێ تەزكییە دێ دەستنیشان بكت كا ئەو ئەھلێ خێرێیە ئان ئەھلێ شەرییە. بەری تەزكییێ، ئەو كەسەكێ مژەوییە، تەزكییە دێ ئێت و دێ ڤی كەسی دەستنیشان كت؛ كا خەلكێ چ بەرییە. أ. وەرگر: وەرگرێ تەزكییێ ژ ڕەوشەكێ بەر ب ڕەوشەكە دی دچت. ھەروەكوو تەزكییە پاسپۆرت. كا چاوا ھلگرێ پاسپۆرێ ماف ھەیە ژ جھەكی دەربازی جھەكێ دی ببت، كا چاوا پاسپۆرت ھەموو داتایێن پێدڤی یێن مرۆڤی بەرچاڤ دكت كو یێ ھمبەر پشتراست دكت كو ھلگرێ وێ ماف ھەیە و چو ترس ژێ نینە دەرباسی جھێ وی بت؛ ھۆسا وەرگرێ تەزكییێ وان خسلەتێن پێدڤی وەردگرت كو بۆ جھێ دچتێ / رەوشا وەردگەرتێ دیار و رۆن بت كو ئەڤی كەسی ماف ھەیە و ئەو خسلەت ھەنە كو ب سەر وی جھی/رەوشێڤە بت. ئەرێ ئەو خسلەتێن پێدڤی چ نە كو دڤێت ھلگرێ تەزكییێ ھەبن؟ ئان ھەكەر ئەم ببرسن: بەری تەزكییێ وەرگرت چ خەسلەت نەبوون دا كو تەزكییە لێ زێدە بكت؟ ئانكو بۆچی بێ تەزكییە ئەوی كەسی ماف نینە وی جھی وەرگرت ئان ژ رەوشەكێ دەركەڤت بەر ب ئێكا دی بچت؟ بەری داخوازكەر تەزكییێ وەربگرت، ئەو وەكی ھەلامەتەكییە، ھێشتا دیارنەبوویییە كا ژ كیژ جوونێیە. د كێلیكا كو تەزكییێ وەردگرت ئان وەرنەگرت؛ ھینگێ ژ نوو سیمایێ وی دیار دبت، ئەو خولكێ گشتی یێ مرۆڤان دئێتە گوھۆڕین، ئان دێ خولكێ مەلاكی وەرگرت ئان یێ شەیتانی. تەزكییا حزبی ل پەی وێ دیلالەتا مە دیار كری، وەرگری ژ پیساتی و ڕێڤنییێ پاك دكت. ئەو بەری كێلیكا وەرگرتنا تەزكییێ، د دیتنا حزبێدە، كەسەك ڕێڤنە، كەسەك پیسە، تنێ ب وەرگرتنا تەزكییێ پاك دبت و دبتە ئەھلێ وێ چەندێ كو بچتە جھێ وی دڤێت ئان ئەو رەوشا ئەو دخوازت. ئەمێ بپرسن: ھەكەر تەزكییە پاككرن بت و پاككرن ژی كریارەكە ل سەر پیساتی و ڕێڤنییێ دئێتەكرن، ئەرێ ئەو چیە ل دەڤ وی مرۆڤی كو تەزكییە پاك دكت، ھەكەر ڕێڤنی و پیسی نەبت. ل ڤێ دەرێ، پیڤكێ ئێكانەیێ پاكی و ڕێڤنییا كەسەكێ، دبتە ژێیاتییا و نەژێیاتییا وی كەسی بۆ حزبێ. ئەو كەسە چەند شیان ھەبن، چەند خودان بھایێن رەمزی بت، فایدێ وی ناكت، چونكی پیڤكێ ئێكانە یێ حزبێ ئەوە كا حزبییە ئان نە. ب. وەرنەگرێ تەزكییێ: مە گۆت پێڤكێ ئێكانە، بۆ وەرگرتنا تەزكییێ ئەوە كا داخوازكەر حزبییە ئان نە و ب ڤێ چەندێ كەسێ ژێیاتی بۆ حزبێ نەبت تەزكیییێ وەرناگرت و دەمێ ئەم دیلالەتا تەزكییێ ژ بیر نەكن كو پاككرنە، وی دەمی گەلەك ب سانەھییە ئەم بگەھنە وی ئەنجامی كو د جاڤێ حزبێدە، كەسێ تەزكییە بۆ نەئێتە دان، كەسەكێ پیس و ڕێڤنە و نائێتە پاككرن و ب ڤێ چەندێ و ژ بەر پیسی و ڕێڤنییا وی، ئەو نە ھەژی وی جھییە و وی كارییە ئەڤێ دڤێت. وەرنەگر وەلاتیییەكێ پلە نزمە، ھەست ب ژێیاتییا جڤاكی ناكت. ل دەڤ وی، حزب ھمبەر ب دەستڤەئینانا خوەشییێ و ژیارێ ڕێگرە. بەرانبەر نەدانا تەزكییێ ئان ئەو دێ دژی حزبێ ڕاوەستت و حزبێ دانت نەیارا خوە ئان ژی دێ مەجبوور بت چتە د ناڤ ڕێزێن وێ حزبێدە، لێ نەدوورە ھەر ئەو كەرب و كینە ھمبەر حزبێ بمینت. وەرنەگر نەحزبییە ئانكو ڕێڤنە، پیسە، پاك نابت ھەكەر ب ئاڤا كەوسەرا حزبێ نەئێتە شووشتن.
ئەو د چاڤێ حزبێدە نەیارە، نیشانا خرابكارییێیە، دڤێت بەردەوام د خیالگەھا حزبێدە ببتە رەمزێ شەڕی و نەیاری. ئەڤ وێنە، وێنەیێ نەیاری كو حزب بەرھەم دئینت، دبەخشتە وەرنەگری و ھەردو ئالی، وەرنەگر و حزب، زەخم و مەزن دكن. دەقێ تەزكیییێ: ئەڤا دئێت نموونەیەكا تەزكییا حزبییە، ئەم دێ د ھندەك خالاندە، ل سەر ڕاوەستن:” بۆ ڕێڤەبەرییا…سلاڤەكا شۆرشگێڕانە … ھەڤال( … ) ژ دایكبوویێ (…)ێیە، ئاكنجییێ (…)یە، ڕێكخستییێ مەیە و ژ مالەكا كورد پەروەرە، دخوازت ل سەر میلاكێ ھەوە بێتە وەرگرتن، مە چو تێبینی ل سەر نین، ئەم ھیڤیدارن، د گەلدە ھاریكاربن ل دووڤ ڕێنمایان، د گەل ڕێزگرتنێ. بۆ پێشڤە”.
1- جھێ تەزكییە بۆ دئێتە ھنارتن: دەستنیشانكرنا وی جھێ تەزكییە بۆ دئێتە ھنارتن، گرنگییا خوە ھەیە كو جھ دئێتە چارچووڤەكرن و بچووكرن دا بیاڤەكێ بەرفرەھ وسەربەردایی وەرنەگرت. ھەروەسا دەستنیشانكرنا جھی، چەندەكێ ژ وێ باوەرییێ كێم دكت ئەڤا ب وی كەسی ھاتییە دان. ئانكو تەزكییا ڤی كەسی تنێ بۆ جھەكی دئێتەكرن، نە بۆ ھەموو جھان. حزب وی كەسی ژ ڕێڤنییێ پاك دكت، لێ نە پاككرنەكا ڕەھایە، تەمامە، كو ھەر جھەكێ بچتێ ب سەرڤە بت، بەلكو گرێدایی جھەكی ب تنێیە.
2- (سلاڤەكا شۆرشگێڕانە) ئەڤ دەبڕینە، ھۆ سادە و بێ وەزیفە نەھاتییە، بەلكو وەزیفەیەكا گرنگ دگێڕت و دگەھینت. ئەڤ دەربڕینە نامەیەكە بۆ بیرئینانا ھەر ئالییەكی، ب تایبەتی، ئالییێ تەزكییە بۆ دچت، كو دەستھەلاتا مە، دەستھەلاتەكا شۆرشگێڕییە و ڕەوایییا خوە ژ ئەوێ خەباتا شۆرشگێڕی وەردگرت. ھەلبەت، پێدڤی ناكت بێتە خویاكرن كا ئەڤێ دەربڕینێ چەند نێزیكی د گەل دەربڕینا گەلەك دەستھەلاتێن نەڕەوا ھەیە، وەكی دەربڕینا(تحیة ثوریة) یا بەعسییان كو ل سەرێ ھەر نڤیسینەكێ دنەخشاندن. ھەروەسا، ئالییێ فرێكەر، ھەست دكت كو تەزكییەدان كارەكێ نەرەوایە، ب نڤیسینا وێ دەربڕینێ، چەندەكێ ژ ڕەواتییێ بۆ خوە پەیدا دكن.
3- كەس نەشێت پشتا خوە بدتە وێ ڕاستییێ، كو دەربڕینا گرنگ و بنگەھین د تەزكییێدە ، ئەڤا ب سەر ھەر دەربڕینەك دی دكڤت؛ دەربڕینا” ڕێكخستییێ مەیە “یە، ڤێجا چ ئەڤ دەربڕینە ل پێشییا تەزكییێ بێت ئان ل پاشییێ. پەسن و نیشانێن دی، پتر بۆ پشتراستكرنێنە، ھند بھایێ خوە نینە، چونكی ژێیاتییا وی بۆ حزبێ ب سەر ھەموو پەسن و نیشانێن كەسی كەڤتییە، و تنێ ئەوە دبتە ھۆكار كو تەزكییە بۆ بێتەدان. رەوشت و ساخلەتێن ڕاستانی (حقیقي) یێن كەسێ وەرگر چاوابن، تەزكییە دشێت ھندەك رەوشت و ساخلەتێن دی بدتێ و بكتە پێگوھۆرك بۆ ساخلەتێن ڕاستانی. نەگرنگە كا ساخلەت و بھایێ جڤاكی یێ ڕاستانییێ وی كەسی و بنەمالا وی چیە، بەلكو تشتێ گرنگ ئەو بھایە ئەوێ تەزكییە پێ ددتێ. ل ڤێ دەرێ ژی، تەزكییە پەسن وھێزەكا جادوویی دبینت دەمێ دشێت بھایێن ڕاستانی ب ھندەك بھایێن ل سەر كاغەزێ بگوھۆڕت.
4- (د گەلدە ھاریكاربن ل دووڤ ڕێنمایان) د ڕەوشەكە وەكی یا مەدە، كو حزب ل سەر حوكمەتێ زاڵ، ئەم نەشێن ئەڤێ دەربڕینێ تێبگەھن، ھەكە ب ئاوایێ گەف و ئەمری نەبت. ل ڤێ دەرێ، حزب ئەمری ل ڕێڤەبەرییا وێ فەرمانگەھێ دكت كو ئەڤێ داخوازێ ب جھ بینن. (ل دووڤ ڕێنمایان) بۆ خاپاندنێ ھاتییە نڤیسین، كو پێگیری ب ڕێنمایان دئێتەكرن، ھەروەسا خوەپارزتنە، ژ ھەر ڕەخنەیەكا بێتەكرن، كو باسێ پێلێكرنا قانوونێ بكت. ھەكەر ڕاستە (ل دووڤ ڕێنمایان)نە، پا بۆچی ھاریكاری د گەل بێتەكرن، و بۆچی تەزكییە بێتەدان؟! تەزكییە بۆ تاكەكەسەكی دئێتەدان، ئانكو تنێ بۆ كەسەكێ ھاتییەئاراستەكرن، لێ ئەو ب خوە، نامەیەكا گشتییە بۆ ھەموو ئەندامێن جڤاكی. زمانحالێ تەزكییێ دبێژتە جڤاكی: ھەر كەسەكێ سەر ب ڤێ پارتێڤە بت، ماف ھەیە بگەھتە مرادا خوە و داخوازا خوە ب جھ بینت و ھەر كەسەكێ نە د گەل ڤێ پارتێ بت، ھندی خودان شیان بت، ھندی بۆرییەكێ پاقژ و باش ھەبت، ھندی كوردپەروەر بت؛ مفایی ناگەھینتێ. تەزكییا حزبی، ئامرازەكە بۆ حزبیكرنا ھەموو جڤاكی. دەمێ تەزكییە ببتە پیڤك بۆ ب دەستڤەئینانا پۆستە و كاران، دەمێ ژێیاتی بۆ حزبێ مەرج بت بۆ دانا تەزكییێ، ھینگێ تەزكییە دبتە ئامرازەك ژ ئامرازێن پێپەستكرنێ بۆ حزبیكرنا جڤاكی. تەزكییا حزبی، دبتە ریكلامەك، ئارمانجا وێ جڤاكە، ھەرچەندە بۆ تاكەكەسەكێ ب تنێ دئێتەدان. لێ ھنگاڤتنا ئارمانجێ ژ بەرێ وەرگرێ تەزكییێڤە، دبتە ریكلام بۆ وێ پشكا جڤاكی ئەڤا نەسەر ب وێ حزبێڤە، كو ئەو ژی، ژ بەر ب دەستڤەئینانا ھیڤییان، خوە د ناڤ ڕێزێن حزبێدە ڕێك بێخن. ب ڤێ ئێكێ ژی، تەزكییا حزبی، توندوتیژییەكا ڕەمزی ل سەر مرۆڤان دكت، چ ئەوێن ژ بەر ژین وژیارا خوە دچنە د گەل حزبێ، چ ژی ئەوێن دمیننە د چەپەرێ ھمبەردە.
توندوتیژییا ڕەمزی ل دەڤ جڤاكناسێ فەرەنسی( پییر بۆردیۆ)، توندوتیژییەكا نەفیزیكییە، نەمادییە، یا ڤەشارتی و نەرمە. ب ڕێیا سیستەمێ فێركرنێ، ئایدیۆلۆژییایێ، ریكلامان…ھتد، خوە دەردئێخت. ھەكەر ل دەڤ (بۆردیۆ)، ئەو ریكلامێن ل سەر شاشەیان بۆ كەل وپەلان دئێنەكرن، و بینەری شیانێن كەڕینێ نەبن؛ وەك نموونە بێتەھژمارتن بۆ توندوتیژییا ڕەمزی(6)، ب ھەمان ئاوا، تەزكییا حزبی ژی، توندوتیژییا ڕەمزی ل سەر جڤاكی دكت كو ژ بەر ژین و ژیارێ، خەلكێ پالبدت خوە د ناڤ رێزێن حزبەكێدە ببینت، باوەری پێ نەبت.
زڕباری ژ خوەشییێن ژیانێ ب خوە جەھەنەمە. دەمێ تەزكییە ببتە ناڤبر بۆ دو جیھانان، جیھانا زڕباری ژ خوەشییێ/جەھەنەم و جیھانا ب دەستڤەئینانا خوەشییێ/بەھشت، ڤەگوھازتنا مرۆڤان ژجەھەنەمێ بۆ بەھشتێ كارێ خودێیە. خودێ ژی مرۆڤان تەزكییە دكت ئانكو ژ گونەھان پاك و پاقژ دكت پشتی پشتراست دبت كو ئەو مرۆڤ دووڤكەڤتییێ وییە، ئەوێ مافێ دانا تەزكییێ ژی ھەیی، پشتی دزانت كو مرۆڤەك دووڤكەڤتییێ وانە، ھینگێ تەزكییێ ددتێ و ژ جەھەنەما وان چێكری دەردئێخن و بۆ بەھشتەكێ دبن كو ئەو ب خوە ل جھەكێ بلندێ وێ بەھشتێ دژین. ئەڤێن ب رۆلێ دان و نەدانا تەزكییێ رادبن، ب رۆلێ خودێ رادبن. نھۆ، پیرۆزی ھند د چارچووڤەیێ دینیدە نەمایییە، بەلكوو كراسەكێ سیاسی كرییە بەر خوە و دا كو ھەبوونا خوە بەرجەستە بكت و بسەلمینت، پتر بەر ب توندوتیژییێڤە دچت و نەدانا تەزكییێ بۆ كەسێن نەحزبی، جوونەكێ توندوتیژییێیە كو ئەرمانج ژێ بەخشینا پیرۆزییێیە و ھەفساركرنا مرۆڤێن یاخی و پشتەڕێیە. د ڤێ گۆتارێدە، من پێكۆل كر، ئەز دیار بكم، كا دین و سیاسەت چەند تێك ئالزینە، كا چەند دین د سیاسەتێدە دئێتە تەوزیف كرن، چ مرۆڤێ سیاسی، ئەڤێ ئێكێ، ب ئاوایەكێ ھشدار بكت، چ ژی ب ئاوایەكێ نەھشدار، كو ئەو ب خوە تێنەئیننەدەر. من بزاڤ كر، دەستێ خوە دانمە سەر ئەوێ پیرۆزییا سیاسەت، د ناڤ خوەدە ڤەدشێرت، پشتی خوە وەسا دیاركرن كو ئەو، ژ دینی، ژ پیرۆزییێ دوورە. ھەلبەت پیرۆزی د گەلك رەھەندێن دییێن سیاسەتێدە دیارە، وەكی پیرۆزییا كەساتییا دانەرێ حزبێ و خەباتا حزبێ و ئەو پەیسك و پایەیێن حزب دبینت كو رەوایە ھەبن، پشتی دەستھەلاتێ وەردگرت وەك پاداشتەك بۆ خەباتا وێ…ھتد، لێ ل ڤێ دەرێ، تنێ مە تەزكییا حزبی ھلكۆلا و مە ئەو رەھندەیێن پیرۆزییێ تێدە دیتن، ئەڤێن مە دابێشا(بەحسێ) وان كری
. —————————————————————————————–
دەھمەن:
(1) ھەرچەندە (پەسەندا حزبی) جارنا دئێتە گۆتن، لێ یا كو به‌ربه‌لاڤ و ل سه‌ر زمانێ خه‌لكێ ئێدیه‌مێ (ته‌زكییا حزبی)یه. ب دیتنا من، كوردیكرنا ڤی ئێدیه‌می، هه‌ولدانه‌كه بۆ ڤەشارتنا بنیات و مێژوویا وێ یا بەعسیی. ئانكو وه‌سا بێته خویاكرن، كو چو په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را (په‌سه‌ندا حزبی) و (ته‌زكییا حزبی)دە نینه. ب پەیڤەك دی، چو نێزیكی د ناڤبەرا دەستھەڵاتدارییا كوردی و دەستھەڵاتدارییا بەعسییاندە نینە. لێ ئه‌و هه‌ولدان پووچه، بێمفایه، مرییه، ژ بەركو یا گرنگ، نە كوردیكرنا ئێدیەمانە، بەلكو یا گرنگ ئەو وەزیفەیە ئەڤا تەزكییە پێ ڕادبت ڤێجا چ دەستھەڵاتدارییا كوردی ب كار بینت ئان ھەر دەستھەڵاتدارییەكە دی، تەزكییە دێ ھەمان وەزیفەیی بینت.
(2)ل ڤان فەرھەنگان بنێڕە:لسان العرب- المنجد في اللغة والاعلام- الغني، محيط المحيط -الموسوعة العربية العالمية، حرف الزاء، الزكاه.
(3) ئیسماعیل تاھا شاھین، فەرھەنگا ئامەد. ئەڤ فەرھەنگە ھێشتا نەگەھشتییە چاپێ، لێ كۆپییەك نەتەمام، ژ بەرێ رێزدارێ دانەرڤە، ب سوپاسیڤە، گەھشتییە من.
(4) موسوعة السياسة، ج2، ص310.
(5) د زمانێ كوردیدە، پەیڤا (بژارە)، واتا و دیلالەتەكا پۆزەتیف ھەیە ھەروەسا ھلگرا بھایێن باشییێیە. ئەم دبێژن ئەڤ تشتە بژارەیە، ئانكو گەلەكێ باشە، ژ ناڤ ھندەك تشتێن نەباش ھاتییە ژێ گرتن. ھەلبەت ل ڤێ دەرێ، مەبەستا من، ب دەستەكا بژارە ژ جڤاكی = حزب، نە واتا و دیلالەتێن پۆزەتیفن ئان ئەو بھایێن باشییێنە. تنێ مەبەست پێ، ئەو جوداكرنا ژ جڤاكییە؛ و ئەو واتایێن بھادار، تنێ ئەوان دایینە خوە .
(6)علم الاجتماع من النظريات الكبرى الی الشؤون اليومية أعلام وتواريخ وتيارات، تحرير: فليب كابان وجان فرانسوا دورتيه، ترجمة الدكتور إياس حسن، دار الفرقد، ط1، 2010، بپ221.