خزیرانا ٢٠١٦ێ
کلیشەیەک دەربارێ زمانێ کوردی ھەیە کو ھەم ژ ئالیێ کوردێن نەزمانناس ڤە و ھەتا ھەم ژ ھێلا زمانناسێن کورد و بیانی ڤە ژی تێ دوبارەکرن: “سۆرانی ستاندارد بوویە لێ کورمانجی ھێ ستاندارد نەبوویە یان ژی ھێ ل سەر رێیا ستانداردبوونێ یە.”
د زمانناسیێ دە گۆتنا ”زمانێ ستاندارد” دکارە ب گەلەک ئاوایان وەرە فەھمکرن. مەبەستا ڤان ئدیعاکەرێن ”سۆرانیا ستاندارد” ئاوایەکی نڤیسینا زمانی یا لھەڤکری یە. ئانکو ”سۆرانیا ستاندارد” ل گۆر وان تێ وێ مانەیێ کو سۆرانینڤیس دزانن کا نڤیسینا پەیڤ، گۆتن و ھەڤۆکان چاوا راستە و ئەو ھەموو ھەما-ھەما وەک ھەڤ دنڤیسن تەڤی کو ل گۆر دەڤۆکێن سۆرانی گەلەک ئاوایێن جودا یێن ھەمان پەیڤ و گۆتنان ھەبن ژی.
ھەمان ئدیعاکەر یەکسەر ئدیعا دکن ئان ژی د ناڤ رێزکان دە ددن فەھمکرن کو لەھجەیێن دن یێن کوردی (کورمانجی، ھەورامی، زازاکی، دەڤۆکێن کوردیا باشووری ئانکو فەیلی، کەلھوری و کرماشانی) نەبوونە ستاندارد ئانکو لھەڤکرنەک ل سەر راستنڤیسینا وان پەیدا نابە.
تەڤی کو ئەز پر دخوازم ژی، مخابن نکارم باوەر بکم کو چ لھەڤکرنەکە گشتی د وارێ راستنڤیسینا سۆرانی دە پەیدا بووبە. د ڤێ کورتەڤەکۆلینێ دە ئەمێ ھەول بدن ھن ژ پرسگرێک و لھەڤنەکرنێن د نڤیسینا سۆرانی دە بەرچاڤ بکن.
ئارمانجا ڤێ نڤیسارێ ب چ ئاوایی نە دژیتیکرنا سۆرانی یان چ زارەکی دن یێ کوردیێ یە. سۆرانی ژی پارەک ژ زمانێ کوردیێ یە کو ژ زارۆکتیا خوە ڤە ئاشق و شەیدایێ ھەموو لەھجەیێن ڤی زمانی مە. رێزکرنا ڤان لھەڤنەکرن، پرسگرێک و گەنگەشیێن نڤیسینا سۆرانی ب مەرەما فەھمکرنا رەوشا ھەیی و ھەروەسا ب مەخسەدا پەیداکرنا چارەیان بۆ وان تێن دەستنیشانکرن.
چاڤکانیێن راستنڤیسینێ و ئۆتۆریتە کێمن
ل دەستپێکا سەدسالا ٢٠ان ھەم کورمانجی و ھەم ژی سۆرانی خوەدی ھن پێشەنگێن دانەریا زمانێ نڤیسکی بوو. د کورمانجی دە ئەو رتبە و ستێرک بێیی چ دودلیێ ل سەر ملێن جەلادەت بەدرخانە. وی ھەم ئالفابەیەکە نوو یا ل سەر بنگەھێ ئالفابەیا لاتینی بۆ کوردی چێکر و ھەم ژی بەرھەمێن وی یێن رێزمانی و رۆژنامەڤانی بۆ کورمانجیا نڤیسکی ھەتا نھا ژی نموونە و ئۆتۆریتە نە.
مرۆڤ دکارە د سۆرانی دە ژی ب تایبەتی ناڤێ (تەوفیق وەھبی) بدە بەر ناڤێ (جەلادەت بەدرخان) د کورمانجی دە. لێ تەڤی کو وەھبی گەلەک خەباتێن ھێژا پێک ئانین ژی، کارێ وی نە وەکی یێ جەلادەت بەدرخانی سیستەماتیک بوو و ھەروەسا چ جاران ژی ئۆتۆریتەیا کو جەلادەت د کورمانجی دە وەرگرتیە، چ جاران نەبوویە پارا وەھبی.
ل نیڤەکا دویەم یا سەدسالا ٢٠ان ھەژمارا بەرھەمێن ب سۆرانی نڤیساندی و چاپکری ژ یا بەرھەمێن ھەمان دەمێ ب کورمانجی بەلاڤکری گەلەک زێدەترە. لێ دیسا ژی د کورمانجیێ دا ھەولێن ب زانەتی یێن دانینا بنگەھێن راستنڤیسینێ ھاتنە دان و بەرێ وان ژی ژ یێن سۆرانی ببەرەکەتتر بوویە.
د سۆرانی دە نە بەرێ و نە ژی نھا چ ھەولێن جدی یێن چارەسەرکرنا گەلەک کێشەیێن بنگەھین یێن راستنڤیسینێ نەھاتنە دایین یان ژی ئەو ھەول ب سەر نەکەتنە. یان چەندین مژارێن سەرەکی قەت نەھاتنە بەحسکرن یان ژی چ ئەنجامەکە لھەڤکرنێ ژ وان دەرنەکەتیە ژ بەر کو پرانیا سۆرانینڤیسان د وان مەسەلەیان دە ھەر کەس ل گۆر دلێ خوە یان دەڤۆکا خوە دکە.
مرۆڤ دکارە ڤان پرسگرێکان وسا پارڤە بکە:
ستانداردنەبوونا نڤیسینێ
ستانداردنەبوونا چەماندنێ (تەواندنێ)
ستانداردنەبوونا پێکڤە- یان جودانڤیسینێ
ستانداردنەبوونا پەیڤان
ستانداردنەبوونا خالبەندیێ
ستانداردنەبوونا نڤیسینێ
د وارێ لھەڤ(نە)کرنا نڤیسینا سۆرانیا ب ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی[١] دە چەندین کێشە و ئاریشەیێن بنگەھین و جدی ھەنە.
و / وو (u/û)
وەک پرەنسیپ، دەنگێ ”u” ب کوردی-ئەرەبی ب “و” و دەنگێ ”û” ژی وەک “وو” ئانکو ب دو و-یان تێ نڤیسین. لێ د پراتیکێ دە گەلەک جاران تەنێ و-یەک ل جھێ ”و” ژی تێ نڤیسین. سەبەبێن ڤان شاشیان ئەون کو ئادەتەن چ حەرفێن دن یێن ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی ل پەی خوە دوبارە نابن و چ دەنگەک ژی ب دوبارەکرنا ھەمان حەرفێ نایێ نڤیسین (بەرەڤاژی ئالفابەیا کوردی-لاتینی کو ھن جاران دەنگێ ر-یا شداندی ب دو ر-یان دنڤیسە، وەک ”پڕ، شەڕ”). سەبەبێ دن یێ سەرەکی ئەوە کو و-یەک (گاڤا کو ڤۆکال بە) د کوردی دە دەنگێ ”و” ددە لێ د فارسی و ئەرەبی دە دەنگێ ”وو” ددە.
مەسەلە نە تەنێ د نڤیسینا پەیڤێن نادر و کێمناس دە ھەیە لێ ھەتا د پەیڤێن ھەری سادە دە ژی پەیدا دبە. بۆ نموونە، ھەتا لھەڤکرنەکە گشتی د نڤیسینا پەیڤێن وەكی ”بوون، کردوو، کردووە” (”بوون، کری، کریە” ئانکو ”تشتێ کو ھاتیە کرن”) دە ژی نینە ژ بەر کو گەلەک جاران ئەو وەک ”بون، کردو، کردوە” تێن دیتن.
ھەروەسا لھەڤکرن ل سەر وێ ژی نینە کا دو “و” دکارن ل دەستپێکێ ھەبن یان نا. لۆما ھن کەس دنڤیسن ”ووتن، وورچ، وورد” (گۆتن، ھرچ، ھوور) و ھن ژی وان وەک ”وتن، ورچ، ورد” دنڤیسن.
ڕ / ر
وەک پرەنسیپ ر-یا نەرم / سست ھەردەم د ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی دە ب “ر” تێ نڤیسین و ر-یا شداندی / رەق ژی ب ھەرفا “ڕ” تێ دیارکرن. وەک تەئۆری، ئەڤ ژ تەکانە ر-یا ئالفابەیا کوردی-لاتینی چێترە. لێ د پراتیکێ دە ئەڤ ھەردو “ر” تەڤلھەڤیەکە مەزن پەیدا دکن.
د ھن نڤیسان دە تەنێ ر تێ بکارانین ژ بەر سەبەبێن تەکنیکی ئانکو ژ بەر کو ڕ د گەلەک کیبۆرد و کلاڤیەیان دە پەیدا نابە ژ بەر کو د ئەرەبی و فارسی دە نە ل کارە. گەلەک ژ بەر ”ژبیرکرنێ” یان ”بێسەخبێریێ” “ر” ل جھێ “ڕ” تێ نڤیسین.
لێ ھەروەسا لھەڤنەکرنەکە ب زانەتی ژی ل سەر بکارانینا ڤان ھەردو ر-یان ھەیە: ھن کەس ل سەر وێ قەناعەتێ نە کو مادەم کو “ر” د کوردی دە ژ خوە ل دەستپێکێ ھەردەم شداندی یە، نە ھەوجەیە کو ”شداندیتیا” وێ ب ”نزمەکا” بن “ر” ئانکو وەک “ڕ” وەرە دیارکرن. ئەو کەس دخوازن کو “ڕ” تەنێ بۆ شداندنا نە-دەستپێکی وەرە بکارانین.
پرانی ل سەر وێ باوەریێ یە کو ر-یا شداندی ھەردەم ب “ڕ” وەرە نڤیسین. لێ بۆ نموونە مەزنترین مەدیایا کوردی، تۆرا مەدیایی یا رووداوێ بەرەڤاژی وێ دکە.
ڤۆکال ل دەستپێکا بەشا دویەم یا پەیڤێن پێکھاتی
ئەگەر پەیڤەک ژ دو پەیڤان پێک ھاتبە و ل دەستپێکا پەیڤا دویەم ڤۆکالەک ھەبە، لھەڤکرنەک ل سەر ھندێ نینە کو ئەو ڤۆکال ب یان بێ ”ھەمزە” (ئ) وەرە نڤیسین:
بێھەمزە: سهرهنجام، گولهندام، بێاو
بھەمزە: سهرئهنجام، گولئهندام، بێئاو
ئانکو ”سەرەنجام، گولەندام، بێاو” (بێئاڤ).
حەرفا ل جھێ کەسرەیا ئەرەبی
ل جھێ دەنگێ ”i”یێ پەیڤێن ئەرەبی و ئەورۆپی جارنان وەک ”i” دمینە (کو د ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی دە نایێ نڤیسین) و جارنان ژی ب ”ی” تێ دیارکرن:
شاھد / شاھید، تاھر/ تاھیر، ھزب / ھیزب (پارتی، رێکخستنا سیاسی)
تەلەڤزیۆن، تەلەڤیزیۆن
نڤیسینا ”-“iy
د ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی دە حەرفا دەنگێ ”i” نایێ نڤیسین. ل جھێ کۆمحەرفێن ”-iye”، لھەڤنەکرنەکە جدی ھەیە کا ئەو وەک ”-ی- یان ژی -یی-. بۆ نموونە:
وەک –i-: نیه، چیه، دیاریهک (نینە، چیە، دیاریەک)
وەک –îy-: دیارییهک ، نییه، چییه
ھەروەسا لھەڤنەکرن ل سەر وێ ژی ھەیە کا گەلۆ سێ “ی” دکارن ل پەی ھەڤ پەیدا ببن یان ب زەرووری دڤێ تەنێ دو بێن نڤیسین:
شایییەک یان شاییهک ب مانەیا ”شاھیەک، جەژنەک”
راڤەکا ”y” ل پەی ”î”
ل جھێ راڤەکێن کورمانجی ”-یا” (مێ) و ”-یێ” (نێر) د سۆرانی دە راڤەکا ”-ی”یا بێجنس یان دوجنس ل کارە:
رۆژنامە-ی کوردی (رۆژنامە-یا کوردی)
خانوو-ی کۆن (خان-یێ کەڤن)
لێ گاڤا کو پەیڤا راڤەبەر ب “ی” ب داوی تێ، لھەڤنەکرنەکە بەرچاڤ ھەیە کا “ی” یا راڤەکێ ژی وەرە زێدەکرن یان نا. ئەڤ ھەتا د ناڤێ لەھجەیێ ب خوە دە ژی بەرچاڤە. ئانکو لھەڤکرنەک ل سەر وێ نینە کا کیژان ژ ڤان ھەردو فۆرمان ب مانەیا ”کوردیا سۆرانی” راستە:
کوردیی سۆرانی
کوردی سۆرانی
گەلەک رێزماننڤیس دێ سۆند بخوەن کو فۆرما ژۆرتر راستە لێ د راستیێ دە فۆرما ژێرتر سەردەستە و زێدەتر تێ دیتن ل گەل کو چ ژ ھەردو فۆرمان نە یەک ئاوایێن نڤیسینا راستن.
ستانداردنەبوونا چەماندنێ
د وارێ پێشگر و پاشگرێن ھەری بنگەھین یێن د چەماندنێ ئانکو تەواندنێ دە ستانداردنەبوون و لھەڤنەکرنەکە بەرچاڤ د سۆرانیا نڤیسکی دە سەردەستە کو کورمانجیا نڤیسکی یا ب ئالفابەیا لاتینی ژ زوو ڤە خوە ژێ سافی کریە.
بۆ نموونە، ل جھێ پێشگرا ھەری بەربەلاڤ یا لێکەرانیا کورمانجی ”د-” (وەک د-بێژن، د-گۆت، د-کن، د-کر”) دە د سۆرانی دە لھەڤکرن نینە. گەلەک کەس وێ وەک ”دە-” دنڤیسن (دە-ڵێن، دە-گوت، دە-کەن، دە-کرد) لێ گەلەک کەس ژی وەک ”ئە-” (ئە-ڵێن،ئە-گوت،ئە-کەن،ئە-کرد).
ل جھێ پاشگرا نەدیاریێ یا کورمانجی ”-ئەک” د سۆرانی دە ھن کەس دنڤیسن ”-ئێک” و ھن ژی ”-ئەک” و ھن کەس ژی تەنێ ”-ێ”:
رۆژێک، رۆژەک، رۆژێ
د وارێ پاشگرا کەسی یا کەسێ سێیەم یێ یەکھەژمار دە لھەڤکرنەک د سۆرانی دە نینە کا “ت” ل داویا وێ ھەیە یان نا:
ئەو دەکا، دەڵێ (ئەو دکە، دبێژ)
ئەو دەکات، دەڵێت
ئانکو ل سەر ئاوایێ ستاندارد یێ پەیڤێن ھەری سادە یێن زمانی ژی لھەڤکرنەک تنە یە. لۆما ل جھێ پەیڤێن کورمانجیا نڤیسکی ”ئەو دکە” و ”ئەو دبێژە” مرۆڤ دکارە ڤان چار ڤاریانتان ببینە کو ھەر کەس ل گۆر دلێ خوە یەکێ ژ وان دنڤیسە:
ئەو دەکا، دەکات، ئەکا، ئەکات (ئەو دکە)
ئەو دەڵێ، دەڵێت،ئەڵێ،ئەڵێت (ئەو دبێژە)
ھەلبەت ژ بلی ڤان چەند فۆرمێن دەڤۆکی ژی ھەنە. بۆ نموونە ب ھەولێری: ”ئەو دەرێ، ئەو دەرێت، ئەو دەرێتن” (ئەو دبێژە) یان ”ئەو دەکاتن” (ئەو دکە). فۆرمێن دەڤۆکی ھەلبەت د کورمانجی دە ژی ھەنە، وەک ”ئەو دبێژت، ئەو دبێژێ، ئەو دبێژیت، ئەو دبێژتن، ئەو دبێژیتن، ئەو دبێ، ئەو دبێت، ئەو دبێتن”. لێ جوداھیا کورمانجی و سۆرانی ئەوە کو ب کورمانجیا نڤیسکی یا ب ئالفابەیا لاتینی ھەما-ھەما ھەر کەس دنڤیسە ”ئەو دبێژە”. چ ستانداردیەکە وسا د سۆرانی دە نە دیارە.
نڤیسینا ب ھەڤ رە یان ژ ھەڤ جودا؟
بەلکی مەزنترین کێشەیا ستانداردنەبوونا نڤیسینا سۆرانی ئەوە کو چ لھەڤکرنەک دەربارێ نڤیسینا پەیڤان ژ ھەڤ جودا یان ژی ب ھەڤ رە نینە. ئەمێ ل ڤێ دەرێ تەنێ چەند مژارێن ژێری ڤێ مەسەلەیێ بەرچاڤ بکن و ھەول ژی نەدن بەحسا ھەموو پرسگرێکێ بکن.
نڤیسینا لێکەرێن سڤک: د نڤیسینا لێکەرێن سڤک و لێکەرێن بوێژی دە لھەڤنەکرنەک زیق و بەلۆق ل مەیدانێ یە. بۆ نموونە، ھەمان گۆتن دکارن وەسا ب دو ئاوایێن ژ ھەڤ جودا یان ژی ب ھەڤ رە نڤیساندی بێن دیتن:
کورت کرد، کورتکرد (کورت کر)
گهوره بوو، گهورهبوو (مەزن بوو)
کۆتایی هات، کۆتاییهات (ب داوی بوو، ب داوی ھات)
به کار هێنا، بهکار هێنا، بهکارهێنا (ب کار ئانی)
نڤیسینا داچەکان: د مەسەلەیا نڤیسینا پێشداچەکان ب پەیڤا پەی خوە ڤە یان ژی ژێ جودا دە ستانداردیەک پەیدا نەبوویە. د مەسەلەیا پاشداچەکان دە ژی ئەینی کێشە بەرچاڤە. لۆما مرۆڤ دکارە ل جھێ ”ل مال، ل مالێ”یا کورمانجی ڤان ھەر سێ ئاوایان د بەرھەمێن سۆرانی دە ببینە:
له ماڵ دا، له ماڵدا، لهماڵدا
نڤیسینا بوێژان: ب تایبەتی ژی گاڤا کو چەند پەیڤ ب ھەڤ رە مانەیەکە تایبەت ددن، لھەڤنەکرنا ل سەر نڤیسینا وان ب ھەڤ رە یان ژ ھەڤ جودا زەلالە. لۆما گۆتنا بەرامبەری ”د ڤان نێزیکان دە، پشتی دەمەکە کورت” د سۆرانی دە دکارە ب چەندین ئاوایێن نڤیسینێ وەرە دیتن:
له ئهم زوویانه دا، لهم زوویانه دا، لهم زوویانهدا، لهمزوویانهدا
یان ل جھێ ”وان دەست پێ کر”یا کورمانجی:
دهستیان پێ کرد، دهستیان پێکرد، دهستیانپێکرد
ھەتا لھەڤکرنەکە کافی دەربارێ نڤیسینا پێڤە یان جودا یا گرێدەکا ”û” ژی پەیدا نابە. لۆما مرۆڤ دکارە ل جھێ ”ez û tu” ڤان ھەموو ڤاریانتان د نڤیسێن ب سۆرانی دە ببینە:
من و تۆ، منو تۆ، من وتۆ
ستانداردنەبوونا گەلەک پەیڤێن بنگەھین
ل سەر ئاوایێ ستاندارد یێ ھن پەیڤێن ھەری سادە ژی لھەڤکرنەک پەیدا نەبوویە. بۆ نموونە، ل جھێ پەیڤێن کورمانجی ”گۆتن” و ”ل گەل، ب … رە” د سۆرانی دە ھن کەس دنڤیسن ”ووتن/وتن” و ”لەگەڵ” و ھن کەس ژی ”گوتن” و ”دەگەل”.
ستانداردنەبوونا خالبەندیێ
د بکارانینا خالبەندیێ (نوقتە، بێھنۆک، نیڤنوقتە، دونوقتە، دونک، کەڤانۆک و ھتد.) دە چەندین کێشە و لھەڤنەکرن د نڤیسێن سۆرانی دە بەرچاڤن.
یەک ژ دیاردەیێن سەرەکی بکارانینا ھەڤۆکێن درێژ بێیی چ خالبەندیێ یان ژی تەنێ ب ئالیکاریا نوقتەیەکێ ل داویا تەکستەکە درێژە. ھەروەسا بکارانینا زێدە یا دو نوقتەیێن ل پەی ھەڤ (..) بەلۆقە.
ژ بەر کو د ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی دە ھەرفێن گر (A B C…) ژ ھەرفێن ھوور (a b c…) نایێن جوداکرن، لھەڤنەکرنەک ل سەر ئاوایێ نڤیسینا ناڤێن تایبەت (خاسەتەن ناڤێن مرۆڤان) ھەیە. ھن کەس وان بێیی چ نیشانێن تایبەت دنڤیسن، ھن کەس وان د کەڤانۆکان دە دنڤیسن و ھن ژی د دونکان دە. لۆما مرۆڤ دکارە بۆ نموونە ناڤێ ئەحمەد حەسەن وەسا د تەکستێن جودا دە ببینە:
ئهحمهد حهسهن
(ئهحمهد حهسهن)
“ئهحمهد حهسهن”
ئەنجام
ئارمانجا ڤێ نڤیسارێ نە ئەوە ببێژە کو سۆرانی راست نایێ نڤیسین یان ب کێری زمانێ نڤیسکی نایێ. د ھەر زمانی دە ھن ستانداردنەبوون یان دوستانداردی ھەنە.
ئارمانجا ڤێ نڤیسارێ ئەوە کو بەرسڤا وان ئدیعایان بدە کو دبێژن ”سۆرانی ستاندارد بوویە، لێ زارێن دن یێن کوردی چ ئاوایێن ستاندارد یێن نڤیسکی نینن”.
د مەسەلەیا نڤیسینێ دە، د سەدسالا ٢٠ان دە ب سۆرانی ژ ب کورمانجی زێدەتر بەرھەم ھاتنە نڤیسین و چاپکرن. د سەدسالا ٢١ان دە ھەردو ب ھەڤ رە گاڤان دئاڤێژن. لێ ئدیعایا کو دبێژە سۆرانی ستاندارد بوویە و کورمانجی نا، ئدیعایەکە بێبنگەھە.
د ھەردو زارێن کوردی یێن سەرەکی دە ھەم پێشڤەچوونەکە بەرچاڤ دیارە و ھەم ژی ھێ کێماسیێن مەزن ھەنە. کێماسیێن سۆرانیا نڤیسکی – ئەگەر نە ژ یێن کورمانجی پر زێدەتر بن ژی – ب چ ئاوایی نە کێمترن.
_________________________
تێبینی
[1] ھەمان پرسگرێک د ”بەھدینی” ئانکو کورمانجیا ب ئالفابەیا کوردی-ئەرەبی دە ژی سەردەستن.
تیپگۆهەرین ژ لاتینییێ: زنارێ عەدنانێ مەلەیی