Immanuel Kant 22 April 1724 – 12 February 1804

ئیمانۆیلی كانتی فوكۆ


Loading

ڕۆشنگەری و پەیوەندی بە ئێستا و دیاگنۆستیككردنی ئێستاوە
پەیوەندی میشێل فوكۆ بە كانتەوە، بە تایبەتی جۆرێك لە گەڕانەوەی فوكۆ بۆ سەر تێكستی (ڕۆشنگەری چییە)ی كانتلە ساڵەكانی كۆتایی ژیانی فوكۆدا، دەلالەتێكی نوێی ناو پرۆژەی ژینیالۆژیای ئیتیكی فوكۆیە. پەیوەندی فوكۆ بە كانتەوە دەگەڕێتەوە بۆ شەستەكان، ئەو گاتەی كە نەریتی زانكۆیی فەرەنسی بۆ بەدەستهێنانی تێزێكی دكتۆرا، پێویستی بە پاشكۆو تەواوكارییەك هەبوو. ئەنترۆپۆلۆژیا لە دیدێكی پراگماتییەوە. دوایریش هەوڵی چێبوونی پرۆژەیەك لە نێوان فوكۆو هابرماسدا سەبارەت بە كانت. لە پاش ئەوەی هابرماس كۆمەڵێك گوتاری لە (كۆلێژ دو فرانس) پێشكەش كرد، فوكۆ پێشنیاری بەیەكگەیشتن و گفتوگۆیەكی كرد لە گەڵ هاوڕێ ئەمەریكییەكسنیاندا، ئەمەش بە یادی تێپەربوونی دوو سەدە بەسەر تێكستی (ڕۆشنگەری چییە)ی كانت.بەڵام بە هۆی مەرگی فوكۆوە ئەم دیدارە سازنەدرا. لە پاش ئەوەی میشێل فوكۆ لە ساڵی ١٩٨٣ لە كۆلێژ دوفرانس خستەوە بەر باس و لێكۆڵینەوە، وە لە پاش مەرگیشی هابرماس وەستان و هەڵوەستەیەكی جددی لەسەر كرد.
(بۆ یەكەم جار، فەیلەسوفێك دەبینین باس لە ئەركی فەلسەفە دەكات، ئەركێك كە شیكردنەوەی سیستەم و نەسەق و بنەما میتافیزیكییەكانی مەعریفەی زانستی نییە، بەڵكو شیكردنەوەی ڕووداوێكی مێژووییە، ڕوداوێكی نوێ، ڕوداوێكی هەنوكەیی). بۆ فوكۆ، كاتێك لە ساڵی ١٧٨٤ دا پرسیار دەكات ڕۆشنگەری چییە ؟ دەیەوێت بزانێت ئێستا چی ڕوودەدات ؟ چی بەسەرماندا دێت؟ ئەو جیهانە چییەو ئەم قۆناغە و ئەم چركەساتەی ئێمەی تێدا دەژین چییە؟ ئێمە كێین ؟ ئێمەیەك كە، لەچركەساتەكانی ڕۆشنگەریدا دەژین، كێین بەو پێیەی شاهیدین بەسەر ئەم سەدەوە.
ئێمە ئەوەمان لە بیر نەچێت كاری فەلسەفەی دیاگنۆستیك و دیاگنۆستیككردن و دەستنیشانكردنی ئێستایە. فوكۆ دوو جار وەك شیكردنەوەو خوێندنەوە لەسەر تێكستەكەی كانت وەستا، لە دوو بۆنەی جیاوازدا، یەكەمیان لە وانەیەكی ١٩٨٣، دووەمیان لە ساڵی ١٩٨٤. واتە دووساڵی كۆتایی ژیانی فوكۆ. بۆ فوكۆ ئێمە لە بەرانبەر دەقێكی چارەنوسسازو گرنگ داین كە سەروكاری لە گەڵ (ئێستاو ئەكتوێل و هەنووكەو ئەمڕۆدایە).
گرنكی كانت لێرەدا بۆ میشێل فوكۆ، گرنگی قسەكەرو موفەكیرو فەیلەسوفێكە كە بەشێكە لم ئێستاو هەنووكەییبوونە.، كەسێكە ڕۆڵی لەم ئێستایەدا هەیە. سەرباری ئەمەش، تێكستەكەی كانت پرسی ئێستا دەووروژێنێت، ئێستایەك وەك بابەت و پرسێكی فەلسەفی، دەرخستن و دیراسەكردنی ڕۆڵی فەلسەفە لەم ئێستایەدا، (ئەگەر فەلسەفە فۆرمێك بێت لە پراكتیك و مومارەسە گوتارییەكان كە مێژووی تایبەتی خۆی هەبێت، من وایدەبینم فەلسەفە ئەوەیە كە بابەتی ئێستا وەك كێشەو ئیشكالیكی فەلسەفی پێشچاو دەخات ).
وەك چۆن تێكستەكاری كانت باس لە هۆگریی و پەیوەستبوون و ئینتیمای فەیلەسوف دەكات بەرانبەر بە ئێستا، بەڵام ئەمە بە مانای ئینتیمای فەیلەسوف نایەت بۆ مەزهەب و ئیتن و گروهێكی ئینسانی بە گشتی، بەڵكو ئینتیما بۆ (ئێمە،Nous. وە ئەم ئێمەش دەبێت بە بابەتێكی بیركردنەوەی فەیلەسوف، واتە ئەزمونێكی كولتوری ئامادەو ئێستایی كە دەبێت بە بابەتی بیرلێكردنەوە، ئەو ئێستاو بابەتە ئێستاییەش بۆ كانت ئەزموونی ڕۆشنگەری ئەڵمانیا بە تایبەتی و ئەوروپایە بەگشتی. ئەوەی لەم تێگەیشتە فەلسەفییە بەرهەمدێت وەك ئەوەی وەسف و پرسیاركردن و شیكردنەوەی ئێستایە، ئێستسی كولتورێكی دیاریكراو، بوون بە گوتارێتی سەبارەت بە مۆدێرنیتێ، (ئەو فەلسەفەی وا دەكات ئێستاو هەنووكە ببێتە ئیشكالێتێك، ببێتە گیروگرفتێك، وە پرسیاری فەیلەسوف لە ئێستا، لەو ئێستایەی كە ئینتیمای بۆی هەیە، وا لە فەلسەفە دەكات گوتارێك بێت سەبارەت بە مۆدێرنیتێ).
دەقەكەی كانت لە دیدی فوكۆدا، ئەم پرسیارە پێشچاو دەخات ( ئێستا چییە ؟ مانای ئەم ئێستایە چییە؟ پێویستە چی بكەم لە بەرانبەر ئەم ئێستایەدا ئەو كاتەی قسەی ژە بارەوە دەكەم؟) . ئەڵبەتە فوكۆ بە تەنیا بە خوێندنەوەی تێكستی ڕۆشنگەری چییەی كانتەوە نەوەستا و بەراووردی كرد بە تێكستی (شۆڕش چییە. فوكۆ گرنگی بە سەرجەم تێكستەكانی كانت نەدا، بەڵكو لەسەر دەقێكی تایبەت وەستا ، فوكۆسی لەسەر سێینە ڕەخنەیەكەی كانت نەوەستا، واتە هەڵوەستەكردن نەبوو لەسەر تێكستە بنچینەیی و باوەكانی، فوكۆ كاری لەسەر دەق و تێكستە ناباو پەراوێزبووەكانی كانت كرد، ئەمەش ژەناو ئەو شێوازەی كاركردنی فوكۆدا كە، هەمیشەو بەردەوام وەستانی بوو لە سەر پەراوێزبووەكان.
بۆ كانت لە ناو رووداوەكاندا، ڕووداوی ڕۆشنگەری، كۆمەڵێك نیشانەن كە، دەلالەتن لەسەر هۆكارو هۆی پێشكەوتن. بۆ كانت ڕووداوی شۆڕش دەلالەتێكی گشتی لە خۆیدا هەڵگرتووە لە سێ ئاستدا، پێشكەوتن لە كۆدێتاكردن و هرڵگەڕانەوەی ئیمپراتۆریدا ڕوونادات، لە ڕودداوە دڵتەزێن و كارەساتاویتەكاندا نییە كە دەبێتە هۆی ڕووخان و لەناوبردنی دەوڵەتێك، لەو كۆدێتاویەدا نییە كە شۆڕش دەیخولقێنێت، بەڵكو لەو شێوازو ڕێگایانەدایە كە ڕووداوەكانی لە ڕێگەیەوە ڕوودەدات، چۆنێتی وەرگرتن و پێشوازیكردنی خەڵكە ناكارەكان، ئەوانەی بكەری شۆڕشەكە نین، تەماشاكەران و كاریگەریی لەسەریان، بەڵام شۆڕش وەك ئەوەی هەڵگەرانەوەی ڕووداوەكان بێت، ئاماژەو نیشانە نییە لەسەر پێشكەوتن، چونكە بۆ كانت ئەگەر بێتو جارێكی دیكە داوا لە بكەرەكان بكەین ناتوانن بە هەمان شێوو ڕووداوەكە دروستبكەنەوە.  پێویستە بە دوای نیشانەو ئاماژەكانی پێشكەوتندا بگەڕێین لەناوهەست وسۆزو كاریگەرییەكان و ئەو حەماسەتەی كە دەیخولقێنێت، لەو پێشوازی و باوەشپێداكردنەی كە خەڵكی بۆی هەیەتی.
ئەڵبەتە بۆ كانت ئەم پێشوازی و چاووڕوانیتە لە دوو شكڵدا دەردەكەوێت : هەموو گەلێك دەستورێكی سیاسی شیاوو گونجاوی هەبێت، ئەم دەستوورە ڕێگرو بەربەست بێت لە بەرانبەر هەڵگیرسسنێ جەنگێگی هێرشبەرانە. ئەم دوو فۆرمەش گوزارشت لە نیشانەی پێشكەوتن دەكەن. بۆ میشێل فوكۆ، خوێندنەوەی هەردوو تێكستی كانت (ڕۆشنگەری چییە ؟ شۆڕش چییە؟ )، پرسی ئێستا سەر ڕێگا دەخەن وەك ئێشكال و پرۆبلیماتیكێكی فەلەسەفی، ئەو دراوانەی كە لەسەر فەیلەسوف و ڕونسكبیرێك پێویستە ڕەجاوی بكات :دەبێت پرسی ئێستاو هەنووكە بەشێكی گرنگی كارە تیۆریی و ڕەخنەیتەكانی بێت. بابێت بۆ ئەو شتانە بگەڕێین كە پێویستە بیپارێزین و دەستی پێوە بفرین لە بەهاكانی ڕۆشنگەری، یان بیكەین بە پرادیگم و نمونەی چاولێكەری، دەبێت دەس بە ڕۆشنگەرییەوە بگرین وەك ئیشكالێكی فەلسەفی.
ئێستا وەك ئیشكالێك، دیاریكردن و دیاگنۆستیككردنی ئێستا لەوەی چۆن بیردەكەینەوە، چی دەكەین، چی دەڵێین. ئەوەی لە تێكستەكەی فوكۆدا نوێیە :هەوڵی ئەم فەیلەسوفەیە لە دیاریكردن و دەرخستنی مانای ئێستا لە سۆنگەی تێكستەكری كانتەوە، ڕۆشنگەری چییە، وە جەختكردنەوەو پێداگیری فوكۆیە كە ئێستا ئاماژە نیتە بۆ سەردەم و سەدەیەك، ڕووداوێك داهاتوویی نیتە، قۆناعێكی ڕاگوزەر نییە، بەڵكو دەستنیشانكردن و دیاگنۆستیككردنێتی بە شێوازێكی نەرێنی، بەو ۆێیەی دەرچوونە لە كۆلەواریی و دەستەپاچەیی ، ( دەربازبوون و تێپەڕاندنی دۆخی دەستەپاچەیی و كۆڵەواریی كە مرۆڤ تێیدا دەژی و هەر خۆیشی لێی بەرپرسیارە).
بۆ فوكۆ ڕۆشنگەری تەنیا ئەزمونێكی مێژوویی نییە كە مرۆڤایەتی ناسیبێتی، ئەركێكی تاكەكەسی نییە بۆ دەرچوون لە كڵۆڵیی و دەستەپاچەیی، بەڵكو بە شێوەیەكی بنەڕەتیی و بنچینەیی پرۆسەیەكی سیاسیە. كاتێك كانت پرسیار دەكات لە بەكارهێنانی ئەقڵمان بە شێوەیەكی گشتی و بوێرانەو ژەڕوویی و بە ئاشكرا، لێرەدا پرسێكی سیاسی پێشچاو دەخات.
لێره‌دا گرنگی ئەو داخوازییەی كسنتمان بۆ دەردەكەوێت كاتێك كانت داوای لە پاشا فریدریكی دووەم كرد وەك بەرگریكارو پارێزگار لە ڕۆشنگەری و فەیلەسوفانی ڕۆشنگەری، وەك (ستەمكارێكی ڕۆشنگەر) بوێرانە داوای لە پاشا كرد كە، پرەنسیپێكی بنچینەیی بێت بۆ ملكەچییەك كە وێكهاتوو هاوشانی ئەقڵ بێت. فوكۆ بەراوردێك لە نێوان تێكستی ڕۆشنگەریی و سێینە ڕەخنەیەكەی كانتدا دەكات، ئەمەش لە خوێندنەوەی دووەمیدا، بۆ فوكۆ پەیوەندییەكی بەتین هەیە لە نێوانیاندا، چونكە ڕۆشنگەری چركەساتێكە كە مرۆڤ دەتوانێت ئەقڵی بە شێوازێكی گشتی بەكار بهێنێت، بەكارهێنانێك كە ملكەچ نەبێت بۆ هیچ دەسەڵات و هێزێك، ئەم بەكارهێنانەش، بەكارهێنانێكی ڕەخنەیی بێت بە ناچاری، چونكە دەبێت ئەقڵ ئەو هەلومەرجە دیار بخات كە، كە بەكارخستنی ئەقڵ، بەكارخستنێك مەشروع و ڕەوایی، دیاریكردنی ئەو شتەی كە دەتوانین بیزانین، دیاریكردنی ئەو ئەركەی لەسەرشانمانە.
به‌ مانایەكی دیكە تێكستەكەی كانت ڕۆشنگەری چییە ؟ تەواو هاوڕاو لێكچوو هاوتەریبە لە گەڵ پرسیارە بەناوبانگەكەی كانتدا :” دەتوانم چی بزانم ؟ دەبێت چی بكەم و چی ئەنجام بدەم ؟ دەتوانم ئومێدو هیوام بە چی هەبێت ؟ “
ڕەخنەش ڕوویەكی دیكەی ئەقڵە. بەمشێوەیە سەردەمی ڕۆشنگەری ناونرا سەدەی ئەقڵ و سەدەی ڕەخنە. دیاگنۆستیككردنی ئێستا بۆ فوكۆ ، بە مانای بیرخستنەوەو یادكردنەوەی كۆمەڵێك تایبەتمەندی نایەت، بە مانای بەیادخستنەوەی كۆمەڵێك سیفات نایەت كە ڕابوردوومان دیاری بكات، وامان ژێبكات جیاواز بین لە پێشینەكانمان، بەڵكو ئەم دیاگنۆستیكییە دوو شت لە خۆ دەگرێت : دیاریكردنی هێڵەكانی لاوازیمان لەم ئێستایە، فشۆڵی ئەمڕۆو ئێستامان، بەمشێوەیە جۆرێك لە شكانی گریمانەیی لە خۆ دەگرێت كە دەبێتە هۆی كرانەوەی فەزایەك بۆ ئازادی كە لەمسكراو بێت، فەزایەكی مومكین.
بەمشێوەیە خوێندنەوەی تێكستەكەی كانت لە لایەن فوكۆوە لە ساڵی ١٩٨٤ دا، كۆمەڵێك ڕووی نوێی هەبوو، بە بەراوورد بە خوێندنەوەكەی ١٩٨٣. ئەم فۆکۆسەی خۆێندنەوەی فوكۆ بە تێكستەكەی كانت لە ناو ژینیالۆژیای ئیتیك و سوبژێكتیڤاسیۆن و ئۆنتۆلۆژتای مێژوودا، پەیوەندییەكی یەكانگیرو تەنگاوتەنگی هەیە لەسەر ئەو چەمگانەی كە میشێل فوكۆ لە ساڵانی كۆتایی ژیانیدا، یان فۆكۆی دوایی كاری لەسەر دەكرد، چەمكەكانی وتنی هەقیقەت، ئازایەتی هەقیقەت، هونەری خۆ بەڕێوەبردن و فەرمانڕەوایی و حوكومداریی و ئەزموونكردنی ژیان و ژیانكردن سوژەسازیی و سوبژێكتیڤاسیۆن و فۆرمیوژەبوونەكانی سوژە و بە تەنگی خۆوە هاتن و گرنگی بەخۆشان.
تەواو

 

مافی بڵاوکردنەوە بۆ نوسەر و کولتور مەگەزینپارێزراوە!
ڕێنوس و خاڵبەندی تایبەتە بەنوسەر خۆی .