١
چەمكێكی سێنتراڵ و چەق لەناو سیستەمی چەمكی فەلسەفی سپینوزادا، چەمكی كۆناتۆسە. كۆناتۆس هەوڵ و تێكۆشانی هەر بوونەوەرێكە لەپێناو مانەوە و بەردەوامبوون و درێژەدان بە ژیان و زیندووبوون. ئەم كۆشش و هەوڵ و تەقەلایە تەنها تایبەت نییە بە مرۆڤ، بەڵكو تەواوی بوونەوەران دەگرێتەوە. كەواتە كۆناتۆس هەوڵی مانەوە، زیندوبوون، ژیانكردن، پارێزگاری لە خۆكردنە لە ژیاندا.
٢
سپینوزا، هەر لە كتێبی ئیتیكدا باس لە سێ پێكهێنەری سەرەكی مرۆڤ دەكات: شادی، غەمگینی، ئارەزوو. شادی ئەو چركەسات و هەوڵ وبەرزبوونەوەیه‌یە بەرەو باڵابوون و كامڵبوون و گەشە و تەسامی. هەرچی غەمگینی و غەمباریشە خزین و لێژبوونەوە و نزمبوونەوەی مرۆڤە بەرەوخوار و نزمبوونەوەیه‌تی لە كەمال و ئەزموونكردنی بەرزبوونەوە. ئارەزوویش جەوهەری مرۆڤە (لێرەدا ئێمە دوو جەوهەرمان نییە وەك ئەوەی لای دیكارت هەیە، بەڵكو تەنها یەك جەوهەری (خودا/ سروشت) بوونی هەیە و لە دوو سیفەتی كشان و بیر، لە دۆخەكاندا مرۆڤ فۆرمولە دەبێت.
٣
چەمكێكی بنەڕەتی و بنچینەیی دیكەی سپینوزا، چەمكی مۆدە/ دۆخه. تەواو جیاواز لە جەوهەر، جەوهەرێك كە غیلەی بوون و وجودی لە خۆیدایە، دۆخەكان و فۆرمولەبوونەكانی عیلە و هۆكاری بوونیاین لەوانیتردایە. واتە ئەوە هۆكار و عیللەیەكە لە دۆخێكی دیكەدا كە ئەم مۆد و دۆخەی ڕاگرتووە و فۆرم و شكڵێكی پێ بەخشیووە.
٤
لێرەوە ئێمە ڕەگەزی هێز و توانا و مەقدیرەتی هێز و ئیرادەی هێزی نیتچە دەهێنین و لە پرۆسه‌ی فۆرمولەبوون و شكڵوەرگرتنی دۆخێك، جەستەیەك كەڵكی لێ وەردەگرین. بە واتایەكی دیكە دۆخەكان بەرمەبنای ململانێی هێزەكان و چەندێتی هێزەكان و پتەویی و خێرایی و جوڵە و چڕی هەر هێزێك، دۆخێك لە هەلومەرجێكدا فۆرمولە دەبێت و پێگەی خۆی وەردەگرێت و جوگرافیای خۆی لە سەر ڕووتەختێك دەنەخشێنێت. هێزێكی زاڵ و سەردەستە، لەناو پەیوەندی ناهاوسەنگی و نابەرابەریدا جەستەیەكی سەردەستە و زاڵ پێكدێنێت، هێزی پاسیڤ و كارتێكراویش جەستە و دۆخێكی ژێردەستە و ملكەچ پێكدێنێت.
٥
دەچینەوە لای چەمك و تیۆری خرۆشان و ئینفیعالات، سپینوزا لە بەشی سێهەمی كتێبی ئیتیكدا باس لە ئینفیعالات دەكات، ئینفیعالات بۆ مرۆڤ نەنگیی نییە، وەك چۆن با و باران و زریان و ڕەشەبا و بومەلەرزە ئینفیعالاتی سروشتیی پێكدێنن، ئینفیعالاتی مرۆییش لە شادیی و غەمگینی و تەواوی ئینفیعالاتگەلێكی دیكەی بیناكراو و بەرهەمی ئەم دوو خرۆشانە، پێكهێنەری سەرەكی جەستەی مرۆڤن. ئەوەی گرنگە و مایەی لەسەر وەستانی سپینوزایە: چۆن مرۆڤ لە ڕێگەی ملكەچبوونی بۆ ئینفیعالگەلێكی زیادەڕۆ ناچالاك و پاسیڤ دەبێت بە كۆیلە و ژێردەستەی ئەم هەوا و ئارەزووە و لەوێشەوە بە ناچاری ده‌بێته ژێردەستە و ملكەچی هێزی زاڵ و هەژموونكار. بۆ سپینوزا چارەسەركردنی ئینفیعالێك یان لە ڕێگەی ئینفیعالێكی بەهێزترەوەیە یاخود لە ڕێگەی عەقڵ و ئاراستەكردن و كۆنترۆڵكردنێكی عەقڵانییه‌وه ده‌كرێت.
٦
چەمكێكی دیكەی ناو سیستەمی چەمكی فەلسەفیی سپینوزا، چەمك و زاراوەی جەستەیە. شۆڕشی سپینوزا بەسەر تەواوی فەلسەفەی خۆیدا، شۆڕش بوو بەسەر دوانە و دوالیزمی جەستە/ ڕۆحدا؛ سپینوزا جەستە و ڕۆح (دەروون) وەك یەك ده‌بینێت، زیهن و جەستەی مرۆیی وەك یەكێتییەكی ئیمانێنت و لە خۆدابوو كە یەك شتن، وە كاریگەری هەریەكێكیان لە سەر ئەویتریان بەبێ كارتێكردن و جێدەست جێهێشتن ڕوونادات و پێكەوە هەر یەك بوونن. تا ئاستێك سپینوزا لە بەردەم جەستە و توانای جەستەدا وەستاوە و دۆشداماوە كە پێیوایە ئێمە تاوەكو ئێستاكە ناتوانین بزانین كە جەستەیەك دەتوانێت چی بكات و چی لە توانادا بێت، جەستە ناكۆتا هێز و خولقاندن و بەركەوتنی جیاوازە.
٧
لێرەوە دەمانەوێت پێكهێنراوێك لەو چەمكانە فۆرمولە بكەین؛ جەستەیەك وەك دۆخێك دەخوڵقێت، ئەم دۆخە كە جەستەیەكە لەناو بەریەككەوتنی دۆخەكاندا، سروشت و خەسڵەتی خۆی وەردەگرێت. لە بەركەوتن و كێشمەكێشی هەر دۆخێك لەگەل دۆخێكی دیكەدا، هەرجەستەیەك لەگەڵ جەستەیەكی دیكەدا فۆرمولەبوون و شكڵوەرگرتنی جیاوازی جەستەگەلێك دەخوڵقێت. لەبیرمان نەچێت ئێمە لێرەدا ڕووبەڕووین بە دۆخ و جەستە و پڕۆسێسیوسی فۆرمولەبوونی جەستە لە پەیوەندیدا، نەك ماهییەتێكی نەگۆڕ و جێگیری میتافیزیكی. واتە لە میانەی بەركەوتن و لەناو پەیوەندیی فرە و جۆراوجۆر و نایەكسان و ناهاوسەنگدا جەستە و دۆخێك فۆرمولە دەبێت. مادامەكی دۆخێكیش لەناو ئیرادەی هێزدا دەبێتە هەڵگری سروشتیی چڕیی و پتەویی و خێرایی، ئەوا جەستە و دۆخێك لە بەرانبەر جەستە و دۆخێكی دیكەدا جیاوازە، جا چ سەردەستە بێت یان ژێردەستە … وە هەر جەستەیەكیش وەك بوونێكی ڕووتوقوت و ئەبستراكت بوونی نییە، لە پێناو مانەوە و بەردەوامیی و هەژموون و زاڵبووندا، ئەم كۆناتۆسە سەرقاڵە بە كۆكردنەوە و لەخۆگرتنی سەرمایە و كاپیتاڵ و شەرعییەتە سۆسیۆسەكان. بۆ ڕەوایەتیی زاڵبوون و هەیمەنە و زاڵبوون، وە بۆ هێشتنەوەی سوژە و سەرپێخستنی پڕۆسه‌ی سوژەسازییەكی ژێردەستە و ڕەوایەتیدان و بەردەوامیدان بەم ژێردەستەییەی دۆخ و جەستەی ژێردەستە و ملكەچ، دەست بۆ زۆر شت دەبات لە پێناو زیاتركردنی چەندایەتیی و پتەوی و چڕی و سەنگینی خۆی و فشۆڵیی ئەویتریش.
٨
وە نەبێت سوژە، دۆخ، جەستەی ژێردەستەش چوارمه‌شقی دابنیشێت و چاوەڕوانی توانەوە و ئاوابوونی خۆی بێت. دۆخی ژێردەستە، جەستەی ژێردەستە، كۆناتۆسی ئەم بوونە فۆرمولەكراوەش تا ئەو شوێنەی بۆی دەكرێت بەرگری لە مانەوە و بەردەوامی و بەرگری لە پاراستنی خۆی دەكات. هیچ نەبێت ددانپێدانان و قایلبوون بە ژێردەستەیی و كۆیلەبوونی خۆی تەنها لەپێناو مانەوەدا، تەنها لەپێناو زیندووبوون و ژیانە.
٩
لە بەركەوتن و بەریەككەوتنی جەستە و دۆخەكاندا، لەناو ململانێدا، بە ناچاری و بەر مەبنای یاسایی سروستی، ئینفیعالات دێتە كایەوە و ئەم ئینفیعالات و خرۆشانەش لای هەر جەستە و دۆخێك سروشت و لێكەوتە و دەرهاویشتەی جیاوازی خۆی هەیە. جەستەیەك لە ویست و ئیرادەی هێزێكی ئەكتیڤ و چالاك و داهێنەردا، هێزێكی شاد و شادومانە و لە هەڵكشاندایە تا ئەو كاتەی بەر هێزێكی دیكە دەكەوێت كە لە دۆخێكدا مانیڤێستبووە و دۆخێكی خولقاندووە. هەرچی هێزی پاسیڤ و ناچالاكە لەناو ئینفیعالاتێكی پاسیڤ و كارتێكراودا، دوور لە ئەكت، لە ناو خزان و سەرەولێژبوونەوە و نزمبوونەوە و كەوتندا، غەمگین و غەمبار، بە ناچاری دەكەوێتە سەر بەرهەمهێنانی ئینفیعالاتی پاسیڤ لە ڕق، بوغز، كینە، خەمۆكی و حەسادەت و ئیرەیی.
١٠
لێرەدا بە یەكگەیاندنێكی جەوهەریی نێوان سینوزا و نیتچە بۆ من زۆر گرنگە؛ ئینفیعالاتی پاسیڤ و كارتێكراوی سپینوزا لەگەڵ بوغز و كینە و ویژدان بیماریی كۆیلەی نیتچە. نزیكی ئەم دوو تێزە بڕێكی زۆر نیتچە و سپینوزا پێكەوە كۆدەكەنەوە و لەوێشەوە وەك دوو فەیلەسوفی ژیان و ئازادكردنی ژیان دەیان بینین، وە چۆن ئەم خرۆشان و ئینفیعالاتە پاسیڤانە دەچنەوە سەر هێلی مەرگ و مەرگدۆستی و نەفی ژیان و نەفی شادیی كە خودی ژیانە.
١١
بە یەكگەیشتنێكی دیكەی زۆر گرنگی نیتچە و سپینوزا مۆراڵ و ئەخلاقە، ژینیالۆژیای مۆراڵ و ئەخلاقێك كە لە میانەی ئینفیعالاتەكانەوە دەبێت بە تێڕوانین و جیهانبینی دۆخ و جەستەیەكی سەردەست یان ژێردەستە. چاك و خراپی، باش و خراپی، جوان و ناشیرینی لەو شوێنەی كە هەر دۆخێك، هەر جەستەیەك فۆرمولە بووە و سروشتی خۆی وەرگرتووە لەناو بەریەككەوتن و دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی ئەم بەریەككەوتنە لە ئینفیعالاتی ئەكتیڤ یان پاسیڤ، دەبێتە خاوەنی مەنزومەی مۆڕاڵیی خۆی. بە واتایەكی دیكە، سەروەر، جەستەی زاڵ، جەستەی سەردەستە خاوەنی سیسیتەمی باش و خراپی خۆیەتی و داهێنراوی خۆیەتی لەناو ستراتیژی هەیمەنە و مانەوە و درێژەدان بە خۆیی و گوتاری زاڵ، وە جەستە و دۆخ و هێزی پاسیڤ و ژێردەستەش خاوەنی گوتار و سیستەمی مۆراڵی و ئەخلاقیی خۆیەتی و لەناو كۆناتۆسی مانەوەی ئەگەر بە ژێردەستەییش بێت. كەواتە لێرەوە ئێمە هەم لەگەڵ دەسپێك و سەرەتایەكین بۆ مەنزومەیەكی مۆراڵی، هەمیش لە میانەی پێشپێكتیڤێكی ژینیالۆژییەوە ئەو هێزە دەناسینەوە كە ئەم مەنزومە و سیستەمە مۆراڵییەی زاڵكردووە، یاخود لای ژێردەستە بوونی هەیە. لێرەوە تێدەگەین كە ئێمە ڕووبەڕوو و هاوڕێی مۆراڵ و ئەخلاقیاتی دروستكراوی ئیرادە و ویستی هێزین، چ هێزێكی سەردەستە و ئەكتیڤ و شاد، چ هێزێكی ژێردەستە و پاسیڤ و غەمگین.
١٢
كە دەڵێین سوژەیەكی مرۆیی، لێرەدا تەنها مەبەست لە تاكە كەسێك نییە، بەڵكو گرووپ و گردبوونەوە و جڤاك و نەتەوەیەكە. یاخود هەر گردبوونەوە و پێكەوەژیانێكی مرۆیی لە سایەی پەیمانێكی كۆلێكتیڤی و دەستەجەمعیی. پێكەوەبوونێك، گردبوونەوەیەك كە زەرورەتێكی مرۆییە بۆ ژیانكردن، كە ناتوانێت بە تەنها بژی. لێرەدا و لەم گردبوونەوەیەدا ئێمە هاوڕێی چەترێكین لە ئاستی ئۆنتۆلۆژی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئیتنیكی و نەتەوەیی و مەزهەبیی. كە تاكەكانی گردبوونەوەیەكی لە گردبوونەوەیەكی دیكە جیاكردووەتەوە و ناسنامە و خەسڵەتی ڕۆحیی و ناسنامەی جیاوازی پێ بەخشیون. وە كۆناتۆسی سپینوزاش ڕادەكێشینە ناو هەوڵ و تێكۆشانی گرووپێك، واتە گەورەتر لە تاكە كەسێك كە بە تەنها بوونی نییە. كۆناتۆسی بوونێكی كۆلێكتیڤی واتە هەوڵ و كۆشش و تێكۆشانی گرووپێك بۆ مانەوە چ لە شادی و شادومانی و چالاكبوونیدا بێت، یاخود لە پاسیڤبوون، ئینفیعالاتی كارتێكراو و ناچالاك و پاسیڤ، ئەم گردبوونەوە و كۆبوونەوەیەش هەر مەحكومە بە كۆناتۆسێكی گەورەتر لە كەس لە پێناو مانەوە و درێژەدان بە ژیان. وە چۆن لەسەرەوە باسی جەستە و دۆخ و هێز و ئینفیعالاتی چالاك و ناچالاكمان كرد، بە هەمان شێوەش بۆ كۆبوونەوە و گردبوونەوەیەك هەر ڕاستە.
١٣
لە جێگەی دیكەدا، بە سیمینار و نووسین و گفتوگۆی جیاواز باسمان لەوە كردووە كە كورد بەم فۆرمە، بەم فۆرمولەبوونە جەستەیەكی نوێیە و مێژووەكەی لە سەدەیەك تێناپەڕێت. مێژووەكەی لە سەدەیەك واتە مێژووی بەركەوتنی دۆخی جیاواز و هێز و ململانێی هێز و ئەنتاگۆنیزمی ئایدیۆلۆژی جیاواز. ئەو فۆرمولەبوونانەی هێز و جەستە ئاینی و مەزهەبی و ناسیۆنالیستییەی دەوروبەرمان بوونگەلێكی نوێن لە مۆدێرنەدا و لە هەڵگەڕانەوە و بەركەوتنی جیاوازیاندا لە گەڵ مۆدێرنە و ڕۆژئاوادا. هێزگەلی نوێی ئایدیۆلۆژی لە ڕووبەڕوبوونەوە و ململانێ و كێشمەكێش لەگەڵ ئیمپریالیزم و كۆڵۆنیالیزم و غەزوی غەرب و ڕۆژئاوا، جا هەر ناوێكی لێ نرابێت. جەستەی عەرەب و فارس و توركی جیاواز، ئینفیعالاتی جەستەی سیاسیی و ئایدیۆلۆژی جیاواز لە هەلومەرج و كۆنتێكستێكی جیاوازدان، وە هەڵگەڕانەوە و مالی خولیا و غەمگینی و غەمباریی جەستەی سیاسیی و سایكۆلۆژی جیاواز، لەوێشەوە بەركەوتن و پەیوەندیبەستن لەگەڵ پێكهاتە و (ڕەگەزی نامۆ و تەنی غەریب)ی ناو جەستەی ئەم جەستە سیاسیی و ئایدیۆلۆژییەدا.
١٤
با ئێمە كوردایەتی وەك گوتاری كۆناتۆسێكی كۆلێكتیڤی كوردیی وەرگرین لە جەستەیەكی سیاسیی خۆماندا؛ كوردایەتی كۆناتۆسێك لە بەرگری لە مانەوە و سواڵ و سەدەقەی (ددانپیانانێك) لە پێناو مانەوەیەكی بایۆلۆژی و كولتوریدا. تا ئەم چركەساتەش خواستە ئایدیۆلۆژییەكانی كوردایەتی لە داواكردنی بەزەیی پێداهاتنەوە و دداننان بە بوونێكی بایۆلۆژیی و شەرمنانەی سیاسیدا تێناپەڕێت. كوردایەتی لێرەدا بە تەنها هۆشیارییەكی شۆڕشگێڕیی چەكدار نییە، بەڵكو ئاگایی و خودئاگاییەكی كۆناتۆسێكە تەنها لە پێناو مانەوەدا، تەنها لە پێناو زیندوبوون و بەسەر ژیانەوە بوون. كوردایەتی ئەدەبیاتێكی شۆڕشگێڕییە لە دەقی ئەدەبیی، هونەری، سروت و حەماسەت و ڕۆمانایسییەتێكی سیاسیی و ئینفیعالاتێك بۆ مانەوە. ئەم بەرگرییە و ئەم كۆناتۆسە لە فۆرمی بەرگری لە مانەوەدا، ئینفیعالێكی غەمگین و غەمبار بووە و خودی ئەم گوتارە ماكینەی خولقاندنی یادەوەری و بە یادهێنانەوەی ڕووداوگەلێك بووە كە تەنها بە كەڵكی مانەوە دێت نەك ژیانكردن و ئەزموونكردنی ژیانێكی جیاوازتر، گواستنەوە و بەرزكردنەوەی كۆناتۆسێك لە مانەوەوە بۆ ژیانكردن و پارادایمێكی جیاوازی ژیانكردن و ئیمكانی گەشەكردووی ژیانكردن. وەك لە چەند شوێنێكدا باسمانكردن، دەكرێت چەندین سیمپتۆم و دەردەنیشانە بۆ ئەم گوتارەی كوردایەتی وەرگرین: یەكێتیی كوردان لەشكستدا، بوون لەشكستدا، بەرخۆكەوتن لە شكستدا، غەمگینی، كەڕنەڤاڵ و سروت و ماتەمگێڕان و شیوەنەگەرمەكان، بوغز و كینە و ڕق و بەربوونە یەكتری و شەڕی براكان، هێشتنەوە و پارێزگاریكردن لە عەقڵییەت و خەیاڵدانی خێڵ و خۆڕاكێشانی خێڵ، چۆن خێڵ حزب بەكاردێنێت و چۆنچۆنی حزب چەتری پاراستنی خێڵە، چۆنێتی بەركەوتنی كورد و ئەم گوتارە بە مۆدێرنە، پێشپێكتیڤ و ئەویترناسیی وەك ئاغایەكی هەمیشەیی و ئەبەدی، فەهمێكی پاسیڤ و ناچالاك بۆ خودا، بوون، مرۆڤ و دەركەوتەكانی.
لە هەمووی ماڵوێرانتر و جەوهەریتر؛ سیاسەتی بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانەوەی قوربانی و سوژە و سوژەسازی قوربانیدەر و قوربانیی كە سوژەی كوردی مەحكومكردووە بە غەمگینی و ژێردەستەیی و میلانكۆلیی. قوربانیی گوتاری كوردایەتییەكی پاسیڤ و ناچالاكە كە بەرگریكار و بەرهەمهێنەرەوەی هەلومەرجێكە كە بەرپرسە لە بەرهەمهێنانەوەی غەمگینی و ژێردەستەیی و مانەوە لەناو ژیانێكی كز و فشۆڵ و بۆشدا.
