د چ سەردەمان دا وەکی سەردەمێ سۆشیال مەدیایێ جەماوەر لێکڤە نەبوویە، دھەمان دەم دا ئەڤی ئالاڤێ پێشکەتی ئەکتیڤیەکا مەزنتر دا ئاقلێ بکۆم. دیارە ئاقلێ بکوم نەگرێدای کومبوونا مرۆڤانە وەک لەش، بەلکو وەک ھزر -ئایدولوژیا، لەوا نھا ھەر ئێک ل ھێلینا خوە ئاوازان دخوینیت و ھەر ئاوازەکا نەل سەر ریتما وی بیت ب لۆژیکێ وی نەشازیەکە دڤێت خۆدانێ وێ بێدەنگ بیت!
ژ خوەزایا ئاقلێ بکۆم نەھێلانا سەرخوەبونا تاکیە، پرانیا بوارێن گرێدای داھێنانێ ژ تاکی بەرھەم د ھێن، ئانکۆ ناھێتە چاڤەرێکرن داھێنان ژ کۆمێ بەرھەم بھێت. د سایکۆلۆژییا کومێ دا رەفتار و رەنگڤەدانا کەسەکێ سادە و پرۆڤیسورەکی وەک ھەڤە. “گۆستاف لوبون” ھوسا دیاردکەت کو کۆم ھەمی گاڤا دکەڤیتە بن کارتێکرنا ھێزەکێ یان گوتارەکا ژ دەرڤەی وێ .
ل سەر ڤی بنیاتێ بو مە باش دیار دبیت کانێ راگەھاندنێ و سوشیال مەدیایێ چەوا خەلک ل سەر کۆمان ژ ھەڤ جوداکرن. نھا ھەر دەزگەھەکێ گرێدای نووچە و سیاسەتێ ئاوازا ئایدلۆژیایا خوە بو جەماوەری د خوینیت، د ئەنجامدا ھەڤڕکیا بدەستڤەئینا جەماوەری دەست پێ کر. ئەڤ ماراسونا بدەستڤەئینانا جەماوەری گەلەک یا بتڕسە، کارتێکرنەکا راستە راست ل مەعریفەت و ئاستێ زانستی و پرۆسەییا پێشکەفتنێ و کوالێتییا پێزانینێ دکەت، د ڤێ ھەڤکێشێ دا دەزگەھێن راگەھاندنێ گۆتارەکا محافزکارانە بو موغازەلە و کارتێکرنێ ل ھەستوسوزان بکاردئینیت. کەواتە ل ڤێرە دڤێت خالەکێ بدانین و کڤانەکی ڤەکەین (دەزگەھێن راگەھاندنێ نەمان دەزگەھێن مەعریفی).
د ڤێ شەرگەھا پۆپۆلیزمی (جەماوەرخازی) دا نڤیسکار دکەڤیتە د قەیرانا نەبوونا وەرگری دا، ئەڤ وەرگرێ ل سەر دەستێ راگەھاندنێ فێری ھزرێن محافزکار بووی چاوا گوتارا نڤیسکارەکێ پێشکەفتنخواز قەبوول بکەت؟ ئەڤ وەرگرێ ل سەر سۆشیال مەدیایێ فێری خواندنا رستێن کۆرت و ھەلچوون و ھەستوسوزان بووی چەوا گوتارەکا مەعریفی بخۆینیت یان ھەرس بکەت؟
مەرەما من ل ڤێرە ئەو نینە ئەز ھەمی خەلکی بکەمە دخانا ئاقلێ بکۆم دا یان ژی وەرگرێ نێگەتیڤ، لێ ناھێتە رەتکرن سروشتێ رێژەییا ھەرە مەزن یا وەرگران بڤی رەنگی یە. لەوا دبینم ئەڤە خالەکا گەوھەری یە و بوویە ئەگەر گەلەک نڤیسکار ژی بکەڤنە د تەلھا پوپولیزمێ دا و ل شوینا ئەو نڤیسکارە رێبەراتیا پروسەییا ھزرکرنێ بکەت و ببیتە ئێک ژ ژێدەرێن نووکرنا ھزر و بیران، جەماوەر ئەرک و تەوەرێن دێ ئەو ئازرینیت دەست نیشان دکەت!
گەلەک جاران وەرگر رەخنێ ل نڤیسکاری دگریت ئەگەر تێکەلی سیاسەتێ بوو، یان ژی ھەمان بۆھایێ جاران نادەنە بەرھەمێ وی، ئەز ھوسا ھزردکەم سیاسەت پشکەکە ژ ڤێ جیھانا مرۆڤان و کەس نەشێت خوە ژێ رزگاربکەت، دیمۆکراتی ژی بەرێ بنیاتی یە ژ بو گرێدانا تاکی ب سیاسەتێ ڤە، ئانکو کێشا نڤیسکاری نەسیاسەتکرنە، بەلکو چاوانیا سیاسەتکرنێ یە و ھەر ئەڤەیە ئەو برینا وەرگر نەشیای دەستێ خوە بگەھینتێ.
گەلەک نڤیسکاران پشکداری یا د پروسەیێن سیاسی دا کری و پێشەنگ بووینە و رەنگە گەلەک بریارێن ئیستراتیجی ژ ھزر و بیرتیژییا وان ھاتبنە دان. لێ ژیوار ل کوردستانا باشووور یێ بەروڤاژی یە، نڤیسکار کەسەکێ پەراوێزکری یە و ھندەک جار فەرمانبەرەکە ب ئەرکێ درینا پنیێن پارتا خوە یان دەستھەلاتا خوە رادبیت. ئەڤە ژی بۆ وێ ئێکێ دزڤریت شۆرەشگێرێن مە یێن چەکدار پشتی ژ چیای ھاتینە خوار و ل باژێری جێگیر بوون داخازا مافێ شۆرەشێ کر، مافێ شۆرەشێ ب رامانا وێ چەندێ دھێت ئەم خوەدیێن ڤێ شۆرەشێ نە و فەرە ل جھێ بریارێ بین، ب ڤی رەنگی شۆرەشگێرێ چیای ل سەر ئەکادیمی و نڤیسکار وھونەرمەند و ھەمی پیشەنگ و داھێنەرێن باژێری زال بوون.
دا کو تووشی موزایەدێ نەبم، ئەز ل ڤێرە ژ بوھایێ سیاسی یێ شۆرەشا چەکداری ل چیایی کێم ناکەم، ئەز یێ رەفتارا (کانێ حەقێ شۆرەشا من) رەخنە دکەم.
پشتی شۆرەشگێرێ چیایی نڤیسکار ب قەلەم ڤە کری، دەرزەکا مەزن ئێخستە د ناڤبەرا وی و وەرگری دا. ژ دەرئەنجامێ نڤیسکارێ دیڤەلانک فەرھەنگەکا زاراڤێن خورافاتێن سیاسی بۆ مە چێبوو. ئەڤ فەرھەنگە ب فەرھەنگا “جورج ئوروێل” دچیت دەما د رۆمانا خوە یا (١٩٨٤)ێ دا ناڤێن وەزارەتان و ئەرکێن وان بڤی رەنگی ددەتە نیاسین:
– وەزارەتا ئاشتیێ – کارێ وێ شەر و بەرەڤانی یە
– وەزارەتا ئەڤینیێ – کارێ وێ ئەشکەنجەدان و شووشتنا مەژیێ مرۆڤانە
– وەزارەتا راستیێ- کارێ وێ راگەھاندن و بەلاڤکرنا نووچەیێن ژ راستیێ دوور
ئھا ل سەر ڤی بنیاتی نڤیسکارێن مە فەرھەنگا خورافاتێن سیاسی دانا و ل ڤی ولاتێ وێران، ناسناڤێن (ئەندازیارێ ئاڤەدانیێ –ئەندازیارێ ئێمناھیێ –مەرجەع- رۆڤیێ سیاسەتێ و.ھتد) ھاتنە دانان.
ئیدوارد سەعید دپەرتووکا خوە دا رەوشەنبیر و دەستھەلات دا د بێژیت: رەوشەنبیر نە بانگخازێ ئاشتیێ یە و نە ژی بانگخازێ گونجاندنا بیر و باوەرانە، بەلکو کەسەکە ب چاڤنەترسی ھەلویستێ خوە یێ ھەستیار رادگەھینت، ئەو بدژی گوتنێن حازر و خوە گونجاندنێ یە، دگەل ھەر تشتەکێ دەستھەلات یان خوەدی ھزرێن کلاسیک دبێژن، رولێ وی بتنێ رەتکرنەکا بنڤە بنڤە نینە، بەلکو یێ بەرھەڤە رەتکرنا خوە ل ھەمبەر جەماوەری رابگەھینیت.
رەنگە ئەز تا رادەکی دگەل دیتنا ئیدوارد سەعیدی بم، لێ پێدڤی یە دەم و جهـ و کەتوارێ نڤیسکاری ژ بیرنەکەین، دبیت ئەڤ دیتنا ئایدیالیستی (میناکی) بۆ ھەمی کەتوارن نەگۆنجیت، ئەڤا دبێژم نە بزاڤەکە بو لایەنگریا نڤیسکاران لێ بتنێ من ڤیا وی ژیوارێ بەری نھا من بەحسکری ل ھزرا مەبیت و ژ بیرنەکەین نڤیسکار ژی پشکەکە ژ وی ژیوارێ سیاسی و ئابۆری.
ژ بەری پێنگاڤەکێ پاڤێژین و رەخنێ ل ژیوارێ نڤیسینێ بگرین، پرسەک خوە د سەپینیت. ئەرێ ھەر کەسێ کومەکا نڤیسینان دسەردەمەکی دا ھەبن (شعر-چیرۆک-گوتار) ئەرکێ نڤیسکارەکێ پێگیر بدەینێ یان ئەو بدەتە خوە؟ ئاریشەییا ئێکەتیێن نڤیسکاران یا د ڤێ بابەتی دا، ژ بەر ڤێ ژی ھندەک جار دکەڤنە بەر پێلێن رەخنەییا نڤیسکارێن گەنج یان یێن ئەکتیڤ.
د ژیوارێ مەدا ب سەدان کەس یێن ھەین د سەردەمەکی دا ھندەک تێکستێن سادە یێن نڤێساین یان ژی بەردەوامی یا دایێ بیێ کو چ ل خوە زێدە بکەت، دبیت پەیاما شعرێن وی ژ پێگوتنا ب بەژن وباڵا دلدارا وی دەرباز نەبن، دیتن نەبیت، وەکی وان جوتیاران بیت ئەوێن ل بەر جۆتی ھەما ستران و حەیرانان ب ڤەگێریت گەلۆ ئەو نڤیسکارە و ئەرکێ نڤیسکارەکێ پێگیر رادکەت؟
دکتور عەلی شەریعەتی دبێژیت: جڤاک ل سەر دو تەخان پارڤەدبیت، تەخەک شیانێن لەشی د مەزێخیت کو کرێکار و کاسبکارن، تەخەک شیانێن مەژی دمەزێخیت کو نڤیسکار و شاعر و ئەڤ تەخا رەوشەنبیران ڤەدگێریت.
ئەگەر گۆتنا شەریعەتی بکەینە بنیات، ئەڤ کەسێ ژ لۆژیکێ پێگوتن ب مەمکێن ژنێ و ژ شێوازێ سالوخەتدانێ دەرنەکەت بیت، چ جورێ ھێزێ مەزاختی یە؟ ئەرێ مفایێ کرێکارەکی یان کاسبکارەکی د جڤاکی دا ژ وی پتر نینە؟ ئەرێ نڤیسین مانە بەری ھەر تشتەکی دیتنە؟ مانە پێدڤیە دیتن و سەربۆرا نڤیسکاری سەبارەت پرسێن زیندی (مرن، ژیان، ئەڤینی و..ھتد) د شعر و پەخشانێن وی دا د دیارببن؟.
نەرازیێن رۆمانسی
گەلەک جاران جەماوەر و چالاکڤان ژ نڤیسکاری دخازن شۆرەشگێر بیت، بەرسینگێ ستەمێ بگریت، ھوسا بۆ دیاردکەت نڤیسکار و رەوشەنبیرن دیرۆکێ دنڤیسین و وەرچەخانان تێدا دکەن. ئەڤ دیتنە بخوە کارەساتە و بنگەھێ خوە یێ فەلسەفی یێ ھەی و د بنیات دا بدژی تەخا ھەژار و کەدکارانە. ئایدیالیستان (میسالی)یان ھۆسا ھزردکر تەخا بژارە دیرۆکێ دنڤیسیت، تەخا دی سۆتەمەنیا پێشخستن و گوھۆرینانە، ئانکو تەخا سادە رۆلەکێ نێگەتیڤ دبینیت. ئەوان ھزردکر ھشمەندی یە کەتواری دگھۆریت بیێ کو ھزر د رەوشا جڤاکی و سیاسی و ئابۆری دا بکەن. ھۆسا ھزردکر گوھۆرینا دیرۆکێ پێدڤی ب جەماوەری نینە، بەلکو جەماوەری پێدڤی بھێزەکا ژ دەرڤەیە دا بھێتە ھاژۆتن، گەلەک جاران فەیلەسۆف و ھزرمەند بۆ راوەستاندنا بزاڤێن جەماوەری دھاتن بکارئینان.
یا دیارە ئەڤە دیتنەکا بورجوازی یە و بزاڤەک ژ بو مانا ڤێ تەخێ ل جھێ دەستھەلاتێ و لادانا رۆلێ تەخا پرۆلیتاری-کارکەران.
ل سەر ڤی بنیاتی ئەفلاتۆنی د کۆمارا خوە دا مرۆڤ کرنە سێ جۆر: زێر و زیڤ و ئاسن.
فەیلەسۆف و دەستھەلادار زێرن، لەشکەر زیڤن ،جۆتیار و کرێکار ئاسنن.
ئەڤ دیتنێن ھە نھا بتنێ بو مۆزەخانێ دباشن، ژ بەرکۆ د فەلسەفەییا ھەڤچەرخ دا مرۆڤ رۆلێ ھەرێ کاریگەر د دیرۆکێ دا دگێڕیت، شارستانی و ھونەر و پێشڤەچوونا ئابۆری بەرھەمێ مرۆڤانە، دجیھانا نھا دا چەند ملیاردێر فەیلەسوفن؟ چەند ژ وان دەستھەلادار بوون یان ژی نێزیکی دەستھەلاتێ نە، ئەز ل ڤێرە لایەنگرییا سیستەمێ سەردەم یێ جیھانێ ناگرم، بتنێ یێ ژیوارەکی بۆ خواندەڤانی ڤەدگۆھێزم.
ئەرێ جەماوەر یان وەرگری ئاگەهـ ژ کارەساتا خوە یا مەعریفی ھەیە، دەما تبلا خوە درێژ دکەتە نڤیسکار و رەوشەنبیران و دبێژتێ: ھوون دێ دیرۆکێ چێکەن، ھوون دێ گھورینێن گەوھەری کەن؟ ئەرێ ئەڤە شەرعیەتێ نادەتە دەستھەلاتێ نڤیسکار و رەوشەنبیران ژ بۆ کەرکرنا جەماوەری بکاربینیت و ھەر لڤینەکا پێشکەفتنخاز ب رێکا وان رابوەستینیت؟.
ھەڤدژیا مەزنتر ئەوە دەما ژ ئالیەکی جەماوەر ژ نڤیسکاری دخازیت یێ شۆرەشگێر بیت، ژ ئالیەکێ دن ڤە ھەمان جەماوەر بچیتە سەر سندۆقێن دەنگدانێ و دەنگی ددەتە ئاغا و دەرەبەگان و تەخان رەوشەنبیر و و ئەکادیمیان ب رامانا حەرفی (چیس) دکەت.
کێشەییا پرانیا چالاکڤانێن نەرازی ژی نە یا بێ بەھرە ژ ھەڤدژییان، چ کەتواران ل بەر چاڤ وەرناگرن چ ئەرکێن ئەخلاقی ب ستۆیێ خوە ڤەناگرن، بتنێ کارێ وان سووچبارکرن و پارڤەکرنا خەلکێ دی یە ل سەر پارت و ئایدلۆژیایان و راکرنا درۆشمێن رۆمانسی یە یێن کۆ ئەو ب خوە پێگریێ پێناکەن. ئەگەر سووچبارکرنا دەستھەلاداران بۆ خەلکی ئاژاوەگێری و ھەڤکارییا دەستێن دەرەکی بیت، سووچبارکرنا چالاکڤانێن نەرازی دیڤەلانکی و دەھول قوتانە بۆ دەستھەلاتێ. ل ڤێرە ئەز نابێژم د ڤێت نڤیسکار ئاوازێ ژ بۆ ئێک ژ ڤان لایەنان بخوینیت، بەلکو فەرە دیتنا خوە ھەبیت، لێ کا ئەو مایسترۆیێ د فەلسەفییا ئاوازێ بگەھیت؟!
ئەز خوە ب وێ چەندێ نائینمەدەر د ڤێ نڤێسینێ دا چارەسەریەکێ بینم، یان ژی شیابم دەرمانەکی بو ڤان ھەڤدژی و قەیرانێن تێنەگەھشتنێ دناڤبەرا ڤان تەخان دا ببینم. بتنێ من ب چاڤەکێ دی ئەڤ ژیوارە ڤەگێرا، دکتور عەلی ئەلوەردی دبێژیت: “فەرە نڤیسکار ل دەسپێکێ ل دەردی بگەریت، پشتی وێ دیتنا دەرمانی دێ بساناھیتر بیت”. ھەمی بزاڤێن من ئەون نەبمە ئەو کەسێ سەدان دەرمانان پێشنیار بکەت و ھێش نەزانیت دەرد چیە؟!
سه‌رچاوه:
ادوارد سعيد- المثقف والسلطة دار الرؤية- ترجمة:محمد عناني بەرپرسیارەتییا رەوشەنبیران عەلی شەریعەتی-وەرگێران: بێوار داخاز موسوعة الفلسفة-الفلسفة اليونانية من طاليس الى سقراط الجزء الأول- الدكتور فيصل عباس مركز الشرق الأوسط الثقافي
