چهند دیتنهك ل دور كێشهیا فلمێ رهشهبا ل بهر روشناییا گوتارێ (ئهقلێ ڤهستیڤال و قهیرانان) یێ كاك سهبری سلێڤانهیی.
لدهستپێكێ فهره بێژم من هێژ فلمێ رهشهبا نهدیتیه، بتنێ من ترێلهرێ وی دیتیه، بهلێ پرانیا وان نڤیسین و كومینتاران خواندینه یێ لسهر فلمی هاتینه گوتن و نڤیسین.
وهكی كاك سهبری، بهری بهلاڤكرنێ ب رۆژهكێ خواستی، ئهم ل بهندا گوتارا وی یا نوی لدور فلمێ رهشهبا بین. پاشی هاتی ل دهستپێكا گوتارا خو گوتی ((هندهک ههڤالێن هێژا گۆتنه من: “تۆ بێدهنگی، دخوازن ههلویستێ ته دهربارێ فلمێ رهشهبا و ریاکسیۆنا کوردێن ئێزدی بزانن.”)) بو من بو مهرهق، كو ئهز رهئیا وی لسهر ڤێ كێشێ بخوینم. راستی من ڤیا دور ژ كارتێكرنا ههستان و ئاراستهكرنا گهف و كرێتی و تومهتا، تشتهكی لدور فلمی بخوینم. ههر وهسا ئهز ل بهندا ههلویستێ رهوشهنبیرهكی بوم، ههمبهر وێ ههمی هێرشا لسهر فلمی و ستافێ وی هاتیهكرن. و كاك سهبری وهك نڤیسهر و ههڤالهك، رهئیا وی بو من گرنگه.
لێ مخابن من چ رهئی و بوچونێن وی نهدیتن ژبلی ڤهجوین و دوبارهكرنا هنده هزر و گوتنان، بێێ كو بێته سهر كوكا بابهتی، وهكی ل داویێ هاتی و ڤیای لسهر فلمی باخڤیت ههر مینا وان بوچونا دوبارهكرن یێن ئهڤه چهند روژه ئهم دخوینین و گوهـ لێ دبین. ئهڤه تشتهكێ چاڤهرێكری نهبو.
ئهوی گازنده ژهندێ كرن، كو بویهر ب چاڤ و ههستان هاتیه خواندن، له و دهلیڤه بو عهقلی نههاتیه دان. ههرچهنده من حهز دكر ل دور پهیوهندیی و كارتێكرنێ دناڤبهرا چاڤ و ههست و هزر و عهقلان دا بابهتی ب ئارینم، لێ ڤێرێ دهلیڤا هندێ نینه. دێ زڤرم بێژم مخابن كاك سهبری ژی مینا گهلهك ههڤالان بو ئێخسیرێ ههستێن خو و نه یێ بێلایهن بو، دهما هاتی ڤیای ڤی بابهتێ ههستیار دهست ڤهدهت. بلا ئهم ههول نهدهین خهلكی د سهردا ببهین و بێژین ((د جیهانا فهلسهفه ده دبێژن تۆ نه ئهوهی یێ تۆ هزر دکی، بهلێ تۆ ئهوی کا تۆ چ دکی!)) د راستییا تشتاندا ئنیهت و هزر و رهفتار د پێكڤه دگرێدای نه. رهفتار، رهنگڤهدان و كارڤهدانا هزر و ئنیهتانه، ئنیهتێن پاك؛ رهفتارێن خراب ئهنجام نادهن، ههروهسا ئنیهتێن خراب؛ رهفتارێن پاك ئهنجام نادهن، و ههكه ئێك ژ ڤان ههردو حالهتا رویدا، دڤێت هینگێ ئهم لێ ب گهریێن كانێ خهلهل ل كویڤه یه.
كاك سهبری دبێژیت: ((ب هزرا من، پێویست بوو سکریپت ببا جهێ دانوستاندنا کهسێن شههرهزا د بوارێن جودا جودا ده، پتر ژ جارهکێ هاتبا خواندن، ژ ههموو رهههندان ڤه هاتبا راڤه و داڤهکرن، ئهڤجار پشتی پهسهندێ دهربازی قووناغا وێنهکرنێ ببا. ئهڤه واتهیا سینۆر وسانسۆرێ نادت، بهلکو ریزگرتنه ل ئهقلێ دامهزرینهر و کار و کهدا کۆلهکتیڤ. بۆ نموونه: دهما بیانی فلمهکێ یان درامایهکێ چێدکن، پرسیارا خوه ب لژنێن تایبهت د ههموو بوار و بیاڤان ده دکن دا پێداچوونهکێ بۆ بوویهر و رهفتارێن دیرۆکی بکن و ههگهر ئهو رازی نهبن، تێکست دهربازی قووناغا دی نابت چونکو ههر بوویهر و رهفتارهک د سیاقێ دیرۆکی ده دهێته خواندن و ههلسهنگاندن. بچویکترین کار بهری کو بهێته ئهنجامدان، د چهندین فیلتهران ره دهرباز دبت وهک “فیلتهرێ زمانی”، بهلێ ل نک مه چو فیلتهر نینن، لهورا پرسگرێک پهیدا دبن.)) ب راستی ئهڤه بو من جهێ بسیار و سهرسورمانێ یه، و دیسا ئهڤه ههولدانهكه؛ بو بهرزهكرنا دهوسێ و پشتگرتنا لایهنهكی لسهر حسابا یێدی تر. من چ جاران گوهـ لێ نهبویه كو لسهر بابهتێ دهربرینا رهئی و بوچونان لجنه بهێنه پێكئینان، ههروهسا دهمێ بیانی فلمهكی چێدكهن، ب وی رهنگی ناكهن ئهوا كاك صبری گوتی. ئهز ژی دزانم روماننڤیسهكێ وهكی گونتهر گراسێ ئهلمانی، ههلهچنێ خو یێ تایبهت بو راستڤهكرنا زمانی و خهلهتیێت رێزمانی ههیه، ههروهسا گهلهك فلمێن دیروكی، ژبو پشتراسكرنا هنده بویهر و رودان و مێژوویان پێداچون تێدا دهێته كرن. لێ ئهڤێ چهندێ نه ژ دویر و نه ژ نێزیك پهیوهندی ب هزر و بوچونێن نڤیسهر و دهرهێنهران ڤه نینه. چ داهێنهر قایل نابن دهست تێوهردان د هزرێن واندا بهێته كرن.
دهولهت سهرێ خودێ، مللهتێ مه یێ فره دین و مهزههب ونهتهوه و حزب. دڤێت شولێ مه ببیته ئهڤه، ههتا ئێڤارێ لبهر دهرێ مزگهفت و دێر و لالش و پهرستگهها بین، ههتا دهستویریێ ددهن كا دێ چهوا هزر كهین. نهخێر ئهڤ چهنده نائێته قهبویلكرن، دڤێت تهخا زانا و رهوشهنبیر و خودان هزرا ب توندی بهرامبهر ههر ههولهكا ژڤی رهنگی راوهستن. ئهو یێ كارێ خو دكهن و كهسێ ڕێ ل وان نهگرتیه و ئهم نه لگهل هندێ نه رێ لێ بێته گرتن. و مه رێز بو ههمی پیروزیێن وان ههیه. بهلێ بلا ئهو ژی ڕێ ل خهلكی نهگرن، ههر ئێك بلا ئازادانه دهربڕینێ ژ رهئیا خو بكهت. ههكه ئهڤه نه هێته كرن، هینگێ ژنوی پروسێسا پێكڤهژیان و ئێكدو قهبولكرنێ دێ كهفته د مهترسیێدا، نهك بهروڤاژی.
یا من دڤێت بێژم ههكه ئهم وێ بكهین، یا كاك سهبری و گهلهك برادهرێن دی بو چوین، كو لیجنه و دهسته و بسپور و فلتهر مهجلس بهێنه پێكئینان، دڤێت ئهم ل هیڤیا مزگهفت و دێر و لالشا بین ههتا صهكێن باوهری و رهوابونێ ب دهنه بهرهمێن مه یێن هونهری و ئهدهبی!.
ئهم ڤێ چهندێ بێی ئێك و دو، ژ ڕهـ و ریشال رهت دكهین، داهێنهرێ راستهقینه باش دزانت، دێ چهوا وی ژینگههێ ئهو تێدا خوینیت و دهربرینێ ژێ كهت، ب شێوهیهكێ بابهتانه و زانستی، ههكه ئهو كار ب دلێ ههر لایهنهكێ ژ ڤان لایهنا نهبو، هینگێ دشێـت ب رهنگهكێ شارستانی و زانستی رهخنێ بكهت بێی ناڤ زراندن و گونههباركرن و گهفلێكرن.
وهكی ههر جار كاك سهبری، گهلهك پهیڤا عهقل و هزر و فهلسهفه ب كارئینا.. لێ مخابن، وی رێز ل وان نهگرت یێن دناڤ جڤاكێدا دبنه نوینهرێن هزر و عهقلی، بهلكی بهروڤاژی، وی پشتا وی لایهنی گرت یێ رێزێ ل عهقلی نهگریت. من حهز دكر ههما چننه بلا دار د نیڤێ را گرتبا، لێ ژبو رازیكرنا چهند لایهنهكا، وی ئهڤ چهنده ژی نهكر. وئهڤه دگهل یهیاما رهوشهنبیری یا عهقلی نا گونجیت، ئهڤهژی رهنگهڤادانا كارتێكرنا ههستان بو لسهر گوتارا وی و ئهو توشی دوالیزمهكا دژوار كر.
مه چ رێكێن دی نینن؛ ل ههمبهر دو ههلبژارتنا، یان ئول، یان عهقل و هزر؛ ب ههمی نوینهرێن خوڤه یێن كو پارچهكا گرنگ ژ وان هونهره، بێگومان دڤێت ئهم هزر و عهقلی ب ههلبژێرین، نهكو هیجهتا ژ پێش لایهنێ دی ڤه بگرین ههتا وێ رادێ كو داخوازكهین، ژنوی، ئهو رابن كارێن مه یێن هزری و عهقلی ب ههلسهنگینن.
دیسا دبێژیت: ((مه ماف ههیه ئهم خهونان ب ههبوونا سینهما و گهلهک تشتێن دی ڤه ببینن، بهلێ ئهم باسێ دۆرهێلی دکن و دیاره د دۆرهێلی ده خهون و راستیێ تێکهل بوونه. فامکرنا مه بۆ سینهمایێ وهک فامکرنا مه بۆ رۆمانێ یه، هندهک کهس هزردکن رۆمان ئانکو پهرتووک، لهورا هزر دکن کو سینهما ژی ئانکو فلم و بهس! ههرێما کوردستانێ ب تنێ سێ چار پارێزگههه و ههتا نها نهشیایه واتهیهکێ بدت ئێکگرتنێ، ما قهی ژ1991 و ههتا نها مه چالاکییهکا سهرتاسهری ههبوویه کو مه کوردستانییان (کوردێن موسلمان، کوردێن ئێزدی، کوردێن خریستیانی و…هتد) بگههینت ههڤدوو؟! نهخوه چاوان دێ مه و بیانییان گههینت ههڤدوو؟ وهختێ کو ئهساس نهبت، نهخوه غایهت ژ بلدنکرنا دیواران چییه؟))
جارهكا دی ئهڤ دهربرینه جهێ پسیارێ یه، دخوازیت ئهم لبهندا كاودان و سهروبهرێ دورهێلی بین و پاشی بهحسێ سینهمایێ و تشتێن دیتر بكهین. و ل ڤێرێ ئهرك و گوتارا روناكبیر و هزرمهندا دهێته بهروڤاژیكرن. ته گوت بابهت نه فلمه، بهلێ مهزنتره ژ هندێ، ئهز نزانم ژ فلمهكی كو كارهساتهكێ ههمبێز كهت، مهزنتر چییه؟. دیسا تو ب عهقل و ههستا سیاسی ل بویهران دنێری، و ل نك ته، بویهرێن دناڤبهرا حزبێن كوردستانیدا، ژ فلمهكێ سینهمایی گرنگترن، ئهڤهژی ئاریشهیهكا دی یا عهقلی یه، رهوشهنبیرێ مه خو تێدا دبینیت.
لجههكێ دی دبێزیت: ((ههلویست نه ب تنێ گرێدایی (ههولدانا) کوژتنا کچهکێ یه یان نه، نهخێر. بهلێ دیاره ههلویست دهربارێ تهفاسیلێن بچووکن د بوارێ سیاسی و ئهسکهری ده ل شنگالێ ب تایبهت ل دهمێ هێرشا تیرۆریستان بۆ وێ دهڤهرا رهسهن د یهکهمین رۆژ ده، لهورا بوویه جهێ رهخنه و گازندێ ههرچهنده کهس ئیماژێ بۆ ناکت)). دیسا جهێ پرسیارێ یه، بوچی دێ كارهكێ هونهری ئێخیه دبن بارێ هنده تهفاسیلێن بچویك دبوارێ سیاسی و عهسكهری و حزبی ڤه، كو ئهڤه نه بابهتێ فلمی بو د ئهسلدا، تو باش دزانی نه چ فلم ب تنێ و ههروهسا نه چ رومان ژی بتنێ، نهشێن ههمی تهفاسیلێن بچویك یێن قوناغهكێ بخوڤه بگرن. و ئهڤه نه كارێ وانه، هونهر روناهیێ بهرددهته سهر كوژیهكی یان تهفسیلهكا بچویك ژ رودانهكا مهزن و كار لسهر دكهت ب رێكا دهستڤهدان و چارهسهریا درامی. پشتی هینگێ؛ و لگهل رهخنهیێن مه ههمیا بو ئهو تشتێ رویدای ل یهكهمین رۆژا هێرشێ لسهر شنگالێ، ئهرێ ما كێشا مه لگهل داعش بتنێ ئهو رۆژه یان ب تنێ ئهو دهڤهره؟
كاك صبری دبێژیت: ((رهوشا سیاسی کامباخه و ههر لایهنهک سیاسی خوه راست دبینت و راستیێ مۆنۆپۆل دکت، رهوشا ئابۆری رهسوا یه و ژێرخانه (بنیة تحتیة) و سهرخانه (بنیة فوقیة) ئێکجار بێسهروبهرن، سیاسهت و ئابۆر وهکو دوو ستوینێن سهرهکه یێن جڤاکی لاواز و ههژی زێمارن، ئهڤه ژبلی کهرتێ تهندورستی، گشتوکالی، بازرگانی، کولتووری، رهوشهنبیری، فهرههنگی، ئهسکهری و…هتد،)) پاشی پێڤهدچیت و دبێژیت: ((هینگێ چارهسهری نابیته سینهما، رۆمان یان ههلبهست، بهلکو ئهو ژی – ههگهر ههبن – دێ باجێ دن. ئهو د قووناغا دوویێ ده دهێن، بهلێ سهرهرایی ههموو تهنگاڤی، دهردهسهری و قهیرانان، ئهم ب کبریائێن بلند خوه دهینن رێزا مللهتێن کو ب سهدان سالان دهولهت و پیشهسازی ههنه و قهبێ وان دخوازن! ئهڤه واتهیا ئانارسیزمێ (نرجسیة) دگههینت و رهفتارهکێ خهتهره. مللهتێ کو پرسگرێک ههبن و خوه ب تهرفیهێ ڤه مژوول بکت بلا تهحهمولا ئاکام و بهرپرسیارییێ ژی بکت.)) و ل ئهنجامێ دبێژیت: ((سینهما، رۆمان، رهوشهنبیری و …هتد، ب خورتی ژ دایک نابن، بهلکو پێدڤییه کاودانێن زاتی و بابهتی خوهش و هاریکار بن ههتا کو ژ دایک ببن.))
ئانكو ل نك كاك صبری، سینهما و رومان و ههلبهست، تهرفیه و مژویلینه، وئهڤه بریارهكا بالكێشه، براستی ئهڤه مژارهكا درێژه و پێتڤی ب گهلهك دان و ستاندنێ یه، لێ من دڤێت بێژمه كاك صبری من نهڤێت باوهر بكهم، كو تو وهسا شاش د ئهرك و رولێ هونهری و ئهدهبی دگههی، بتنێ من دڤێت وهك بیرهاتن بێژم، لبن ستهم و زۆرا نازیسم و فاشیسم و ستالینیسمێ ڤه و دناڤ جهرگێ ئهوروپایهكا وێران و بێ ژێرخانهدا، هونهر و ئهدهب و سینهما و شانو، د بهردهوام بون و داهێنان یا بهردهوام بو. ما قهبخوازتن، نرجسییهت و باوهری بخوبون، كهنگی ئاریشهنه؟ ئهڤه شهرت و مهرجێن كار و پروژێن داهێنانێ نه. پاشی ئهز نزانم ته ئهڤ لوجیكه ژ كویڤه ئینا؟ كهنگی ژ سینهما و رومان و ههلبهستێ دهێته خواستن ببنه چارهسهر؟ ئهڤه نه ئهركێ هونهری و ئهدهبی یه، بهلكی؛ ئهركێ وان، بیاڤ خوشكرنه بو گوهورینا، رێكخوشكهرن و نیشاندهرن بو چارهسهریا.
ل جههكی دبێزیت: ((ئهز دگهل ههولدانا ئاڤاکرنێ مه وهکو پرۆسێس، کو پشتی ب دوماهیک هاتنا قهیرانان و چارهسهرکرنا پرس و پرسگرێکان، کار ل سهر زهمینه و ژێرخانێ بهێته کرن دا کو سهرخانهیهک تهندورست ئاڤا ببت و هینگێ تاکهکهسێ کورد دهرا خوه ببینت و دهست ب کارێ داهینانێ د ههموو بوار و بیاڤان ده بکت.)) پرسیار: كی كار لسهر زهمینه و ژێرخانێ دكهت و كی ههولدانا ئاڤاكرنێ دكهت ب هزرا ته؟ كی ژێرخانا هزری ئاڤا دكهت؟، ل ڤێرێ ژی تو كهتیه د شاشیهكا هزری ئان هزركرنێدا. دیسا تو یێ دبێژی دهم نه دهمێ سینهما و داهێنانێ یه.
ل داویێ، كاك سهبری دهێت و بهحسا وێ پێشكهفتنێ دكهت ئهوا د بوارێ ئهخلاق و كولتوری دا رویدای، نهمازه ل نك وان مالباتێن ب میهرهداری پێشوازییا كچێن خو كری، ئهز ژی یێ ههڤدهنگم لگهل وی و ڤی رهوشتی بلند دنرخینم. لێ تشتێ ئهز تێ نهگههشتیم، بوچی دهرهێنهرێ فیلمی ((وهک زهحییهتهک بۆ کولتوور و ئهقلییهتا تاکسالاری و نهبوونا سیستهمی د ههموو بوار و بیاڤان ده.)) ل قهلهم دایه. ئهز وهسا نابینم، كاك حسێن و ئهو ههڤالێن د فلمی دا كاركرین مروڤێن وهسا ساده نینن هه تا ببنه قوربانی. وان كارهك ب هوشمهندی و شارهزایی كرینه. دیسا ئهز لگهل گوتنا ته نینم دهمێ تو دبێژی ((مخابن ژبلی پهسندانا دهرهێنهری فلمی ژ ئالێ هندهک کهسێن سیمپاتیک ڤه، یان ههولدانا کرێتکرنا وی ژ ئالێ هندهک کهسێن دلشهوتی ڤه، من چو دی نهدیت)) ئهو كهسێن پهسنا دههێنهری كری ههمی نه دسمپاتیكن، گهلهك ژ وان، لگهل وی كاركرینه و ئاگههداری كار و شیانێن وینه، دیسا گهلهكێن دی، ئاگههداری وهرارا سهربورا وی نه، ههر ژ دهستپێكا كاركرنا وی دڤی بواری دا و ههتا نهو، ب ههمی قوناغێن وێ یێن لاواز و ب هێزڤه.
كچ، دناڤبهرا حهرام و حهلالكرنێ دا:
پرسگرێكا ههره مهزن د فلمی دا ئهو دوسێ چركهیهك بون یێن بهحسا حهرامكرنا كچێ تێدا هاتیه كرن. ههمیا جهخت لسهر هندێ كر كو میری و جڤاتا روحانی ئهو كچ یێن حهلالكرین… بهلێ كهسێ پرسیار نهكهر: بریارا حهلالكرنێ بوچی هاته دان؛ ژلایێ میری و چڤاتێ ڤه؟ ما نه ژبهر هندێ بو، چونكه ئهڤ كچه بهری هینگێ د حهرامكری بون؟ ههكه وهسا نهبا پێدڤی ب چ بریارێن حهلالكرنێ نهبون. فهره ل ڤێرێ بێژین، ئهڤه بریارهكا حهكیمانه بو ژ لایێ جڤاتا روحانی ڤه و بو ئهگهرێ هندێ كو كارهساتهكا جڤاكی یا مهزن بو مه ههمیا پهیدا نهبیت. فلمێ رهشهبا رهنگڤهدان و پهسهند و چهسپاندنا ڤێ بریارێ یه.. ژ قوناغا حهرامكرنێ بهرهڤ حهلالكرنێ، ئهڤهژی رهنگڤهدانا ژیری و شارهزاییا وان كهسان بو یێن سیناریویا فلمی بهرههڤكرین و ئهڤ چهنده كریه ئهلهمنتێ صیراعێ د فلمیدا.
گهلهك كهسا داخوازا هندێ كر كو بهحسێ حهرامكرنێ و كوشتنێ بێته لادان د فلمیدا چونكه د ریالیستێدا ئهڤ چهنده روینهدایه، ئهز نزانم ئهڤ كهسه بهحسا كیژ ریالیستێ دكهن؟، ئان ژی ل نك وان ریالیست چیه؟! لێ ئهگهر ئهڤ دوسێ چركه ژفلمی هاتبانه بڕین یان ژی بێنه بڕین، هینگێ ئهو نابیته فیلم. شهرهنیخ و ههڤركییا هونهری و دینی گهلهك یا كهڤنه، لێ تشتێ سهیر ل ڤێرێ، هونهر د خزمهتا بریارهكا دینی دا بو، دیسا ههر خهلك یێ نهرازی بو..
ل داویێ من دڤێت بێزم، ئهگهر سینهمایێ ئهو ههمی غهدر و بێههتكی و كرێتكرنا ددهرحهقێ ژن و زارویێن جوهیادا هاتیهكرن، ب رێكا دیتن و چارهسهریێن درامی نه ڤهگوهازتبا، هینگێ كهسێ نهدزانی هولوكوست چییه؟ و كهسێ ژی هوڤاتییا نازییا دروست نهدزانی. ههتا نهو ئهو ههمی فلم سالانه دهێنه نیشادان و چ جاران جوهییا نهرازیبونا خو ههمبهر هندێ دهرنهبریه، بهلكی بهروڤاوی، فشارێ دكهن دا ئهڤ فلمه ههمی سالا بهێنه نیشادان، دا ئهڤ كارهساته نههێته ژبیركرن.
جارهكا دی دێ دوبارهكهم، كو داهێنهر، دهستویری و دانپێدانێ ژ مزگهفت و لالش و دێرا، وهرناگرن، ژبهر ئهگهرهكێ گهلهك ساده، ئهوژی، ئهو وی ئاسویێ پان و بهرین و بێ سنور یێ هزركرنێ نا دهنه ب مهودایهكێ بهرتهنگێ هزركرنێ یێ بازنهیی و سنوردای.
15.09.2016