مەسەلەی ئازادی مرۆڤ و پرسياری ئەوەی ئایا مرۆڤ خاوەن ئيرادەیەکی ئازاد و بە ئيرادەی خۆی رەفتار دەکات و بڕیار دەدات،یا مەحکومە بە چەندين پاڵنەری دەرەکی کە لە دەرەوەی خود و بێ ئيرادەی مرۆڤ،مرۆڤ ئاراستە دەکەن؟یاخود مرۆڤ لە چيدا ئازادە و لە چيدا ئازاد نیە و ناچاری(الحتمية)١ بەسەريدا زاڵە؟ ئەم بابەت و پرسيارانە،بە درێژایی مێژووی فەلسەفە و زانستی دەرونناسی چەندان فەيلەسوف و دەرونناسی بە خۆیەوە سەرقاڵکردوە.
ئێمە لێرەدا هەوڵ دەدەين ئەم پرسە لە تێروانينی فەيلەسوفی هۆڵەندی (سپێنوزا)ەوە بە کورتی شيبکەینەوە،سپێنوزا(1632-1677) لە نووسينەکانيدا بە تايبەت لە هەردوو کتێبی(نامەیەک لە بارەی لاهوت و سياسەت)و(ئەخلاق)،بە شێوەیەکی قووڵ و ورد باس لەم مەسەلەیە دەکات،بێ گومان فەلسەفەی سپێنوزا فەلسەفەیەکی زۆر فراوان و ئالۆزە،ئێمە لێرەدا تەنها باس لە بەشێکی بچوکی ئەم فەلسەفەیە دەکەين.
باروخ سپينوزا لە کتێبی (ئەخلاق)دا ئاماژە بەوە دەکات تەنها شتێک ئازادە،کە هيچ هۆکار و پاڵنەرێک لە درەوەی خۆی ئاراستەی نەکات و کاری لێ نەکات،خۆی هۆکاری بوونی خۆی بێت،و خۆی هۆکاری رەفتارەکانی بێت، ڕەفتار و جوڵەکانی بە پێی ئەو یاسایە بێت کە لە خودی خۆیەتی و لە سروشتی خۆیەوە هاتووە،هەر وەها شتێکيش ئازاد نييە و ناچارە ئەگەر هۆکارێکی دەرەکی یاخود شتێکی دەرەکی ببێتە هۆی بوون و دياريکردنی رەفتارەکانی ٢ .
هەر بۆیە سپێنوزا دەڵێت ((تەنها خودا ئازادە))٣. چونکە ئەم سيفەتانە تەنها لە سروشت (خودا)٤هەیە.کەواتە ئەمە مرۆڤ ناگرێتەوە چونکە مرۆڤ خۆی هۆکاری بوونی خۆی نييە و هەر وەها رەفتار و فکريشی زۆر تا کەم لە دەرەوەی ئيرادەی خۆیەوە دياری دەکرێت. هەر وەها سپينوزا ئاماژە بەوە دەکات کە هيچ شتێک لە دەرەوەی سروشت نییە و هەموو شتێک بە پێی یاسای سروشت دەجوڵێت کە یاسایەکی ناچاری(حتمي)یە،لێرەوە سپێنوزا ئازادی ئيرادە بە وەهم دەزانێ، چونکە پێی وایە مرۆڤ بەشێکە لە گشت(سروشت)،وهۆکاری بوونی مروڤ،خودی مرۆڤ نییە بەڵکو سروشتە(خودا)٥.
وەک ئاماژەمان پێدا هەر شتێک خۆی هۆکاری بوونی خۆی نەبێت یا بە پێی یاسای ناوەکی خۆی نەجوڵیت ئازاد نیە.لێرەدا رون و ئاشکرایە کە سپێنوزا بە هيچ شێوەیەک باوەڕی بە ئازادی مرۆڤ نیە،و تەواو باوەری بەوە هەیە کە مرۆڤ بە هۆی یاسایەکی حەتمی لە دەرەوەی ئيرادەی خۆی ئاڕاستە دەکرێت.نمونەیەک دێنێتەوە و دەڵێت؛ بەرد ناجوڵێت مەگەر بە هۆکارێکی دەرەکی نەبێت،بەڵام با وێنای ئەوە بکەين کە ئەو بەردە لە کاتی جوڵاندا وا دەزانێ کە بە ئێرادە و هەوڵی خۆی دەجوڵێت،چونکە تەنها ئاگای لە جوڵەکەی خۆیەتی و بێ ئاگایە لەو هۆکارە دەرەکيانەی کە دەيجوڵێننەوە،بەمەش خۆی بە ئازاد بزانێ٦.لای سپێنوزا باوەربوون بە ئيرادەی ئازادی مرۆڤ وەک ئەو نموونەیە وایە.سپێنوزا وەک هەندێ فەيلەسوفی دی،سەربەخۆيی نەداوە بە مرۆڤ لە بەرامبەر سروشت،واتە جيایی نەکردوەتەوە لە سروشت،بەڵکو مرۆڤی وەک دیاردە و گيانلەبەرەکانی دی بە بەشێک لە سروشت داناوە،پێی وابووە وەک چۆن هەموو شتێکی ئەم گەردونە ملکەچی یاسای حەتمی گەردونە(سروشت،خوا)،ئاوهاش مرۆڤ ملکەچی ئەو یاسایەیە.
بەڵام هەر سپێنوزا لە کتێبی (نامەیەک لە بارەی لاهوت و سياسەت)باس لەوە دەکات کە پێويستە دەسەڵاتی سياسی هەموو هەوڵێک بدات،ئازادی بۆ هاوڵاتیان فەراهەم بکات،ئەو دەڵێت یەکێ لەو هۆکارانەی دەوڵەت بەهێز دەکات ئازادی هاوڵاتیانە،دابينکردنی ئازادی بيروڕا و ئازادی دەربڕين و ئازادی ئاينی لای سپێنوزا یەکێکە لە ئامانج و مەبەستە سەرەکيەکانی دەوڵەت،و بە مافێکی ڕەوا و گرنگی هاوڵاتیانی دادەنێت، بە پێچەوانەوە ئەگەر دەوڵەت یا دەسەڵاتی سياسی ئازادی ڕادەربڕين و ئازادی بيرکردنەوە لە هاوڵاتیانی بسەنێتەوە ئەوا خودی دەوڵەتيش لاواز دەبێت و زیانی بەر دەکەوێت، سپينوزا پێی وایە دەوڵەت دەبێت ئاسايش دابين بکات بۆ هاووڵاتیانی تا بە ئازادانە بژێن و کار بکەن تا ئەو ڕادەیەیی زیان بە دەوڵەت و بەرژەوەندی گشتی نەگەیەنن سپينوزا دەڵێت ئامانجی سەرەکی و ڕاستەقينەی دەوڵەت بريتييە لە ئازادی٧ .ئەوەی مایەيی سەرنجە ئەو دوو بۆچوونەی ئەم فەيلەسوفەیە لە بارەی ئازادیەوە،لە لایەک بە هەموو شێوەیەک باوەڕ بوون بەوەی مرۆڤ خاوەن ئيرادەیەکی ئازادە رەد دەکاتەوە،کەچی لە لایەکی دی بە هەموو توانای بەرگری لە ئازادی مرۆڤ دەکات و تەواو باوەڕی پێیەتی.ئایا ئەمە پارادۆکسە لە فەلسەفەی سپێنوزا؟بێ گومان نەخێر،دەتوانين وا تەفسيری ئەم بيرۆکەیە بکەين کە سپێنوزا پێی وایە مرۆڤ بە ئيرادەی خۆی نەهاتوەتە بوون،هەر وەها ئيرادەی خۆی تێدا نیە کە خاوەن چ فکرێکە،یا چ ئاينێک پەيرەو دەکات چونکە ئەمانە بێ ئيرادەی خۆی یا بە هۆی سروشتەوە وەريگرتوە،یا بە هۆی کۆمەڵگا و ئەو ژينگەیەیي تيايدا دەژێت و پەروەردە بووە وەريگرتوە وبە ئيرادەی خۆی هەڵينەبژاردوە،و لەبنەرەتيشدا خۆی دروستی نەکردون،چونکە وەک وتمان سپێنوزا تەنها شتێک بە ئازاد دەزانێ کە بوون و رەفتار و بيرکردنەوەی بە هۆی خودی خۆیەوە بێت لە خودی خۆیەوە هات بێت، نەک لە دەرەوەی خۆی.
بەڵام لە هەمان کاتدا مرۆڤ دەبێت ئازاد بێت لە تەعبير کردن لە فکر و بۆچوونی خۆی،دەبێت بە ئازادانە ژیان بباتە سەر،بە مانایەکی تر،مرۆڤ بێ ئيرادەی خۆی هاتوەتە ژیان،بەڵام دەبێت بە ئازادانە بژی،هەڵگری بيروباوەرێکە کە خۆی دروستی نەکردوە و لە دەرەوەی خۆیەوە وەريگرتوە، لەم لایەنەوە ئازاد نیە،بەڵام دەبێت ئازاد بێت لەوەی تەعبير لە بيروباوەڕی خۆی بکات لە کۆمەڵگادا،دەسەڵاتی سياسيش دەبێت ئەم مافەی بپارێزێت.بێ گومان ئەم تەفسيرە هەندێ ئيزافاتی تیایە،چونکە سپێنوزا کاتێک دەڵێت مرۆڤ ئازاد نیە،زیاتر مەبەستی لەوەیە کە مرۆڤ هۆکارێکی دەرەوەی خۆی دەيجوڵێنێت کە ئەويش یاسای سروشتە،بەڵام لێرەدا لە پاڵ هۆکاری سروشت ئاماژە بە هەندێ هۆکاری ديکە دراوە کە وا لە مرۆڤ دەکەن نەتوانێ ئيرادەیەکی ئازادی هەبێت،وەک هۆکاری کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئايديولۆژی..چونکە ئەمانەش مرۆڤ ئاراستە دەکەن،لە رێگای پەروەردە و حيزب و ميدياوە…
ئەم بۆچوونەی سپێنوزا لە بارەی ئازادیەوە،دوو دەرئەنجامی هەیە،یەکێکيان کێشە دروست دەکات لە ڕوی یاسایی و کۆمەڵایەتیەوە،ئایا ئەگەر مرۆڤ ئازاد نەبێت لە رەفتار کردن و بيرکردنەوە چۆن بتوانرێت سزا بدرێت لە کاتی ئەنجامدانی تاوانێک؟ئەمەیان لێرەدا دەرەفەت نیە رونبکرێتەوە و پێويستی بە نووسينێکی درێژتر و دەرەفەتێکی دی هەیە(بێ گومان سپێنوزا وەڵامی خۆی بۆ ئەم پرسيارە هەیە).بەڵام دەرئەنجامەکەی دی ئەوەیە،کە بە هۆی ئەم بۆچوونەی( سپێنوزا)ەوە دەتوانرێت گەشە بە کولتور و چەمکی لێبوردەیی و یەکترقبوڵکردن بدرێت،بەوەی ئەگەر تاکەکان و گروپە کۆمەڵایەتیەکان باوەڕ بەوە بێنن یا لەوە تێبگەن کە مرۆڤ ئازاد نیە لە هەڵبژاردنی فکر ورەفتاری خۆی،ئەوە دەکرێت بەرامبەر یەکتر زیاتر لێبوردە بين و زیاتر بۆچوونی جیاواز قبوڵبکەين و تەنها بەرنامە و فکری خۆمان بە راست نەزانين و هی ئەوانی دی بە هەڵە،بانگەشەی هەقيقەتی رەها نەکەين و بەرامبەرەکانمان ناچار نەکەين باوەڕ بە ئێمە بێنن،چونکە ئێمە و ئەوانيش دروستکەری ئەو ئايدیایانە نين کە بانگەشەی بۆ دەکەين، ئەگەر ئێمە لە شوێن و ژينگەی نەیارەکانمان بووباين،ئەوان لە ژينگەی ئێمە بووبان،فکر و رەفتارمان جياواز دەبوو،ئەو کات نەیارەکانمان وەک ئيمە دەبوون و ئێمەش وەک ئەوان،ئەم تێگەيشتنە کاريگەری دەبێت لەسەر ئەوەی زیاتر نەرم و لێبوردە بين زیاتر باوەڕمان بە رێژەیی بوون هەبیت،و دور بکەوينەوە لە ڕەهایی و دۆگمایی، لە پەیوەندیەکانماندا لەگەڵ خۆمان و ئەوانی دي،هەر وەها بەرامبەر ئەوانەی جياوازن لە ئێمە، یا رکابەر و نەيارمانن.
پەراوێزەکان:
بەکار هاتووە.Determinism ١-ووشەی ناچاری (الحتمية) بەرامبەر ووشەی
بە کورتی مانای ئەوەیە کە هەموو شتێکی ئەم گەردونە بە پێی ياسا و سيستەمێکی دياريکراو و نەگۆر بەرێوەدەچێت و رێکخراوە، ئەويش یاسای سروشتە،نەک بە سوتفە و رێکەوت،واتە هەموو شتێک هۆکاری خۆی هەیە.مرۆڤيش بەشێکە لە سروشت،وەکو بەش و دياردەکانی تری سروشت لە ژێر سایەیی ئەو یاسا سروشتیەیە، ئيرادەی مرۆڤ ناتوانێت بچێتە دەرەوەی ئەو یاسایە،بە مانایەکی تر مرۆڤ ناتوانێ ئازاد و سەربەخۆ بێت لە کاريگەریەکانی ئەو یاسایە.لە لایەکی ترەوە رەفتار و فکری مرۆڤ زۆر تا کەم لە رێگای ئەو ژينگەیەوە دياری دەکرێت و ئاڕاستە دەکرێت کە خۆی دروستی نەکردوە (مەبەستمان لە کاريگەری کۆمەڵایەتی،ئاينی،سايکۆلۆژی..).مەبەستمان لە بەکارهیاننی چەمکی ناچاری(الحتمية) لەوەیە کە باسمان کرد.بۆ زانياری زیاتر بڕوانە: د.فٶاد زکريا،اسبينوزا،دار التنوير،بيروت،١٩٨١،ص٨٦-٨٩
بەڵام دەبێت ئەوەش بزانين چەمکی ناچاری(الحتمية) جياوازە لەگەڵ چەمکی (الجبرية)،لێرەدا تەنها باس لە ناچاری (الحتمية)دەکەين.بۆ زانياری زیاتر لەم بارەیەوە بڕوانە: د.زيد عباس کريم،اسبينوزا الفلسفة الاخلاقية،دار التنوير،بيروت،ط٢،٢٠١٢، ص٥٠-٥١
٢-باروخ سبينوزا،علم الاخلاق،ترجمة جلال الدين سعيد،المنظمة العربية للترجمة،بيروت،٢٠٠٩،ص٣٢
٣-د.زيد عباس کريم،اسبينوزا الفلسفة الاخلاقية،المصدر السابق ص٢١٣
٤-سپينوزا ووشەی خودا و سروشتی بە یەک مانا بەکارهیناوە،دوو جار دەستەواژەی (خودا یا سروشت)ی بەکارهیناوە پاشان بە تەنيا دەستەواژەی (خودا)ی بەکارهیناوە.کاتێک سپينوزا باس لە خودا دەکات لە بنەرەتدا باسی سروشت دەکات،بە مانای یاسا نا کۆتا و جێگيرەکانی سروشت یا گەردون نەک بەو مانا باوەیی خودا کە لە ئاين و سەدەکانی ناوەڕاستدا هەبووە،ئەمەش شۆرشیک بوو لە بواری فەلسەفە و لاهوت.
و(Substanz)لە لایەکی ديکەوە هاومانایی و نزيکایەتیەکی تەواو هەیە لە نیوان چەمکی جەوهەر
(خودا) لای سپينوزا،چونکە هەموو ئەو سيفاتەی کە سپينوزا دەيداتە پاڵ چەمکی جەوهەر،لە پاشاندا هەمان سيفات دەداتە پاڵ خودا،دەتوانين بڵێين سپينوزا هەرسێ چەمکی (خودا،سروشت،جەوهەر)بە یەک مانا یا زۆر لە یەکەوە نزيک بەکارهیناوە.هەر چەند سپينوزا جياوازیەکی کردوە لە نێوان سروشتی داهێنەر و سروشتی داهێنراو کە هەندێ توێژەر دەيکەنە جياوازی لە نیوان خودا و سروشت بەڵام ئەمە دەرەفەت نييە لێرەدا باسی بکەين.بۆ زانياری زیاتر بڕوانە: د.اشرف منصور،سبينوزا ونقد العقل الخالص،ر‌ٶية للنشر و التوزيع،القاهرة،٢٠١٣،ص٤١-٥٠
٥-د.فٶاد زکريا،اسبينوزا،المصدر السابق،ص٨٦-٨٧
٦-المصدر نفسە،ص٢٠٢
٧-باروخ اسبينوزا،رسالة في اللاهوت و السياسة،ترجمة د.حسن حنفي،دار التنوير،بيروت،٢٠٠٨،الفصل العشرون،ص٤٣٥-٤٤٤
سەرچاوکان:
١- باروخ سبينوزا،علم الاخلاق،ترجمة جلال الدين سعيد،المنظمة العربية للترجمة،بيروت،٢٠٠٩.
٢- باروخ اسبينوزا،رسالة في اللاهوت و السياسة،ترجمة د.حسن حنفي،دار التنوير،بيروت،٢٠٠٨
٣- د.فٶاد زکريا،اسبينوزا،دار التنوير،بيروت،١٩٨١.
٤-: د.اشرف منصور،سبينوزا ونقد العقل الخالص،ر‌ٶية للنشر و التوزيع،القاهرة،٢٠١٣.
٥-: د.زيد عباس کريم،اسبينوزا الفلسفة الاخلاقية،دار التنوير،بيروت،ط٢،٢٠١٢.
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به‌نوسه‌ر خۆی – مافی بڵاوكردنه‌وه بۆ نوسه‌ر و كولتور مه‌گه‌زین پارێزراوه