نووسینی: نیشتمان ڕۆحانی
هەر لە دێرزەمانەوە تا ئێستا پیاوان لە سەر ئەو باوەڕەدان، كە دەتوانن خۆیان بەسەر ژنان بسەپێنن و ببن بەخاوەن بڕیار بەسەریاندا، ئەوان ناچار بكەن بۆ ئەو كارانەی كە بە حەز و خواستی خۆیان نیە، یان ئەو كارانەی كە ناتوانن جێ بەجێی بكەن، پێویستە بیكەن. زۆرێك لە پیاوان، بەتایبەت ئەوانەی كە لەتوێژی سیاسی جۆراوجۆرن لەو باوەڕەدان، كەبەرتەسك بوونی ڕۆڵی ژنان لە چوارچێوەی ماڵ و فەرمانبردندا، لەگەڵ هاوسەرەكانیاندا، وەكو نەریت و یاسا ” بنچینەیەكی سروشتی ” هەیە. بەمانایەی كە ئەوە سروشتە ئەم جیاوازییەی دروستكردووە، دەبێت تەسلیم بەم ڕاستیە بین. بەم جۆرە پاساو بۆ بێبەشكردنی ژنان لە مافە مەدەنی و سیاسیەكانیان دێننەوە، بەوەی ژنان بە سروشت و هەر لە ئەزەلەوە بۆ چالاكی سیاسی و ئابووری لە دەرەوەی ماڵ شیاو نەبوون و ناتوانن بە باشی ئەو ئەركانە بەڕێوەبەرن.
بیرمەندانی هاوچەرخی ڕۆژئاوا بۆچوونی كەم و نزم تەماشاكردنی ژنان لە پیاوانیان وەلاناوە، هاتوونەتە سەر ئەو بڕوایەی، كە ژنانیش دەبێ وەك پیاوان وەكوو “مرۆڤێكی ئازاد و بەرامبەرە، كە توانای هەڵبژادنی مافی ژیانی خۆیان و هەروەها هەبوونی هەستی دادپەروەری لە ناخیاندا” سەیر بكرێن ، ئەوان ئازادن بەشداربن لەبوارەكانی بەڕێوەبردنی كۆمەڵدا. وڵاتە دێموكراتەكان، بە شێوەی بەردەوام یاسای دژە جیاوازی ڕەگەزی و جێندەریان پەسەند كردووە، تا ئاستی دەست ڕاگەیشتنی بەرابەری و یەكسانی ژنان بەخوێندن، بەكارو بەرپرسیایرێتی سیاسی، كەدەبێت هەموو ئەمانەیان بۆ دابین بكرێ، لەوێڕا، ئەم مافە وەكو بابەتی كۆمەڵایەتی و دیاردەیەكی نوێیە لەم سەردەمەدا، ولە هەموو دونیا سەریهەڵداوە.
دیارە بەلەبەرچاوگرتنی ئەو گۆڕانكاریانەی كە لەكۆمەڵدا ڕویداوە، بەرەبەرە بابەتە كۆمەڵایەتیەكان، گرفتە نوێیەكان پێویستی بەهەڵوێستەكردن هەبووە و گرنگی پێدراوە. هۆكاری سەرەكی ئەم سەرهەڵدان و گرینگی پێدانە، لە ڕۆژئاوادا و بەتایبەتی لە سەدەی نۆزدەهەمدا بووە، شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشە جۆراوجۆرە كۆمەڵایەتیەكان، بەشێوەیەكی ناڕێك و پەرش و بڵاو لەوڵاتانی ڕۆژئاوا سەریان هەڵدا. لەو بارودۆخەدا دامەزراوەكانی كۆمەڵ لەژێر چەتری بیركردنەوە نەریتی و تەقلیدی بەرتەسك و بەپێی باوەڕە نەریتیەكان كۆمەڵیان بەڕێوەدەبرد. دیارە ئەم جۆرە بیركردنەوە نەریتگەراییە، تەقلیدییە، بووە هۆی سەرهەڵدانی كێشە جۆراوجۆرەكان ،بەتایبەت لەسەردەمی شۆڕشی پیشەسازیدا، ئەم كڵێشەی بەڕێوەبردنە نەریتگەراییە لاوازبوون، چیدی لەگەڵ پێداویستەكانی قۆناغی نوێی پیشەسازی نەدەگونجان، ئەمەش بۆشاییەكی گەورەی دروستكرد، كەلەدواجار كۆمەڵ بەبێ هەبوونی پێوەری تایبەتی و ناسراو، بەرەو پشێوی و بەربەڵایی هەنگاوی هەڵدەگرت. بە بۆچوونی هەندێ كەس هەر ئەم بارودۆخە بووە هۆی سەرهەڵدانی زانستی كۆمەڵناسی. لەبەرئەوەی پێویستی دەكرد، زانستێك سەرهەڵبدات، پێناسەیەكی شیاو دەربارەی بارودۆخی نوێی كۆمەڵ بخاتەڕوو و ڕاڤەی بكات، گوزارشت بێت لە پێكهاتە نوێیەكانی كۆمەڵگای نوێ، زانستێك بتوانێت دیاردەكانی كۆمەڵ دیاری بكات، كە لەدواجاردا كۆمەڵگەی بشێو و ئاڵۆز بەشێوەیەكی مەدەنی ڕێكی بخاتەوە. هەرچەند نزیك بە دوو سەدەی خایاند تا ئەو بشێویانە، ئەو گۆڕانكاریانەی سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی بەرە بەرە نەزم و یاسایەكی لە خۆ گرت، تاوەكو ڕێڕەوخواز بوو. ئەو بارودۆخە قەیرانێك بوو كە بابەت و گرفتە كۆمەڵایەتیەكان زیاتر جێگەی بایەخ و سەرنج بوون و بەگرنگیەوە سەیر دەكران، دیارە گۆڕانی پێكهاتەی بونیادی كۆمەڵگا، لەدێرزەمانەوە تاوەكو ئێستا بەشێكی دانەبڕاو بووە لە بوون و پێناسەی كۆمەڵ. لەم سەردەمەشدا بابەت و كێشە كۆمەڵایەتیەكان بەشێكی جیانەبوەوەن لە كۆمەڵگای شارستانی ئەمڕۆ.
یەكێك لەو بابەتانەی كە بۆتە جێگای بایەخ و گرنگی بەردەوامی كۆمەڵگاكان، تاكگەراییە (ئیندیڤیدوالیەت) و هەروەها یەكسان بوونی مرۆڤەكانە لەڕووی ماف و ئەركەكانیان، یەكسانبوونی مرۆڤە لەهەموو ئەو مافە مرۆیانەی، كە شایستەی ژیانی ئەمڕۆ بێت. بەڵام مەخابن تا ئەمڕۆ یەكسانبوونی هەر دوو ڕەگەزی ژن و پیاو لە هەموو بوارەكاندا نەچەسپاوە. بێگومان ئەگەر بڵێن ڕەنگە لەهەندێ كۆمەڵگا دیموكراتەكان ئەم بابەتە گرینگی پێدرابێت، بەڵام بەداخەوە لە زۆربەی كۆمەڵگا نەریتیەكان و تەقلیدیەكان، بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەم یەكسانبوونەی نێوان ژن و پیاو نەچەسپاوە. وڵاتی خۆمان یەكێكە لەو كۆمەڵگایانەیە كە ژنان نەیاتوانیوە بە زۆر لە مافە سەرەتاییەكانی خۆیان بگەن. ئەم باسە پەلكێشمان دەكات بۆ بابەتێكی گرنگ و هەستیار، كەبەداخەوە لە كۆمەڵگای ئێمە هێشتا نەتوانراوە پێناسەیەكی دروستی لێ بكرێ، نەتوانرەوە بەپێی پێویست پیناسە بكرێت. یەكێك لەم چەمكانەی بەتەواوەتی پێناسە نەكراوە بەهۆی تێنەگەیشتن لەم چەمكە مشتومڕ و گفتوگۆی زۆری لەسەر كراوە، ئەویش چەمكی “جێندەر”ە. چەمكی جێندەر كەبەرامبەری بە (ڕەگەز) پێناسەكراوە، بێگومان بەپێی پێناسەیەك كە بۆی كراوە لەئەنسیكلۆپیدیای (ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان) و ڕێكەوتنامەی نێونەتەوەی مانای: (بەرابەری رەگەزی واتە دابینكردنی هەل و پێداویستیەكان، بەیەكسانی لە نێوان ژنان و پیاوان. هەروەها بەرابەری لە بەردەم یاسادا.) بەرابەری ڕەگەزی دەبێتە هۆی گۆڕانی دەسەڵاتی كۆمەڵ و كولتور لە دەست پیاوان و بارودۆخێك دێتە ئاراوە، كە تێدا ئەو نابەرابەریە نەریتیە لە نێوان ژنان و پیاوان هەیە دەچیتە ژێر پرسیارەوە و ژێردەستە بوونی ژنان دەچێتە ژێر ڕەخنەوە. پێشەكی راگەیەندراوی نەتەوە یەكگرتوەكان و هەروەها پێشەكی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ لە سەر بەرابەری و یەكسانی مافی ژنان و پیاوان بەشێوەیەكی ڕاشكاوانە جەخت لەم بابەتە دەكاتەوە. ئەم بەندە هاندەرو پاڵپشتی ڕێزلێنانی جیهانیە بە “مافی مرۆڤ و ئازادیە بنەڕەتی و سەرەتاییەكان بۆ هەموو كەس بەبێ لەبەرچاو گرتنی جیاوازی نەژادی، جنسیەتی، زمانی و ئایینی”. ڕێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان لە ماوەی ئەم ساڵانەدا، بە بەردەوامی بە پەسەندكردنی میتۆدە نێونەتەوەییەكان یەكسانی رەگەزی (جێندەر) پەرەپێداوە. نابەرابەری جێندەری ، بابەتێكە كە لە كۆمەڵگە گەشە كردووەكان و بە كۆمەڵگەی خۆشمانەوە بە تابۆ دادەنرا. بەردەوام جیاوازی كراوە لە نێوان ژنان و پیاوان بەتایبەتی لە كۆمەڵگە ئیسلامیەكان، كە یاساكان لە سەر بنەمای شەریعەتی ئیسلام دادەنرێ و ماف و پلەو پایەی ژنان بە ڕادەی پیاوان نیە ( مافی میرات و بوونی 4 ژن هێنانی پیاوان و …)
چەمكی جێندەر ( gender ) بە جۆری بیركردنەوەی تاك یا ناسنامەی كولتووری تاكێك وەكو ڕەگەزی مێینە یا نێرینە پێناسە دەكات. پیاوبوون یان ژنبوون دەتوانرێت مانای جۆراوجۆر لە خۆی بگرێت، جیاوازی جەندەرش بە بارودۆخێك پێناسەدەكرێت، كە تاكەكان لە بەرامبەر ڕۆڵی یەكسان لە پێداویستیە كۆمەڵایەتیە نایەكسانەكان، كەڵك وەرگرن. جەندەر ناوێكە كۆمەڵێك لە ڕۆڵ و بەرپرسایەتیەكان بۆ كۆمەڵ دیاری دەكات، ئەم ڕۆڵ و بەرپرسایەتیانە دەگۆڕێ و گۆڕانی ئەوانە بۆ بەردەوامی خێزان و كۆمەڵ زۆر پێویستە.
لێرەوە دەچین بەردەم پرسیارە سەرەكیەكە: بەوەی بەرابەری جێندەری “ڕەگەزی” چیە؟. بەرابەری جێندەری لەم كۆنتێكسەدا مانای ئەوەیە، كە ژنان و پیاوان لە ماف و دەستڕاگەیشتن، بیڕوباوەڕ و ڕوانگە و هەلە هاوبەشەكاندا وەك یەك بەشداربن. بەو مانایەی كە ژنان و پیاوان بە شێوەی تایبەتی دەبێت لە دابین بوونی هەل و پێداویستیە سەرەكیەكان جیاوازیان نەبێت. نابێت لەسەر بنەمای ژن بوون یا پیاوبوون بێت. هەروەها بەو واتایەی كە ژنان و پیاوان لە بارودۆخ و پێداویستیەكان بەشێوەی بەرابەر ویەكسان، گەشە بەتواناكانیان بدەن، بەیەكسانی كەڵك لەهەلەكانی ژیان و پێویستیە سەرەكیەكان وەربگرن. مەبەست ئەوەیە (ژن و پیاو) بەشێوەی یەكسان هەلی ئەوەیان هەبێت، كە بتوانن لە بوارەكانی سیاسی، فەرهەنگی، ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵات كەڵك وەربگرن و ئەركەكانیان راپەڕێنن. یەكسانی و بەرابەری بە مەبەستی دەركەوتن و داهێنانە مرۆییەكان و دابین كردنی ئاشتی نیوانیان زۆر گرنگە. بەگشتی بەرابەری و یەكسانی ڕەگەزی، واتە پێویستە بەشێوەیەكی یەكسان لە تەواو پێداویستیە كۆمەڵایەتیەكان، سەرچاوەكان و داهاتی وڵات و كۆمەڵگە كەڵك وەربگرن. بەجەخت كردن لە سەر ئەوەی كە بەرابەری و یەكسانی ڕەگەزی و گەشەدانی تواناكانی ژنان بەهیچ شێوەیەك نایەوێت یەك جۆر لە یەكسانی و گەشەپێدانی تواناكانی ژنان لە تەواوی كۆمەڵگاكان و فەرهەنگەكان بخاتە ڕوو، بەلكو داوای یەكسانی بۆ هەردوولا دەكات، ئەم جەختكردنە لە ڕاستیدا جۆرێك لە نیگەرانی و بەدگومانی بەرپەرچدەداتەوە، بەوەی دەیەوێت دڵنیا بێت، كە ژنان و پیاوان لە هەلەكان و هەڵبژاردنی یەكسان كەڵك وەربگرن. دیارە بەهۆی دۆخی نایەكسانی ئێستا، دەستڕاگەیشتن بەو ئامانجانەی ، كە ئاماژەمان پێدا، گەشەسەندنی تواناكان وەهای كردووە، كەئەم دۆخە بۆ ژنان بەتەواوەتی نەڕەخسێت، چ لەڕووی بابەتی یەكسانی و چ بابەتی گەشەی تواناكانی ژنان. هەردوو ئامانجەكە بەمەبەستی دەستراگەیشتن بە ئاسایشی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و ژینگەیی زۆر گرینگ و پێوستە.
لێرەوە دەتوانین بڵێن، یەكسانی مافی جیندەر پرۆسەیەكە، تێدا هەلەكان و شانسەكانی سەركەوتن و پێشكەوتن بەشێوەیەكی یەكسان بۆ ژنان و پیاوان دەڕەخسێت. بیركردنەوەی لۆژیكیانە و دادپەروەرانە ئەوەیە، كە ژنان زۆرتر لە بارودۆخێكی گونجاودا نەبوون، تا بتوانن وەكو پیاوان لە هەلەكان و پێداویستی و شانسەكانی ژیان بە شێوەیەكی دروست كەڵك وەربگرن، بۆ قەرەبووكردنی ئەم نایەكسانیە و دابین كردنی دادپەروەری بۆ ژنان، دەبێت هەنگاوی كردەیی و كاریگەر بۆ بەرزكردنی باوەڕ بەخۆبوون، تواناكان و ئەزمونەكانی ژنان بنرێت. هەبوونی تێڕوانینێكی دادپەروەرانەی ڕەگەزی لە راستیدا ئامڕازێكە بۆ گەیشتن بە یەكسانی جەندەری.
لە كۆتایی ئەم بابەتە بە پێویست دەزانم كە ئەو هەنگاوانەی كاریگەری دەبێت لە دابین كردنی بەرابەری ڕەگەزی بخەمە بەر دیدی خوێنەرانی هیژا:
یەكەم: بەهێزكردنی چالاكی ڕێكخراوەكانی ژنان، بردنە سەری ئاستی خوێندەواری لە نێو ژنان، بەهێزكردنی ئەو توانا رێكلامیانەی كە كار بۆ ژنان دەكەن تا لەم رێگایەوە بتوانن تواناكانی ژنان لەپێوەندیی كاریگەر لە گەڵ پیاوان لە ئاستی كۆمەڵگا گەشە پێبدات.
دووهەم: دانانی ڕێژەیەك یا سەهمیە بەندیەك بۆ ژنان لە پۆستەكانی خزمەتگوزاری موڵكی. پشتوانی لە بەشداری سیاسی ژنان و هاندانی خێزانەكان لە ناردنی كچانیان بۆ خوێندن تا ئاستە بەرزەكانی خوێندن. دروستكردنی جۆرێك گۆڕانكاری لە دام و دەزگاكانی وڵات، تا ژنان بتوانن لە هەموو شوێنێك (كارگە، قاوەخانە ، دوكانداری و شۆفێری ..هتد) بەرهەمهێنانیان هەبێت.
سێهەم: دانان و پەسەند كردنی دەستورو یاسایەك لە سەر بنەماكانی مافی مرۆڤ، كە ژنان و پیاوان مافی یەكسانیان هەبێت. بۆ نمونە دابینكردنی مافی یاسایی لە “میرات”و موڵك بۆ ژنان، خزمەتگوزاری شیاو بۆ خانەنشینی، یاسای كار، بەش وەرگرتن بۆ قەرزی بانكی.
چوارەم: بەشداری یەكسانی ژنان و پیاوان لە دام و دەزگاكان، ناوەند و دامەزراوە فەرمی و مەدەنیەكان. چارەسەری و تێڕوانینی یەكسان بەرامبەر ڕەفتار و كردەوەكانی كچان و كوڕان لەنێو خێزان و قوتابخانەكاندا. بۆ نمونە لە وڵاتێكی وەك بەنگلادش، بێوەژنێك ئەگەر بیەوێ لە مافی فەوت و خانەنشینی هاوسەری مردووی كەڵك وەرگرێ، دەبێ موڵەتی بەكارهێنان و كەڵك وەرگرتنی هەبێ تا نیشانی بدات، كە ئەو ژنە بۆ جاری دووهەم ژیانی هاوسەری پێك نەهێناوە. لە كاتێكدا پیاوێك ئەگەر بیەوێ لە مافی خانەنشینی هاوسەری مردووی كەڵك وەربگرێت پێویست بە خستنە ڕووی ئەم بەڵگانە نیە. ئەمە تەنها نمونەیەكی بچوكە لە ڕەفتار و كردوەی نادادپەروەرانە بەرامبەر ژنان دەكرێت.
لە كۆتاییدا بە پێویست دەزانم كە ئاماژەیەكی كورت بكەم سەبارەت بە هوشیاری جێندەری. بەوەی دیسانەوە پرسیارەكە دووبارەدەكەمەوە: هوشیاری جێندری چیە ؟ لەوەڵامدا دەڵیین: هوشیاری جێندەری بریتیە لەو توانایانەی كە بتوانرێ بابەت و كێشە و گرفتەكان كە سەرچاوەی لە نابەرابەری و جیاوازی ڕەگەزی گرتووە بناسێنێ، تەنانەت ئەگەر ئەم بابەت و كێشانە دیار و ئاشكرانەبن و شاراوە بن، ئەم هێز و توانایە هوشیاری جەندەری پێ دەگوترێ.
ژن و پیاو پێكەوە دروست كروان تا پێكەوە یارمەتیدەر وهاوبەشی ژیانی یەكتر بن و بۆ بەردەوامی ژیان و مرۆڤایەتی لە پاڵ یەكتریدا تێبكۆشن، هەستی ناسك و جوانی ژن گەرەنتی ئەو بەردەوام بوونەیە. بەڵام بەداخەوە هەندێ كەس هەست ناسك بوون و میهرەبانی ژنان بە نیشانەی لاوازیان دادەنێن و ژنان بە نزم و كەم سەیر دەكرێن و ناڕەوایی بەرامبەر دەكەن، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە پیاوان هێزو توانایان زیاتر بەكار بینن لە بوارە جۆراو جۆرەكان و جێبەجێكردنی زۆربەری كارەكان بە مافی خۆیان بزانن و مۆدیلی باوك سالاریی سەرهەڵبدات..
بابه‌تی: گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت ژماره ٣٠